Будаин Светлана Гончиковна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат

ТЕМЭ: ЮУМЭНЭЙ НЭРЭ, ТЭМДЭГЭЙ НЭРЭ

Хэшээл-практикум
Хэшээлэй янза: тобшололгын.
Хэшээлэй зорилго: юумэнэй нэрэ ба тэмдэгэй нэрэ гэһэн 2 хэлэлгын хубинуудые хараадаа абан, тэдэнэй илгарал, бии бололго, хубилалта ба хэрэглэлгэ тогтомол гуримтай системэтэй болгон ойлгуулха.
Һурагшадай юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ гэһэн хэлэлгын хубинуудые аман бабэшэмэл хүдэлмэридөө зүбөөр хэрэглэжэ hypaxaдадал бэхижүүлхэ.
Түрэл байгаалидаа гамтайгаар хандаха гэһэн мэдэрэл үргэдхэхэ.
Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: Буряад хэлэнэй электронно ном, карточканууд, «Буряад хэлээр тестнүүд», байгаали тухай шүлэгүүд.
 
Хэшээлэй түсэб:
I.Эмхидхэлэй үе;
II.Һурагшадай дадал шадабари шалгалгын шата;
III. Практическа хүдэлмэри;
IV. Буряад хэлэнэй электронно номоор хүдэлмэри;
V. Хабар тухай материал хэрэглэн, творческо хүдэлмэри дүүргэлгэ;
VI. Гэрэй даабари;
VП. Хэшээлэй дүн;
 
I. Эмхидхэлэй үе:
Багшын оролто үгэ:
1.Ямар ехэ раздел үзэжэ эхилээбибди? Морфологи.
2.Морфологи юу үзэдэг бэ? Хэлэлгын хубинуудые.
    3. Мүнөөдэр хэшээлдээ ямар хэлэлгын хубинуудые дабтахабибди? Юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ.
Хэшээлэй зорилго: Буряад хэлэнэй грамматикын гол һалбаринуудай нэгэн “Морфологи” гэһэн ехэшье, хүндэшье бүлэг үзэжэ эхилээбди, мүнөөдэр хэшээлдээ юумэнэй нэрын, тэмдэгэй нэрын илгарал, хубилалта, хэрэглэлгэ ба үүргэ тухайнь дабтаад, практическэ хүдэлмэринүүдые хэжэ шадаха гэһэн зорилго урдаа табинабди.
 
II. Һурагшадай дадал шадабариин шалгалгын шата:
Экспресс асуудалнууд:
1.Ямар хэлэлгын хубиие юумэнэй нэрэ гэдэг бэ?
2.Юумэнэй нэрэ удхаараа яажа илгардаг бэ?
3.Юумэнэй нэрэ түхэлөөрөө яажа илгардаг бэ?
4.Юумэнэй нэрын синтаксическа үүргэ?
5.Ямар хэлэлгын хубиие тэмдэгэй нэрэ гэдэг бэ?
6.Тэмдэгэй нэрэнүүдэй удхаараа илгарал.
7.Тэмдэгэй нэрэ мэдүүлэл соо ямар үүргэ дүүргэдэг бэ?
 
III. Практическа хүдэлмэри:
- Урда хэшээлнүүдтэ үзэһэн хэлэлгын хубинуудаа хэр зэргэ теориин талаһаа ойлгожо абаһыетнай сээжэ асуудалнуудаар шалгабабди.
- Юумэнэй нэрэ ба тэмдэгэй нэрэ гэһэн хэлэлгын хубинуудые бэшэг дээрэ харажаүзэхэбди. (3 вариант даабаринууд үгтэнэ, һурагшад арга боломжоороо шэлэн абанад...)
Юумэнэй нэрэ: А-1. Ямар мэдүүлэл соо тусхайта юумэнэй нэрэнүүд байнаб?
    1. Буряад Республика Ази түбиин дунда, Зүүн Сибириин ой, талата дайда болонМонголой үргэн талын хоорондо оршодог. Республикын урда зүгөөр Монгол оронтой хилэ зурыдаг. Зүүн тээһээ Шэтэ можотой, баруун тээһээ багашаг дайда, Тыватай хилэтэй.
    2. Олоной тоодо байһан юумэнэй нэрэнүүд доогуур зураха, залгалтануудыень илгаха.
Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ, Үдэ голой адагта Улаан-Үдэ хото оршодог. Энэ хотодо ехэ ехэ заводууд, фабриканууд, театрнууд олон бии. Үйлсэнүүдээрнь жэжэ, томо машинанууд субажал байдаг. Улаан- Үдэ хотодо бaha олон һургуулинууд бии. Гоё һайхан гэрнүүд баригдажал байдаг.
3. «Буряад хэлээр тестнүүд».. №1., 45 н.
Харюу: 1-г; 2-а; 3-е; 4-6; 5-ё; 6-д; 7-в.
В-1. Текст уншаад, 1,3 мэдүүлэлнүүд соо хамаанай падеждэ байһан юумэнэй нэрэнүүдые олоод, доогуурнь зураха, залгалтыень илгаха.

Буряад ороной уларил
Нютагай сагай уларил хуурай газарай (эрид-континентальна) гэжэ тоологдодог.
Намарынь, Байгал далайн уһанай хүрэтэрута, энэ үедэ Буряад орондо агаарайтемпература европодохи нютагуудһаа дээшэ байхаяа һанадаг.
Сибириин хабар март һарын һүүл багаар мэдэгдэдэг, апрелиин һүүл багаар түрүүшын ногоон бултайдаг.
  В-2. Текст уншагты, юумэнэй нэрэнүүд доогуур зураад, дээрэнь падежнүүдыень заагты.

Зүгыхэн
    Хабарай наран игаажа, дулаан үдэр болобо. Бүхөөр унтаһан зүгы нойрһоо һэрибэ. Түрүүшээр ургаһан сэсэгүүдые бэдэржэ, иишэ тиишээ ниидэнэ. Наруули газарта ургы уулаүбһэн хоёр һаял һалбарба.
    Дулаан оронһоо элдэб шубууд ерэбэ. Наранай шараһангазарта ногоон хүхэрбэ, ургынууд һалбарба.
В-3. «Буряад хэлээр тестнүүд»., №4.,48н.
С-1. Даабари: Уншагты, нюурта хамаадалай залгалтануудтай, өөртэ хамаадалай залгалтануудтай юумэнэй нэрэнүүд доогуур зураха.

Эхэ байгаалияа гамная!
    Буряад зон байгаалидаа ехэ наринаар хандадаг байһан юм. Буряад орондомнай Байгал далайгаа тойроод хада уулануудшье, тала дайдашье, булаг горходшье бии. Ой тайгадамнай ан гүрөөл, гол горход соомнай загаһа жараахай, уһанай шубууд байдаг. Эдэ бүгэдэ бэе бэеһээ дулдыданги. Тиимэһээ байгаалияа нюдэнэй сэсэгы мэтээр хамгаалга – хүн бүхэнэй уялга.
С-2. Даабари: Үгтэһэн шүлэг уран гоёор уншагты, юрын юумэнэй нэрэнүүдые нэрлэгты, тусхайта юумэнэй нэрэнүүдые нэрлэгты, олоной тоогой залгалтануудтай ба нюурта хамаадалай залгалтануудтай үгэнүүдые нэрлэгты.
Бархан, Саяан,
Алхана, һэбхеэн
    Ууланууднай.
    Буряадхан нютагайм
Шэмэгынь болонхойл.
    Баргажан, Түнхэн,
Ага, Хэжэнгэ
    Аймагууднай.
Түрэлхэн арадайм
Түшэгынь болонхойл...
                            Г. Ринчино
 
С-3. «Буряад хэлээр тестнүүд»., №2,49 н.

Тэмдэгэй нэрэ
    А-1. «Буряад хэлээр тестнууд».,
Тэмдэгэй нэрын удха шанар., №1.,51 н. А-2.
Точконуудай орондо таараха тэмдэгэй нэрэнүүдые табигты.
            Эртын хабар
... хабар… … наран. Газар дайда үбэлэйнгөө……хушалтаһаа һалажа, мүн энэ наран доро нюрга һүүжээ таашаан һуняана. Тойроод хамаг юумэн ... хабар сагай ... уняарта абтанхай...
Хэрэглэгдэхэ үгэнүүд: сэбдэг сагаан; эртын; нимгэхэн; хүхэльбэ; дулаахан игаабари.
Харюу: Эртын хабар. Дулаахан игаабари наран. Газар дайда үбэлэйнгөөсэбдэг сагаан хушалтаһаа һалажа, мүн энэ наран доро нюрга,һүүжээ таашаан һуняана. Тойроод хамаг юумэн хабарай сагай хүхэльбэ уняарта абтанхай.
А-3. Шүлэгэй бадаг уран гоёор уншаад, тэмдэгэй нэрэнүүд доогуур зурагты.
Буржагар хөөрхэн хурьгад
Бушуу солбоор дэбхэрнэд.
Айлшан ерэһэн шубууд
Амар мэндые хүргэнэд...
Х.Намсараев
 
В-1. «Буряад хэлээр тестнууд»., №2., 51 н.
В-2. Точконуудай орондо таараха тэмдэгэй нэрэнүүдые табигты.
Ой модоной аша тyha. юм. Манай ойнуудта... модон ургадаг, үбэл зунгүй ногоорон харагдадаг нарһан хасуури хоёр ургадаг. Огторгой өөдэ шэглэһэн ... шэнэһэншье бии.
Хэрэглэгдэхэ үгэнүүд: олон янзын; аржагар ута; айхабтар ехэ.
В-3. Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүдые удхаарнь илган тэмдэглэгты
а. хэрзэгы, һүлэр;                      1. хэмжүүрэй шэнжэ;
б. эреэн, сэнхир;                        2. зангай шэнжэ;
в. дутуу, гүнзэгы;                      3. үнгын шэнжэ;
С-1. Ажалша, модошо, наруули, уһалиг, элһэтэ гэһэн тэмдэгэй нэрэнүүд ямар хэлэлгын хубинуудһаа гарааб?
а. глаголһоо;
б. юумэнэй нэрэһээ;
в. тэмдэгэй нэрэһээ;
Харюу: б.
С-2. Энэ хоёр хэһэг сасуулжа үзэгты. Али хэһэг эли тодоор зураглагданаб? Юун дээрэһээ эли тодоб?
 
Аглаг һайхан Буряад оромнай
 I. Буряад ороноймнай байгаали һайхан юм. Зунай халуун байн гэһээ, уулануудай оройнууд cahaн дэнзэеэ яларуулан, үбэлые һануулдаг. Үбэлэй хүйтэн байн гэһээ, уһата булагууд харьялжа, тэдэниие тойрон ургамалнууд ногооржо байдаг.
II. Буряад ороноймнай байгаали гайхамшагта һайхан юм. Зунай ааяма халуун байн гэһээ, уула хадхама үндэр уулануудай оройнууд саб сагаан дэнзэеэ яларуулан, үбэлые һануулан байдаг. Үбэлэй янгинама хүйтэн байн гэһээ, бусалма халуун уһатай булагууд харьялжа, тэдэниие тойрон ургамалнууд ногооржо байдаг.
    С-З. Шүлэг уран гоёор уншагты, тэмдэгэй нэрэнүүд доогуур зураха.
    Сэсэгүүд, сэсэгүүд
Сэл хүхэнүүд,
Сэлмэг гоёнууд,
Шад улааханууд,
Шара ногоонууд,
Яагаа һайханууд
Янза бүриин сэсэгүүд бэ!
 
    IV. Буряад хэлэнэй электронно номоор хүдэлмэри:
    I бүлэг. Юумэнэй нэрэ.
1. Юумэнэй нэрэ тухай ойлгосо.
Даабари 1.
Даабари 2.
Даабари 3.
Даабари 4.
Даабари 5.
II бүлэг.Тэмдэгэй нэрэ.
1. Тэмдэгэй нэрэ тухай ойлгосо.
Даабари 1.
Даабари 2.
Даабари 3.
Даабари 4.
Даабари 5.
Багшын тобшолол:
Электронно ном. Зурагууд. «Амар сайн!». Байгаали
1.«Байгалай хабар». С. Ханхаров
2.«Байгаалиин үзэмжэ». А. Цыденова
3.«Мойһон» Б. Лыксоков
4.«Эрбээхэй». М. Дамбаева
5.«Уланай сахилза сэсэг». Л. Семёнов
    «Эхэ нютаг» (раздел) Буряад ороной уларил тухай
 
V. Творческо хүдэлмэри:Хабар тухай материал хэрэглэн, зохёолго бэшэлгэ.
(Хэрэглэгдэхэ мэдүүлэлнүүд, холбуулалнууд үгтэнэ, саашань үргэлжэлүүлжэ болоно).
    Дулаахан хабарнай
    Дуулаһаар ерээл даа.
    Дуулимхан дайдамнай
    Дуунһаань һэреэл даа...
     Д.Улзытуев
 
Эртын хабар
...Дулаахан игаабари наран. Хабар боложо, cahaн хайлаба. Ургы сэсэг һалбарба. Дулаан оронһоо шубууд ерэнэ. Хабарай ерэхэдэ, үхибүүд баярлана...
Хабарай амисхал
Хабарнай xaha дундаа буужа ерэбэ даа! Хабтагай ехэ дайдаарнай галуунуудай ганганаан дуулдажа, жэргэмэлэй жэрьеэн замханагүй...
Түрүүшын сэсэг
...Хабарай түрүүшын сэсэг, сэнхир хүхэ дэльбэтэй, элэхэн, бамбагархан набшаһатай ... сэсэг хадын игаабари газарта һалбаржа...
 
VI. Хэшээлэй дүн:
Юумэнэй нэрэ тэмдэгэй нэрэ гэһэн2 хэлэлгын хубинуудые дабтаабди, практическа хүдэлмэри хээбди, электронно номоор хүдэлөөбди.
Гэртээ эхилһэн зохёолоо дүүргэхэ.
Сэглэлтын тэмдэгүүд.
Хэшээл дүүрээ. 

гаршаг