Жамбуева Жамбалма
Дондоковна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи
лицей-интернат
Темэ:
МЭДҮҮЛЭЛ
Хэшээлэй зорилго:
«Мэдүүлэл» гэһэн темээр дабталга. Энэ
темээр һурагшадай мэдэсэ шалгаха, бэхижүүлхэ. «Бидэ байгаалиин хуби
гээшэбди» гэһэн ойлгосо хүгжөөхэ.
Һурагшадай аман ба бэшэмэл
хэлэлгэ хүгжөөжэ
хөөрэлгэ зохёолгохо, Г. Чимитовэй «Хабар» гэһэн шүлэг сээжээр уншуулха.
Хэшээлэй түхэл:
Темэ дабтан бэхижүүлгэ.
Хэшээлэй
хэрэгсэлнүүд: «Буряад хэлэн» гэһэн электронно ном, зурагууд,
схемэнүүд, карточканууд.
Хэшээлэй түсэб:
I. Эмхидхэлэй үе.
II. Гэрэй даабари. Шалгалта.
Грамматическа термин.
III. Практическа хүдэлмэри.
1) Мэдүүлэлнүүдые
илган буулгаха.
2) Ямар
мэдүүлэлнүүд бэ?
3) Мэдүүлэлнүүдэй
гэшүүд доогуур зураха.
4) Синтаксическа
шүүлбэри хэхэ.
IҮ. Карточкын хүдэлмэри.
Ү. Зурагуудаар хүдэлмэри.
ҮI. Хэнэй хөөрөөн һонин бэ?
Зохёолго бэшэхэ.
ҮII. Шалгалта. Дүн гаргалга.
Хэшээлэй ябаса:
I. Эмхидхэлэй үе.
Хэшээлэй түсэб, зорилгонуудтай һурагшадые танилсуулга.
II. Гэрэй даабари
шалгалта.
Грамматическа терминүүдээр
наадаяа.
Би терминүүдэй тайлбари
хэлэхэб, таанар тэдэниие тааха ёһотойт.
Хэн олые мэдэнэб гэжэ шалгая.
а) Мэдүүлэлэй грамматическа
һуури (Нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ).
б) Ганса шухала гэшүүдһээ
бүридэһэн мэдүүлэл (Хуряангы).
в) Хуряангы гэһэн мэдүүлэлдэ
антоним олохо (Дэлгэрэнгы).
г) Косвенно падежэй
асуудалнуудта харюусаһан юрын гэшүүн (Нэмэлтэ).
д) Элирхэйлэгшын
асуудалнуудые нэрлэгты (Ямар? Али? Хэды?).
е) Ушарлагшын асуудалнуудые
нэрлэгты (Хаана? Хэзээ?).
ё) Ямар ушарта мэдүүлэлэй
гэшүүд нэгэ болохоб? (Нэгэ асуудалнуудта харюусаха, нэгэ үгэдэ
хабаададаг).
ж) Нэгэ түрэл гэшүүдэй
сэгнэлтын тэмдэг тухай хөөрэжэ үгэхэ (Запятой, ба, болон, хоёр точко).
Мүнөөдэрэй хэшээлдэ туһаламжа
манда үзүүлхэ консультант – «Буряад
хэлэн» гэһэн электронно ном. Номоо нээжэ, «Буряад хэлэеэ үзэе» гэһэн
хубида ороё, «Синтаксис» нээгээд, «Мэдүүлэлэй гэшүүд» сэдэб харая.
Харюунуудаа шалгаха.
III. Практическа
хүдэлмэри
Үгтэһэн мэдүүлэлнүүд сооһоо
хэлэһэн зорилгоороо
үйлэ дүүргүүлхээр хэн нэгэниие баалаһан удхатай мэдүүлэлнүүдые түүжэ
бэшэе:
Самбарта. Байгаалиин
ёһо – бата, арадай хэрэг – арюун.
а) Мэдүүлэлэй гэшүүд доогуур
зураха.
б) Синтаксическа шүүлбэри
хэхэ.
в) 1-дэхи мэдүүлэл соохи
сэгнэлтын тэмдэгүүдые тайлбарилха.
Эдэ мэдүүлэлнүүдые
хүсэлдүүлхэ.
Нуурай загаһа дууһан
бү... (бари), үри бэедээ... (үлөө).
Хүн бүхэн Эхэ
байгаалиин... (хуби), тиимэ тула тэрэнээ хамгаалха... (уялгатай).
Зүбөөр буулгаха.
Байгаали хубилгахам
гэжэ бэеэ бү... (зобоо),
Баабайгаа (һургахам)
гэжэ... (нүгэл) бү аба.
IҮ. “Буряад хэлэн”
электронно ном – консультант.
Схемэ харан, номоор хүдэлхэ.
Синтаксическа шүүлбэриин янзанууд
(жэшээнүүд)
Ү. Хэнэй хөөрөөн
һонин бэ?
Даабаринууд:
1. Зурагууд.
Үгтэһэн мэдүүлэлнүүдые үргэлжэлүүлхэ, хөөрөө зохёохо.
2. 2-3
мэдүүлэл үгтэнэ:
Эдэ үгүүлэлнүүд ямар зурагта
тааранаб?
(хабарай байгаали зураглаһан
зурагуудые шэлэн абаха)
Аянай шубууд
Аажамхан хабар айлшалан ерэбэ. Холын аянай шубууд урда
зүгһөө
хэдэн мянгаад километр ута харгы зам дабажа, түрэл нютагаа бусажа
ерэнэ. Тэдэ хабарай һайхан саг тухай түрүүшын магтаалай дуу татана.
|
Хабар
Уран зурааша һайхан хабар ажалдаа оробо. Ямар зураг
зурахаяа
түрүүн бодожо үзэбэ. Нимгэхэн зөөлэхэн биирэнүүдээ абажа, оршон
тойроноо өөрынхеэрээ, хабарайхяараа шэрдэжэ эхилбэ.
|
Эртын хабар
Тала дайда хонин сагаан хүнжэлдөө олон һара соо унтаа.
Дулаахан
игаабари наран шаража, айлшанаа угтахаяа хүүгэд аянда гараба. Тойроод
хамаг юумэн жэгтэй һайхан боложо байна.
|
Түрэл дайда
Тоонто Буряад орон нютагнай баян даа. Тойроод байһан
гол горход,
хада ууланууд, ой тайганууд, уужам таланууд – бүгэдөөрэн энэрхы һайхан
даа. Буурал сагаан Байгал далайгаараа омогорхонобди.
|
ҮI.
Найруулга-хөөрөөндэ хэрэглэгдэхэ холбуулалнууд. Электрон ном соо
үгтэһэн толи хэрэглэн, үгэнүүдэй удха тайлбарилха.
Шара шубуун
Хатаалзай үбһэн
Зүлгэ ногоон
Буурсаг
Уляаһан
Уляангирнууд
Һиихэнүүд
Монсуудай
Шубуудай нэрэнүүд:
Галка – алаг туун
Гусь – галуун
Дятел – тоншуул
Кукушка – хүхы
Лебедь – хун шубуун
Орёл – бүргэд
Синица – хүхэ буха
Соловей – гургалдай
Орлан белохвост – далайн хүхэ
сүгсэгы
Жаворонок – булжамуур
Журавль – тохорюун
Коршун – элеэ
Сорока – шаазгай
Удод – бүбөөлжэн
Утка – нугаһан
Чайка – сахали
Кедровка – онголо
Хэрэглэхэ жэшээнүүд
Байгаалияа гамтайгаар эдлэе,
Байгаалидаа хамагаа бэлэглэе!
Алтан байгаалиимнай энхэрэл,
Ажалша уладаймнай һайхан
сэдьхэл
Эдэ хоёрой буйлалдаһан сагта
Эгээл дээдын энхэ жаргалан –
бата!
Ц. Галанов
Хэрэглэгдэхэ
холбуулалнууд
Булангир уһан
Һэбхи саһан
Һайрамай уһан
Таляан болон хабтайна
Хабарай амисхаал
Мойһоной мүшэрнүүд
Мүшэрнүүд булсуутажа
Дальбарануудаа дэгжээхэ
Магтаалай дуун
Хөөбэртэл үһэтэйхэн
Үһэтэйхэн дэльбэ
Идхаһан мэдүүлэлнүүд
Хамагые хайрлаха сэдьхэлтэй
яба,
Хамагай түлөөдэ
Хам оролсожо яба.
М. Батоин
Байгаали
хубилгахам гэжэ бэеэ бү зобоо,
Баабайгаа
һургахам гэжэ нүгэл бү аба.
Уһа булагаа
ариг сэбэр байлгагты!
Орон
нютагаа хамгаалан тахигты.
Орон
нютагаа, уула хадаяа, уһа голоо хүндэлжэ яба.
ҮII. Юрын мэдүүлэлнүүдэй
хүсөөр хабар тухай уран
найруулгануудые зохёогоод, зурагаа дэлгээн хөөрэхэ. Тодо удхатай, уран
нугалбаритай найруулгануудые бүридхөөд, “Хабар – жэлэй шэмэг” гэһэн гар
бэшэгэй ном бэлдэхэ.
гаршаг