8 класс

 

Хэшээлэй зорилго: Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ, эрдэм мэдэсыень үргэдхэхэ ба гүнзэгырүүлхэ. Мэдүүлэл соо обородуудые олоор, зүбөөр хэрэглэхэ дадал үргэдхэхэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: “Буряад хэлэн” гэһэн сахим ном, «Буряад хэлээр тестнүүд», “Дидактическа материалнууд” (8 кл.), таблица-схемэнүүд, карточканууд, хабар тухай фотозурагууд, Р. Жимбиевагай зурагууд.

 

1. Причасти ба деепричасти – глаголой ямар түхэлнүүд бэ, ямар залгалтануудые абадаг бэ, удхаараа ямар илгаатайб, хайшан гээд хубилдаг  бэ, ямар асуудалнуудта харюусадаг бэ г. м.

2. Хэлэгшэ – ямар асуудалнуудта харюусадаг бэ, мэдүүлэл соо ямар үүргэтэйб г. м.

3. Дэлгэрэнгы ушарлагша – асуудалнуудыень, мэдүүлэл соохи һуурииень, ямар үгэдэ хабаатайень элирүүлхэ.

 

1. Үгтэһэн Ч-Р. Намжиловай «Хабар» гэһэн шүлэгэй 1 бадаг буулгажа бэшэхэдээ, сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табигты, уншагты. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд доогуур зурагты, обородууд доогуур зурагты.

 

2. Шүлэгэй 2-дохи бадаг өөһэдөө тааруулан зохёогты.

а) Хэрэглэхэ үгэнүүд:

б) Тиихэдээ шүлэгэй мүрнүүд иигээд таараха:

У… -жэ Ургы ногоон дэлгэржэ,

д… -да дайдаар зэрэлгээ татахада,

У… -жэ Уянгалһан сээжэ тэниижэ,

х… -на хүнэй сэдьхэл жаргана.

в) Дээрэ үгтэһэн үгэнүүдэй ямарынь

а) холбуулал

б) оборот

в) мэдүүлэл

(Үгтэһэн таблица – схемэдэ анхарха) болоноб.

г) Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд доогуур зурагты.

 

3. Шүлэгэй 3-дахи бадаг зүбөөр буулгагты, сэглэлтын тэмдэгүүдые табигты, шухала гэшүүд доогуурнь зурагты.

Ая ганг… хангал… Ая гангын хангалаар

амиды юртэмсэ амилжа амиды юртэмсэ амилжа

Аян… шубу… ганганан Аянай шубууд ганганан

хаанашьеб холо зорино.. хаанашьеб холо зорино.

 

4. Энэ «Хабар» гэһэн шүлэгөө уранаар уншагты. Хабарай шэнжэнүүдтэ анхаралаа хандуулагты:

уһа мүльһэн хайлана, наран хурсаар шарана,

ургы ногоон дэлгэрнэ, хүнэй сэдьхэл тэниинэ,

ая гангын хангал, аянай шубууд ганганана.

 

5. Үгтэһэн зурагуудта, фотозурагуудта анхаралаа хандуулагты, хабарай шэнжэнүүдые тодорхойлогты.

 

6. Обородой шүүлбэри. 3 бүлэг болон хүдэлхэ. Шүлэг соохи мэдүүлэлнүүд сооһоо обородуудыень түүжэ бэшээд, ямар обородууд бэ гэжэ шүүлбэри хэгты (таблица – схемээрээ хүдэлхэ).

 

 

7. Хабар гэһэн шүлэг уран гоёор уншаад, гол һанал бодолыень элирүүлэгты: хабар, урин дулаанай хаһа, хүнэй сэдьхэл тэниинэ, жаргана.

 

8. Д. Райцановагай «Хабарай айлшалга» гэһэн шүлэг буулган бэшэхэдээ, точконуудай орондо үгтэһэн обородуудые тааруулан оруулагты, мэдүүлэлэй гэшүүд доогуур зурагты.

Х…, … — жа

Хонгёо хоолойгоор замда уряална.

Холын ороной …- жа

Хүхюун дуугаа талада дуулана.

Буурал сагаан эгэшынгээ

М… — жа

Мүнгэн һиихэ, бэһэлигыень

Мүрэн болгожо урадхуулна.

мүльһэн зүрхыень хайлуулжа – яажа? деепр. юр. об.

хабар айлшалан – яан? деепр. …об.

баялиг дурдажа – яажа? деепр. юр. об.

дабаае гаталжа – яажа? деепр. юр. об.

 

9. «Хабарай айлшалга». Уранаар уншагты. Ямар мэдүүлэлнүүд бэ?

(шүүлбэриин алгоритм хэрэглэхэ)

Эдэ 1, 2 мэд. юрын, шан-гүй, хөөр., дэлгэр., 2 бүр, нюуртай.

3 мэд. – юрын, шан-гүй, хөөр., дэлгэр., 1 бүр., тодо нюуртай.

 

10. Энэ шүлэгэй удхаар хабарай шэнжэ харуулхын тула ямар эпитет, метафоранууд, олицетворенинууд хэрэглэгдээд байнаб?

Хоолойгоор, дуугаа, эгэшынгээ, зүрхыень, һиихэ, бэһэлигыень – метафоранууд.

Айлшалан, гаталжа, дурдажа, дуулана, хайлуулжа, урадхуулна – олицетворенинүүд.

Буурал сагаан, мүльһэн, мүнгэн – эпитетүүд.

Шүлэгэй гол удха: хабар, бүхы байгаали һэргээ, хүхюун аялга дуун, һайхан саг ерээ.

Энэ даабаринуудые дүүргэжэ байха үедөө зурагуудые, фотозурагуудые анхарха.

1. Оборот мэдүүлэл соо ямар гэшүүн болохоб? (дэлгэрэнгы ушарлагша).

2. Ямар оборот бэеэ дааһан болохоб? (үйлэдэгшэтэй).

3. Хэрбээ мэдүүлэлэй нэрлүүлэгшэ үйлэдэгшэ хоер нэгэ адли үгэ байгаа һаань, тиимэ обородые ямар оборот гэнэб? (юрын).

4. Обородто ямар сэглэлтын тэмдэг табигдадаг бэ? (хойто тээнь запятой).

5. Обородой дахуулагша ямар хэлэлгын хубяар гарахаб? (глаголоор).

6. Ямар ушарта причастяар гү, али деепричастяар гараһан дэлгэрэнгы ушарлагша оборот боложо шадахагүйб? (хэлэгшэтэеэ сэхэ зэргэлһэн байгаа һаа).

7. Юрын ба бэеэ дааһан обородууд юугээрээ илгарнаб? (үйлэдэгшөөрөө).

8. Оборот удхаараа юу тэмдэглэнэб? (бодомжо).

9. Обородуудай үйлэдэгшэ ямар падеждэ байжа болохоб? (Н. гү, али Х. п.)

10. Ямар оборот деепричастна оборот болохоб? (дахуулагшань деепричасти байха).

11. Обородой үйлэдэгшэ ямар хэлэлгын хубяар гарахаб? (юумэнэй нэрээр).

12. Оборот болоһон дэлгэрэнгы ушарлагша мэдүүлэлэй хаана байхаб? (эхиндэ, дунда).

 

ҮI. Гэрэй даабари
Үзэһэн, хараһан фотозурагуудаар, шүүлбэрилһэн шүлэгүүдэйнгээ удхаар, өөһэдынгөө ажаглалтануудаар хабар тухай найруулга бэшэхэдээ, янза бүриин обородуудые хэрэглэхэ, нэрэ һанаха.