Жамбуева Жамбалма Дондоковна,
Буряадай үндэһэтэнэй
1-дэхи лицей-интернат


ХЭШЭЭЛЭЙ ТЕМЭ: ХОНГЁО БА БҮДЭХИ ХАШАЛГАНУУД
5-дахи класс

        ЗОРИЛГО: Хашалганууд үгүүлбэреэрээ хонгёо ба бүдэхи гэжэ илгардаг гэжэ мэдэхэ, энэ илгааень элирүүлжэ һураха. Уран уншалгын дадал үргэдхэхэ. Фонетическэ шүүлбэриин гурим мэдэхэ, үргэдхэхэ. Урда үзэһэн темээр практическа хүдэлмэри үнгэргэхэ. Хамта хүдэлжэ, хамтын ажалай хүсэ ехэ гэжэ ойлгохоёо гүнзэгырүүлхэ.
        ХЭРЭГСЭЛНҮҮД: Зураг – 23 н., кодоскоп, дидактическа материалнууд.


ХЭШЭЭЛЭЙ ЯБАСА:

        1.ЭМХИДХЭЛЭЙ ҮЕ:
Хашалган абяануудые дабтажа, үгүүлбэреэрнь хонгёо ба бүдэхи хашалгануудые илгажа шадаха болохо. Абяанууд үгүүлхэ аргаараа ямар хоёр бүлэг боложо хубаардаг гэжэ дабтаха.


        2. ДАБТАЛГА:
        Хашалган ба аялган абяануудые илгаха.
        а) Нэгэ үгэ соо хашалган ба аялган абяануудые илгаха. Үгүүлхэдэ ямар бэ? Хашалган абяануудые үгүүлхэдэ агаар торосолдоно гү, али үгы гү? (Абяануудые шангаар үгүүлхэ).
        б) Үгтэһэн үгэнүүдһээ шүлэгэй мүрнүүдые зохёогоод, уран гоёор уншаха: халтирна, шэдэлнэ, хүйтэн, хүр саһан, хүлдөө, гоёор, һалхин, хүүгэд, конькитай, хүхюун, эшхэржэ.
        Шүлэгэй мүрнүүд (дэбтэртээ бэшэн):

Хүйтэн һалхин эшхэржэ,
Хүр саһа шэдэлнэ.
Хүүгэд хүлдөө конькитай
Хүхюу гоёор халтирна
.

        Уран уншалга (1-2 һурагшад, бүлэг бүлэгөөр).
        в) Үгэнүүдэй удха тайлбарилха (сээжээр):

Хүр саһан – ехэ саһан – сугроб
Шэдэлнэ – ороно – заметает
Халтирна – наадана – скользят.
        г) Эдэ үгэнүүд соо хэды үе, үзэг, абяан бэ?
Хүйтэн – 2 үе, 6 үз., 5 аб.
Хүүгэд – 2 үе, 6 үз., 5 аб.
Хүлдөө - 2 үе, 5 үз., 5 аб.
Халтирна – 3 үе, 8 үз., 8 аб (сээжээр үнгэргэхэ)
        д) Энэ бадаг соо хашалган абяануудые үгүүлхэдэ, аман соо агаар ямар торолтонуудтай дайралданаб гэжэ ажаглаха. Зурагаар ажаллаха – 23 н.
        Харюу: хэлэн, уралнууд, хамар, хамарай хүнды, шүдэнүүд.


        3. ХАШАЛГАНУУДАЙ ИЛГАА (22):
        Үндэһэн буряад хэлэнэй хашалган абяануудые нэрлэхэ, абтаһан үгэнүүд соо дайралдадаг хашалган абяануудые (в, ф, к, щ, ч, ц) тоолохо.

а)хонгёо – дуутайгаар

бүдэхи – дуугүйгөөр

үгүүлэгдэдэг; (11)

үгүүлэгдэдэг, шууяан дуулдадаг (11)

б, в, г, д, ж, з, й, л, м, н, р.

к, п, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.

        б) Упр. 134 – бүлэг бүлэгөөр дүүргэхэ.
Шалгахадаа хонгёо ба бүдэхи хашалгануудай илгаа элирүүлхэ.
        в) Хонгёо ба бүдэхи хашалганууд эхир байдаг: б-п; г-к; з-с; в-ф; д-т; ж-ш.
Эдэ хододоо хонгёо хашалганууд: й, л, м, н, р.
Бүдэхи хашалганууд: х, һ, ц, ч, щ.


        4. ФОНЕТИЧЕСКЭ ШҮҮЛБЭРИ ХЭХЭ, КОДОСКОПООР ШАЛГАХА
        Һалхин
– [һалтин] – 2 үе, 6 үз., 6 аб., 2 аял., 1 эрэ, 1 эрсэ, 2 түр, 4 хаш., 2 хон., 2 бүд., 2 хат., 2 зөөл.
        Эшхэржэ – [ эшхэржэ] – 3 үе, 7 үз., 7 аб., 3 аял., 3 эмэ., 3 түр., 4 хаш., 2 хон., 2 бүд., 4 хат.
        Хүүгэд – [хүгэт] – 2 үе, 6 үз., 5 аб., 2 аял, 2 эмэ, 1 түр., 1 уд., 3 хаш., 2 бүд., 2 хат.
        Гоёор – [гойор] – 2 үе, 5 үз., 5 аб., 2 аял., 2 эрэ, 1 түр., 1 уд., 3 хаш., 2 хон., 1 зөөл., 1 хат.


        5. БЭХИЖҮҮЛГЭ
        а) Дидактическа материалнуудаар: I в - № 7 (44 н). II в - №12 (45 н).
        б) Бүмбэгөөр наадаха – упр. 112 ( паарна хашалганууд).


        6. ХЭШЭЭЛЭЙ ДҮН ГАРГАЛГА:
        Хашалган абяанууд үгүүлэлээрээ хонгёо ба бүдэхи боложо хубаардаг (дуутай ба дуугүй ганса шууяатай), эдэ илгаагаараа хонгёо ба бүдэхи хашалганууд эхир, хододоо хонгёо ба хододоо бүдэхи боложо илгардаг гэжэ мэдэбэбди.

        7. ГЭРЭЙ ДААБАРИ:
        61-62 н., дүрим сээжэлдэхэ. Упр. 114. дүүргэхэ.


гаршаг