Жамбуева Жамбалма Дондоковна,
Буряадай үндэһэтэнэй
1-дэхи лицей-интернат


ТЕМЭ: ЛЕКСИКЫН ОРОНООР АЯНШАЛГА
5-дахи класс

        ЗОРИЛГОНУУД: Һурагшадай темэеэ хэр зэргэ ойлгоһые элирүүлхэ; дабтан онсодхохо; оршон тойронхи аша туһа, хүнүүдэй хоорондохи харилсаан, хани нүхэсэл, багашуулые хүмүүжүүлгэдэ тон шухала гэһэн бодол гүнзэгырүүлхэ; ажаглажа, тобшолол хэжэ шадаха дадал һайжаруулха.

        ХЭРЭГСЭЛНҮҮД: таблица, стенд, карточканууд, морин тухай зурагууд, самбар, Г. Чимитовэй, Н. Дамдиновай, Д. Жалсараевай, Ш-Н. Цыденжаповай шүлэгүүд, “Үгэ-суранзан” гэһэн наадан.

        ХЭШЭЭЛЭЙ БАЙГУУЛГА:
I. Эмхидхэлэй үе. Сээжээр уран уншалга.
II. Урид үзэһэн мэдэсыень һэргээлгэ.
III. Мэдэсэ, дадалнуудыень улам гүнзэгырүүлхэ, һайжаруулха шата. Практическа хүдэлмэри. Үгэ-суранзан. Грамматическа наадан. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
IV. Хэшээлэй тобшолол гаргалга.


ХЭШЭЭЛЭЙ ЯБАСА

        I. ЭМХИДХЭЛЭЙ ҮЕ
        1) СЭЭЖЭЭР УРАН УНШАЛГА. САГААЛГАНАЙ амаршалга. Г. Чимитовэй шүлэг:

Саһа бордоһото үбэлнай
Сагаа һараяа хүтэлбэ.
Сэлгеэ һайхан Буряадтамнай
Сагаалгамнай морилбо!
Һахал сагаан абанараа,
Һаншаг сагаан эжынэрээ,
Сасуу олон үетэнөө
Сагаа һараар амаршалнабди!

        2) ТАНИЛСАЯ, НҮХЭД! (һурагшад Н. Дамдиновай “Нэрэ обог” гэжэ шүлэгэй удхаар хамтадаа уншана):

Хүн хадаа нэрэтэй байдаг,
Хүлэг хадаа дэлһэтэй байдаг.
Обог, нэрэеэ нэрлэжэ,
Олондо бэеэ танюулнам.

        (һурагша бүхэн өөрыгөө нэрлэнэ) Бадмын хүбүүн Баярби, Баян-Гол тоонто нютагни.


        II. УРИД ҮЗЭҺЭН МЭДЭСЫЕНЬ ҺАНУУЛАН ДАБТАН ҺЭРГЭЭЛГЭ

        1) Багшын оролто үгэ
        Хэлэн – гайхамшагта зэбсэг. “Хүн бүхэн түрэһэн эхэтэй, түрэл хэлэтэй, түрэл арадтай гээшэ ааб даа. Эдэ гурбанай алинииньшье хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй холбоотой”. (Ш-Н. Цыденжапов).
        Түрэлхи хэлэн хүниие хүгжөөхэ, ажабайдал ойлгуулха, эрдэм бэлигтэй болгохо, арадайнгаа түүхэтэй, гүн гүнзэгы сэдьхэлтэй танилсуулха хэрэгтэ гол үүргэ дүүргэдэг. Түрэл хэлэн арад зонойнгоо үндэһэн соёлые мэдэхэ хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлдэг. Тиимэһээ түрэл хэлэеэ мэдээгүй, сэгнээгүй хүн түрэл арадайнгаа сэдьхэл ойлгожо, Эхэ орондоо гүнзэгыгөөр дурлажа шадахагүй. Ямаршье хэлэн хэдэн мянган үгэнүүдһээ бүридэдэг.

        2) Дабталгын асуудалнуудта харюусалга.
        Самбарта. Таблицаар хүдэлхэ.
        Лексикэ – хэлэнэй бүхы үгэнүүд хамта дээрээ:
( Үгын удха,
эхир үгэнүүд, олон удхата үгэнүүд, үгын сэхэ ба шэлжэһэн удха, омонимууд, синонимууд, антонимууд)
        а) Лексикэ юу үзэдэг бэ?
        б) Олон удхата үгэнүүд ганса удхата үгэнүүдһээ юугээрээ ондооб?
        в) Шэлжэһэн удхатай үгэнүүдтэ жэшээ һанагты:

Сагаан саһан – (сагаан сэдьхэл)
Алтан һиихэ – (алтан гар)
Эжы һажана – (тала һажана)
Халуун сай – (халуун зүрхэн)

        г) Ямар үгэнүүдые омонимууд гэдэг бэ? (һурагшадай жэшээнүүд: Байгал далай эршэтэ долгёороо шууяна. Алтан далай мүнгэн долгёор ара газарһаа долгилон байна).
        д) Ямар үгэнүүдые антонимууд гэдэг бэ? (Багшын хэлэһэн үгэнүүдтэ һурагшад антонимуудые һанана):

Сэбэр – (муухай) ;
Үбшэн – (элүүр);
Ааляар – (түргэн);
Үбэлжөөн – (зуһалан);
Эртэ – (орой);
Нимгэн – (зузаан);
Холо – (дүтэ); һубай – (һүтэй).

        е) Ямар үгэнүүдые синонимууд гэдэг бэ? (һурагшад бэе бэедээ үгэнүүдые дурадхана):

Хангюурдаха – зэдэлүүлхэ;
Морин – ардаг;
Шүрбэһэтэй – шандааһатай;
Огторгой – тэнгэри;
Булиха – диилэхэ.

        ё) Лексикэ үзэжэ дүүргэбэбди. Үгэ хадаа өөрын удхатай, өөрын онсо бэшэлгэтэй. Үгэдэ ямараар хандаха ёһотойб? (Һурагшад өөһэдынгөө һанамжануудаар хубаалдана).

        3) Уран уншалга (сээжээр): Д.Жалсараевай шүлэг. (Бүгэдөөрөө уншана).

Үгэмнай морин шэнги
Янза бүриин ябадалтай:
Һайхан жороо байха,
Далитай гүйдэл байха,
Даамай гэшхэдэл байха.
Харин үгэ-мориёо
заримдаа
Хайша хэрэг хүллэнэлди даа.

        Энэ шүлэгэй удхаар тобшолол гаргая: арадай поэт Д. Жалсараев баян буряад үгэеэ зүбөөр хэрэглэхэ тухай һургаал тайлбарилна. Үгэ бүхэндэ ехэ наринаар, гамтайгаар хандаха, зүбөөр хэрэглэжэ шадахын тула бидэ бүгэдэ аман болон бэшэгэй буряад хэлэеэ һургуулиһаа эхилжэ һайнаар шудалха ёһотойбди.

        4) Даабаринуудые дүүргэхэ. схемээр хүдэлхэ:
        Үгэ – холбуулал – мэдүүлэл – үгүүлэл
        а) Байгаалида хабаатай эхир үгэнүүдые һаная. Жэшээнь: газар дэлхэй, орон тэнгэри, тала дайда, хада уула, хорхой шумуул, хүн зон, ан гүрөөл г.м.
        б) Омонимууд олон удхата үгэнүүдһээ юугээрээ илгаатайб? Эдэ жэшээнүүдһээ омонимуудые илган тодоруулагты:
Голой эрье – Гэдэргээ эрье – Эрье маарана; Ногоон набшаһан – Ногоон ургана; Урагшаа хара – Хара гутал.
в) Эдэ оньһон үгэнүүдые хүсэлдүүлэн бэшэхэдээ, харша удхатай үгэнүүдые нэмэжэ бэшэгты:
Ульгам мориндо газар..., хашан мориндо газар... (ойро – холо).
Шэхээрээ дуулаһан..., нюдөөрөө үзэһэн... (худал – үнэн).
Өөрын дайда..., хүнэй дайда... (дулаан – хүйтэн).
Иимэ үгэнүүд хэлэлгэ соо ямар үүргэ дүүргэнэб? (Хүнэй һанал бодол улам тодо, хурса болгоно).
        г) Морин тухай стенддэ анхарал хандуулаад, морин тухай тобшо хөөрэлдөө эмхидхэхэ.
        Эртэ урда сагһаа буряад арадта агта хүлэгэй үүргэ айхабтар ехэ байгаа. Мал ажалтай, таруу һуудалтай талын зоной түүхэ морин эрдэнитэй таһаршагүй холбоотой. Жэлэй дүрбэн сагта ажалай хүндые, аян замай холые, ажабайдалайнгаа бэрхэшээлые моринойл хүсөөр дабадаг байгаа. Тиимэ дээрэһээ “Хүлэг морин – хүнэй нүхэр”, “һайн морин эзэнһээ”, “һайн морин хүн ухаатай” гэжэ үнэн зүрхэнһөө унаагаа хайрлан магтадаг.

Шүдэндөө шэнжэтэй,
Шэхэндээ шэдитэй,
Хүлдөө шэдитэй
Хүнэй хани – Хүлэг эрдэни.
Мориной муу зан – эзэнһээ,
Хүсэтэй ябадалшань – харууһанһаа.
Хатарша жороонь – үүлтэрһээ,
Зангайнь һайн – һургаалһаа.

2002 он – уһан хара морин жэл.

        д) Мориндо хабаатай синонимуудые һанан бэшэе:
Морин – адууһан, агта, гүйгөөшэ, хүлэг, эмээлтэ, хазаарта, аргамаг (ногоон карточкануудаар хүдэлхэ):

Зүрхэтэй – эрэлхэг, айдаггүй.
Ажалша – хүдэлмэришэ.
Харгы – зам, аян.
Хүсэтэй – шадалтай,
шүрбэһэтэй, шандааһатай.
Бэрхэшээл – хүндэ хүшэр.
Магтадаг - түүрээдэг.

        е) Хүнэй һайн ба муу тала харуулһан шэнжэнуүдтэ антонимуудые олоё (хүхэ карточканууд)

Бэрхэ – тулюур
Үнэншэ – худалша
Илдам налгай – хэрзэгы
шэрүүн
Шэрүүн – зөөлэн
Хараалша – үреэлшэ
Шуран – удаан (нобшо)

        Тобшолол. Хэлэеэ баяжуулха, хүгжөөхэ, гүнзэгырүүлхын түлөө иимэ үгэнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ хэрэгтэй.


        III. ГРАММАТИЧЕСКА НААДАН – “ҮГЭ-СУРАНЗАН” (суранзан харуулха) гурбан бүлэг болон хүдэлхэ.
Нааданай дүрим.
        Багшын зааһан 3 үгэ (байгаали, морин, нүхэр) һайн гү, али муу үгэ гү гэжэ элирүүлээд, һайн һаань "+", муу һаань “-” тэмдэгүүдые табяад, үгэнүүдэй талмай зохёохо.
        Һурагшад үгэ бүхэндэ удхаарнь таарама үгэнүүдые (ямаршье хэлэлгын хубяар гараһан байха) “суглуулна”.
        Һүүлэй һүүлдэ талмай дээрэхи үгэнүүд дээрээ үндэһэлэн, али нэгэ үгөөрнь үгүүлэл зохёохо.

а) Байгаали +

Морин +

Нүхэр+

б) Үгэнүүдэй талмай


Оршон тойрон

эрдэни

хүндэлдэг

Хуби

агта хүлэг

бэрхэ

Аша туһа

нүхэр

оролдосотой

Хамгаалха

ажалша

туһалдаг

Гамтайгаар

хүсэтэй

һайхан сэдьхэл

Хандаха

шэрхи

дуратай

Хюдадаг

амитан

сүлөө сагтаа

Хосорно

эсэхэ сусахагүй

илдам налгай

Баялиг

жэлэй 4 сагта

шуран

Хандаха

бэрхэшээлнүүдые

хүндэмүүшэ

Ой модон

ухаатай

үреэлшэ

Ан арьяатан

үүргэ ехэ

зөөлэн сэдьхэлтэй

Шубуу шонхор

ажалай хүндые

хурса ухаатай

Хорхой шумуул

талын зон

шиидэмгэй


в) Үгүүлэлнүүдые зохёохо         г) Шалгаха


        IV. ХЭШЭЭЛЭЙ ТҮГЭСХЭЛ
        Эрдэмтэй хүнэй хэлэн хурса. Һайн һураһан, ном уншадаг хүнэй хэлэн баян, ойлгосотой, ном бага уншадаг, муугаар һураһан хүнэй хэлэн үгытэй, мохоо, ойлгосогүй байха. Тиимэһээ хэлэлгэ хүгжүүлхэ манай шухала зорилго болоно.
Хэлэ баянтай болохын тула олон үгэ мэдэхэ хэрэгтэй. Үгэ баянтай һаа, үгэнүүдэйнгээ бии болодог аргануудые һайн мэдэхэ шухала. Бидэ шэнэ үгэнүүд ямар аргануудаар бии болодог бэ гэжэ мэдэхэ болонхойбди.
Энэ хэрэгтэ түрэлхи хэлэнэй үүргэ тон ехэ. (Карточкануудые тараалга)

Түрэлхи хэлэеэ орхилго –
Түрэһэн арадһаа холодолго.
Хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ
Хүхэ далайтай хахасажа,
Хуурай газарта ангажа,
Хосорһон загаһые һанүулаг...

Ш-Н. Цыденжапов

        Асуудалнуудта харюусалга:
        1. Шүлэгэй гол удха юун болоноб?
        2. Түрэлхи хэлэеэ поэт ямар юумэнтэй зэргэсүүлнэб?
        3. Шүлэгэй удхаар тобшолол гаргаха.

        ГЭРЭЙ ДААБАРИ: Ш-Н. Цыденжаповай шүлэг сээжэлдэхэ, сээжээр бэшэлгэдэ бэлдэхэ.


гаршаг