Будаин Светлана Гончиковна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат
 
Темэ: ГЛАГОЛ
7 класс
 
    Хэшээлэй зорилго: Глаголой удха болон гол морфологическа шэнжэнүүд, тэрэнэй синтаксическа үүргэ хэрэглэлгэ тогтомол гуримтай, системэтэй болгон ойлгуулха. Һурагшадай глагол гэһэн хэлэлгын хуби аман болон бэшэгэй хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һураха дадал үргэдхэхэ. Түрэл нютагтаа, байгаалидаа гамтайгаар хандаха гэһэн ойлгосо бэхижүүлхэ.
    Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: даабаринуудтай карточканууд, буряад номой сахим (электронная книга), Буряад орон тухай шүлэгүүд.
 
Хэшээлэй ябаса:
    I. Эмхидхэлэй үе:
    Хэшээлэйнгээ темэ болон зорилготой танилсуулга.
    1. Ямар ехэ раздел үзэжэ эхилээбибди? (Морфологи)
    2. Морфологи юу үзэдэг бэ? (Хэлэлгын хубинуудые)
    3. Мүнөөдэр хэшээлдээ ямар хэлэлгын хуби дабтаха болонобибди? (Глагол)
 
    II. Һурагшадай дадал, шадабари шалгалгын шата
    Экспресс асуудалнууд:
    I вариант:
    1. Юумэнэй үйлэ, байдал тэмдэглэжэ, сагта, нюурта, тоодо хубилдаг, мэдүүлэл соо ехэнхидээ хэлэгшэ болодог, юу хэнэб? яанаб? гэһэн асуудалнуудта харюусадаг хэлэлгын хубиие глагол гэдэг.
    Энэ дүрим а) зүб (+) б) буруу
    2. Нэгэ үгэһөө бүридэһэн үйлэ ба байдал тэмдэглэһэн үгэнүүдые … глагол гэдэг.
    а) суг б) амяараа (+)
 
    II вариант:
    1. Глагол хэды түхэлтэйб?
    а. 3; б. 5; в.4; (+) г. 2
    2. Ерээд, ябабал, ошомсоор, дуулатар, хөөрэтэр… эдэ ямар түхэлэй глаголнууд бэ?
    а. причастна; б. хандаһан; в. мэдүүлһэн; г. деепричастна (+)
 
    III вариант:
    1. Причасти хадаа юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын шэнжэтэй глаголой түхэл юм: үйлэ тэмдэглэжэ, саг, түлэб харуулхынгаа хажуугаар зохилдодог.
    а. зүб (+) б. буруу
    2. Текст сооһоо мэдүүлһэн түхэлэй глаголнуудые ологты.
    Саяанһаа зүүн тээшээ, Байгалай урда эрьеэр, Хамар-Дабаанай шэлэнүүд үргэлжэлнэ. Тайгаар бүрхөөгдэнхэй эдэ ууланууд үзэсхэлэн гоёор харагдадаг. Зунай ааяма халуун үедэ орьёл үндэрнүүдэй орой мүнхэ мүльһөөр сайбалзан байхал.
 
    III. Практическа хүдэлмэри: «Буряад хэлээр тестнүүд».
    I вариант
    1. «Буряад хэлээр тестнүүд». Глаголой удха шанар. №3., 69 н.
    Суг глаголнуудые ологты:
    А. Үүлэтэбэ;
    Б. Хүүенэ;
    В. дулаасаһаар гараба;
    Г. хөөрэлдөөд байна;
    Д. ябаба;
    Е. уншана;
    Харюу: в, г.
 
    Причастинуудай зохилдол. №1., 74 н.
    Причасти хадаа юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын шэнжэтэй глаголой түхэл юм: үйлэ тэмдэглэжэ, саг, түлэб харуулхынгаа хажуугаар зохилдодог.
    а. зүб. б. буруу.
    Харюу: а.
 
    2. Причастинуудай зохилдол. №1. 74 н., Хамаанай падеждэ байһан причасти ологты.
    А. Хүбшын модоной ногоорходо, хүхы донгодохо;
    Б. Бороогой ороһоной һүүлээр һолонго татаба;
    В. Унаһан малгайгаа абангүй хүдэлхэ;
    Харюу: б.
 
    3. №2.77 н., Деепричастиин нюурта ба өөртэ хамаадал.
    2-дохи ганса нюурта хамаадаһан глагол (деепричасти) ологты.
    А. бариһааршни;
    Б. ерээмсээршни;
    В. ябатарнь;
    Г. һонирхоторни;
    Д. зурабални;
    Е. ябабалшни;
    Харюу: б, е.
 
    II вариант:
    1. «Буряад хэлээр тестнүүд». Мэдүүлһэн түхэл. №3., 73н.,                  
    Илгагдаһан глаголнуудай саг тэмдэглэгты.
    Тэнэг тархи хүлөө зобоохо,
    Уймар тархи улаяа элээхэ.
    А. үнгэрһэн сагай глагол;
    Б. мүнөө сагай глагол;
    В. ерээдүй сагай глагол;
    Харюу: в.
 
    2. Причастинуудай хамаадал. №1, 75 н.
    1-дэхи олон нюурта хамаадаһан причастинуудые ологты.
    А. ерэһэмни;
    Б. ошохоорнай;
    В. дуулахыень;
    Г. алдаршахадатнай;
    Д. хонохыемни;
    Е. гарахаһаамнай;
    Харюу: б, е.
 
    3. Деепричастна түхэл. №3, 76 н.
    Д: Деепричастинуудтай оньһон үгэнүүдые ологты.
    А. Айлаар бэдэрэнхаар, абдараа уудалһан дээрэ;
    Б. Болоһон таряа болзор соонь хуряа;
    В. Нүгэл хэжэ баяжанхаар, нюсэгөөр һууһан дээрэ;
    Г. Аадар бороогой һүүлдэ агаар арюун байдаг;
    Харюу: а, в.
 
    III вариант:
    1. «Буряад хэлээр тестнүүд» №2, 76 н.
    1. Деепричастинууд хэды янза боложо илгардаг бэ?
    А. 8;
    б. 12;
    в. 10.
    Харюу: в
     
    2. «Буряад хэлээр тестнүүд» №3, 77 н.
    Деепричастиин нюурта ба өөртэ хамаадал.
    Өөртэ хамаадаһан деепричаститай мэдүүлэл ологты.
    А. Гэртээ ерэмсээрээ, үбгэн абаяа золгохоёо ошохоб;
    Б. Хуһан, уляаһан модод хаанашье ургажа болохо;
    В. Хабар болоходо, шубууд эхэ нютагаа бусадаг;
    Харюу: а.
 
    3. Мэдүүлһэн түхэл. №2., 73 н.
    Мэдүүлһэн түхэлэй глаголнуудай залгалтануудые заагты.
    А) –ха;
    Б) –г;
    В) –на;
    Г) –ба;
    Д) –һан;
    Е) –аа.
    Харюу: а, в, г, е.
 
    IҮ. Сахим номоор хүдэлмэри:
    1. «Турэлхи хэлэеэ үзэе»;
    2. «Морфологи»;
    3. «Үйлэ үгэ». Даабари 1.
    2.
    3.
    4.
    5.
     
    Ү. «Түрэл Буряад оромнай»
    I бүлэг: Буряад ороной хизаар…
    Улаан-Удэ хото…
 
    II бүлэг: Буряад ороной байгаали.
    Байгал далай – Буряад орон…
    «Байгал далай – номин далай,
    Буряад зоной – хэшэг далай...»
 
    III бүлэг: Буряад ороной хада ууланууд ан гүрөөлөөр баян…
    Буряад ороной ой тайга алим жэмэсээр баян…
 
1. Буряад орон
    Буряад республика Ази түбиин дунда, Зүүн Сибириин ой, талата дайда болон Монголой үргэн талын хоорондо оршодог – прич., дабтаһан.
    Ниислэл Улаан-Үдэ хото 1666 ондо бии болоо – мэд. түх., үнг. сагай.
    Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ, Үдэ голой адагта Улаан-Үдэ хото оршодог – прич., дабтаһан. Энэ хотодо ехэ ехэ заводууд, фабриканууд, театрнууд олон бии. Улаан-Үдэ хотодо олон дээдэ ба дунда һургуулинууд бии. Гоё һайхан гэрнүүд баригдажал байдаг – прич. дабтаһан.
 
2. Буряад ороной байгаали
    Буряад ороноймнай байгаали гайхамшагта һайхан юм. Зунай ааяма халуун байн гэһээ, уула хадхаһан үндэр уулануудай оройнууд саб сагаан дэнзэеэ яларуулан, үбэлые һануулан байдаг. Үбэлэй хүйтэн байн гэһээ, булагууд харьялжа, тэдэниие тойрон ургамалнууд ногооржо байдаг.
    Буряад ороноо магтан хэлээ хадаа, Байгал далайгаа заатагүй хэлэхэ ёһотойбди. Нэлэнхы ехэ Ази түбиин тэг дунда Байгал далаймнай нэлбыдэг. Байгал далайда 336 бага ехэ гол мүрэнүүд шудхан ородог, эгээ ехэнь Сэлэнгэ юм.
    Байгалһаа баруун тээшэ Саяан ууланууд бархайлдадаг, харин Байгалһаа зүүн хойшоо Баргажанай шэлэнүүд зурына. Байгал далайгаа, оршон тойронхи байгаалииень хамгаалха гээшэ хүн бүхэнэй нангин уялга.
 
3. Эхэ байгаалияа гамная! – ханд. түх., 1-дэхи н., ол. тоо.
    Буряад зон байгаалидаа ехэ наринаар хандадаг байһанюм. – прич., үнг. сагай.
    Буряад орондомнай Байгал далайгаа тойроод (илг. деепр.) хада уулануудшье, тала дайдашье, булаг горходшье бии. Ой тайгадамнай ан гүрөөл, гол горход соомнай загаһа жараахай, уһанай шубууд байдаг (дабт. деепр.). Эдэ барандаа бэе бэеһээ дулдыданги. Тиимэһээ байгаалияа нюдэнэй сүсэгы мэтээр хамгаалха – хүн бүхэнэй нангин уялга.
 
    ҮI. «Уран шүлэгэй долгин дээрэ…»
    Һурагшад Буряад орон тухай шүлэгүүдые уран гоёор сээжээр уншана…
    1. Бархан, Саяан,
    Алхана, Һэбхеэн
    Ууланууднай
    Буряадхан нютагайм
    Шэмэгынь болонхойл…
(Г. Ринчино)
    2. Нарата үргэн дайдатай,
    Нарһата үдхэн тайгатай,
    Мүльһэтэ үндэр Саяантай,
    Мүнгэтэмэ гүн Байгалтай –
    Түүхэ домогоороо баян
    Түрэл Буряад оромнай…
(Д. Жалсараев)
    3. Сэсэгүүд, сэсэгүүд
    Сэл хүхэнүүд,
    Сэлмэг гоёнууд,
    Шара ногоонууд…
(Ц. Бимбаев)
«Нютагайм шэнжэ»
    4. Халюун талата Буряадаа
    Харан, харан байхадам,
    Хангай тайга нэмэритэй
    Хадынш орон хэбэртэй…
(Д. Улзытуев)
    5. Үндэр уула,
    Үргэн талань барашагүй,
    Сэнхир тэнгэриин
    Хирхаг доогуур шургана…
(Б. Базарон)
    Ү. Тобшолол:
    Морфологиин хүшэр темэнүүдэй нэгэн «Глагол» — «үйлэ үгэ» гэһэн раздел шудалжа дүүргэжэ байхадаа, хэр зэргэ мүнөөдэр темэеэ ойлгожо абаабибди гэжэ хэлэхээр.
    — Уран шүлэгүүдээрээ уран зохёолшод түрэл нютагаа магтан дууланад…
    — Буряад ороноо, түрэл нютагаа, тойроод байһан Эхэ байгаалияа дуулаагүй, магтаагүй уран зохёолшо үгы хадаа…
     ҮI. Гэрэй даабари: «Буряад оромнай һайхан даа…» гэһэн темэдэ найруулга бэшэхэ.          

гаршаг