Зохёогшо: Х. Г. Цыденова РИКУиО–гой ахалагша багша

Эрдэмтэ редактор: Ш–Н. Р. Цыденжапов, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, Буряад Республикын эрдэм ухаанай габьяата ажал ябуулагша, Россин Федерациин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн

Рецензентнүүд: С. С. Бардаханова, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, ИМБТ СО РАН-ай Эрдэмэй ахалагша хүдэлмэрилэгшэ,

Ж. Д. Жамбуева, Буряад Республикын габьяата багша

Я. Ц. Ивахинова, Буряад Республикын габьяата багша

  

Согсолбори соо ахалагша профильна классуудта буряад аман болон уран зохёолоор шэлэлтэ курснуудые зааха авторска программанууд дурадхагдана. Туд ажал мүнөө үеын багшын үдэр бүриин хүнгэн бэшэ ажалдань туһа болохо гэжэ найдагдана. Буряад хэлэ литературын багшанарта болон университедэй, багшын колледжын оюутадта зорюулагдана.

 

Мүнөө үедэ Россин Федерациин Буряад республикадахи һуралсалай һалбарида холын хараатай хубилалтануудай нэбтэрүүлэгдэжэ байһаниинь эли.

Тиин мүнөө үедэ ерээдүй сагай шадамар бэрхэ, ухаансар, һонор залуу үетэниие хүмүүжүүлхэ гэһэн шухала асуудал бултанай урда табигданхай. Ямаршье хүндэ сагта Эхэ орондоо туһатай, эдэбхи ехэтэй хүбүүд, басагад үндыхэ бэзэ гэһэн найдал бата үндэһэтэй байха ёһотой. Тиимэһээ һурагша бүхэн һургуулида дээдын шанартайшье, гүнзэгышье, үргэншье эрдэм мэдэсээр дүүрэн хэмжээгээр хангагдаха эрхэтэй.

Россин һуралсалай һалбариин шанар шэнжэ шэнэдхэн һайжаруулха талаар 2010 он болотор бэелүүлэгдэхэ хараа шугамай ёһоор юрэнхы һуралсалай эмхи зургаануудай ажаябуулгын шухала шэглэлнүүд тодорхойлогдонхой. (Концепция Модернизации Российского образования. М., 2002). Тэрэ тоодо, һурагшадай шэлэһэн али нэгэ мэргэжэлээр улам дэлгэрэнгыгээр, гүнзэгыгөөр ном зааха (“предпрофильна, профильна һуралсал” гэгдэнэ) аргануудые нэбтэрүүлхэ шухала. Урда жэлнүүдһээ һайжаруулагдаһан гэхэ гү, али тон шанар һайнтай һуралсалай шэнэ арга боломжонууд хэрэглэгдэхэ болоно. “Профильна” һуралсалай гурим хадаа һургуулида заагдадаг предмедүүдэй шанар удхые хубилгахые хараална. Хэшээл бүхэниие һурагшад “базова” боломжодо хэрэглэжэ, “профильна” хэмжээндэ шудалха аргатай. Теэд алишье тээнь тодорхой баримтануудта тааруу элективнэ курснуудые багшанар зохёохо зэргэтэй болоно.

Дунда һургуулинуудай 8-9 классуудай шабинарта “предпрофильна” мэргэжэл шэлэхын урдахи болон “профильна” – шэлэһэн мэргэжэлээрнь ном заахын тула тусхай курс хэрэгтэй гэжэ мэдээжэ. Тиимэһээ предмет заадаг багшанарта мэргэжэлээ улам дээшэлүүлхэ (профессиональный рост) арга олгогдохо болоно.

“Профильна” классуудта һурагша бүхэн нэгэ гү, али хэдэн элективнэ (шэлэлтэ) курснуудые шэлэхэ аргатай. Харин тэрэнээ хайшан гэжэ шүүжэ шэлэхэ тухай 3 һанамжанууд бии:

1) Һурагшад курсын һуралсалай программатай уридшалан танилсана (эндэ ганса курсын нэрээрнь удхыень ойлгохо гээшэ бэрхэтэй гэжэ шабинарта ойлгуулха шухала); 2) дурадхагдаһан курсын һуралсалайнь онол аргануудые багшын һурагшадта тайлбарилжа үгэхэдэ таарамжатай; 3)һурагшад өөһэдынгөө һуралсалай талаар саашанхи хараа бодолоо, түсэбүүдээ, шиидхэгдээгүй асуудалнуудаа, бэрхэшээлнүүдээ эли тодоор мэдэрһэн байха зэргэтэй.

8-9-дэхи классуудай программануудай “предпрофильна” бэлэдхэлэй гол аспектнүүдэй нэгэн – багшанар элдэб наһанай үхибүүдэй һуралсалай эрилтэнүүдые мэдэхэ ёһотой. Зүгөөр һурагшадай һонирхол татаха гээшэ баһал хараада абтан, энэ ушарһаа саашанхи үрэ дүн бата үндэһэтэй. Курсын шэглэл – энээнэй гол зүйлнүүдэй нэгэн мүн. Гадна шэлэлтэ курс багшада өөртэнь заатагүй һонин байжа, зохёохы хүсэ шадалынь эндэһээл дулдыдаха бшуу.

Шэлэлтэ курснууд – һуралсалайнгаа эмхидхэлээрээ, зорилгоороо болон удхаараашье юрэ бусын һуралсалай предмет. Тиимэһээ шэлэлтэ курсын программануудта тусгаар эрилтэнүүд табигдадаг.

Тиин дурадхагдаһан шэлэлтэ курсын программа бүхэн соо тодорхой тайлбари бэшэг, онсо өөрэ, һонин шэнжэтэй темэ, тэрэнэй идей болон удха шанарынь элирүүлэгдэһэн, хоорондонь зүб, дүүрэн доторой байгууламжа (структурирована) байха ёһотой. Саашань удаа дараалһан программын бүхы хубинуудынь: һуралсалай түсэб, һуралсалай тематическа түсэб, темэнүүд, хэрэгтэй һаань методическа дурадхалнууд болон темэ тайлбарилхада хэрэгтэй материал, практическа зүбшэлнүүд, һуралсалай хүлеэгдэһэн дүн тодорхойлолго, ИКТ–материалнууд (диски), г.м. Программын һүүлшын хубида багшада, һурагшадта тон хэрэгтэй литературын список үгтэнэ.

Шэлэлтэ курсын программын гол эрилтэнүүд: һуралсалай элементнүүд хоорондоо холбоо һайтайгаар зохёогдоһон, гуримшалуулагдаһан материал боложо, бодото байһан соогоо бэелүүлэгдэхэ ёһотой.

Эдэ курснуудай программанууд һурагшадай эрилтэнүүдые хангаха шадалтай байбал, тон һайн. Тиимэһээ программануудай хэр зэргэ бэелүүлгэ багшын мэргэжэл шадабариһаа, мүн һурагшадай һураха зорилгоһоо сэхэ дулдыдаха юм.

Шэлэлтэ курсын программын үшөө нэгэ зүйл гэхэдэ, үзэхөөр түсэблэгдэһэн материалайнгаа хэмжээе багша өөрынгөө дураар хубилгаха эрхэтэй. Юуб гэхэдэ, курсын аша дүнгүүд багшын мэдэлдэ. Гэхэ зуура, һурагша багшада шалгалта (проект хамгаалалга, олон зоной урда элидхэл хэлгэ г. м.) тушааха ушартай.

Шэлэлтэ курс шудалха хэрэгтэ мэдэгдээгүй бэрхэшээлнүүд, һүйд һаалтанууд ушаржа магад. Ямар нэгэ сэдэбые ойлгохошьегүй ушар тохеолдодог, гадна һурагшадые үлүү ехээр һонирхуулһан сэдэбшье олдожо магад. Тиимэһээ түсэбөөр хараалагдаһан хэшээлэй саг хүрэхэгүй һаань, багша сагаа тааруулхаяа өөрөө мэдэхэ. Зарим һуралсалай элементнүүдһээ арсахашье ушар тохёолдожо магадгүй.

Курснуудай программын сагай хубаари багшын зохёохы шадабариһаа, дүй дүршэлһөө дулдыдаха. Багша өөрын мэдэлээр программаяа, сагайнгаа хубаариие тааруулан, бага, ехэ болгохо аргатай.

Шэлэлтэ курснуудай программануудай үшөө нэгэ онсо зүйл бии. Тэрэ юун бэ гэхэдэ, һургуулида нормативна предмедүүдые үзэхэдэ дайралдадаг гол бэрхэшээлнүүдэй шалтагааниие дабаха ушар болоно. Тухайлбал, багша эрдэм мэдэсээрээ бэе бэеһээ илгаатай шабинарай һуралсалай эрилтэнүүдые ойлгожо, программаяа һэлгэжэ, нэмэжэ болоно.

Гадна һургуулиин дурадхаһан элдэб шэлэлтэ курснуудһаа ахалагша классуудай һурагшад дуратайгаа шэлэхэ ёһотой юм. Тиин элективнэ курс бүхэндэ 18, 24, 36, 48, 72 г. м. часууд үгтэжэ болоно. Шэлэлтэ курс һуралсалай нэгэ, хоёр жэлэй туршада үзэгдэхөөр хараалагдажа болохо, үгышье һаа нэгэ четвертишье байжа болоно.

Эндэ дурадхагдаһан элективнэ курснууд саашанхи һуралсалдаа гуманитарна профиль шэлэһэн ахалагша классуудай һурагшадта зорюулагдана. Буряад аман болон уран зохёолоор, түүхээр, буряад соёл болбосоролоор базова курсда нэмэлтэ гуримаар хэрэглэгдэжэ болоно.

 

 

Шэлэлтэ курс хадаа “предпрофильна, профильна” һуралсалай хуби мүн. Курс шэлэһэн һурагша хэшээлһээ сүлөөлэгдэнэгүй.

Шэлэлтэ курснууд болбол буряад арадай аман болон уран зохёолой хэшээлнүүдэй удха улам үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ үүргэтэй. Тэдэнэй ашаар һурагшад ерээдүйн мэргэжэлэйнгээ зарим асуудалнуудтай танилсахань хараалагдана: журналистын (сурбалжалагшын), культурологай, фольклористын, литераторай, корректорой, редакторай, психологай г. м. мэргэжэлнүүдтэй.

Тиихэдэ шэлэлтэ курснууд филологическа циклэй журамууд болохо социологи, психологитой ба бусадшье предмедүүдэй хоорондохи харилсаа бэхижүүлхэ үүргэтэй.

Эдэ хадаа булта һурагшын ажаябуулгын удаадахи дүрбэн гол һалбариин талаар мэдэсэ, шадабарииень хүгжөөлгэдэ хабаатай:

·         хүнэй ухаан бодолой (интеллектуальна) талаар (анализ хэхэ, авторай текст шүүмжэлхэ, үгтэһэн даабаринуудые дүүргэхэ, элдэб һанамжануудые зэргэсүүлэн үзэхэ, өөрын һанамжануудаар үгэ андалдаха г. м.);

·         практическа талаар (үгэ андалдаанда хабаадаха, зохёоһон проектнуудаа хамгаалха, суглуулһан материалаа согсолхо, зоной урда үгэ хэлэжэ һураха г. м.);

·         эмхидхэлэй талаар (элдэб социальна бүлэгүүдтэй хүдэлхэ, һанал бодолыень болон эрилтэнүүдыень элирүүлхэ, хамта хүдэлхэ хүнүүдээ шэлэжэ һураха, ударидажа шадаха, бэе бэедээ туһалха, харюусалгатай ябажа һураха, өөрын үүсхэлээр элдэб байдалһаа гараха г. м.).

·         абари зангай талаар (алдуу эндүүнүүдээ заһаха, “бэеэ барижа һураха”, “өөрын нэрэ хүндые алдахагүй” гэжэ оролдохо, үнэн сэхэ ябадал үүсхэхэ г. м.).

 

Курсын зорилго: теори дээрэ үзэһэнөө практика дээрэ хэрэглэжэ һуралга.

Шэлэлтэ курснуудые шудалаад байхадаа, һурагшад ямар онсо шадабаритай болохо ёһотойб гэбэл:

·         шууд, түргэнөөр уншалга; номдо дуратайгаар хүмүүжүүлгэ;

·         буряад арадай аман болон уран зохёолоор эрдэм мэдэсэеэ үргэдхэлгэ, гүнзэгырүүлгэ, тэрэнээ хэрэглэжэ һуралга;

·         саарһан дээрэ бодолоо бэшэжэ шадаха шадабари хүгжөөлгэ (конспект, реферат, доклад г. м.);

·         нютагайнгаа аха захатантай үгэеэ ойлгосолдожо, түрэл түүхэ домогуудаа тэдээнһээ бэшэжэ абалга г. м.;

·         проект зохёожо, тэрэнээ бэелүүлхэ дүйтэй болохын тула элдэб түхэлэй асуудалнуудай согсолбори (вопроснигуудые) зохёолго;

·         мүнөөнэй оньһон техникэ (цифровой фотоаппарат, видеоаппарат, диктофон, компьютерна технологи) хэрэглэлгэ;

·         элидхэлэй эрилтээр аман үгөөр болон бэшэмэл аргаар, мүн компьютерна танилсалга (презентаци) үнгэргэлгэ;

·         олониитын һанал бодолнуудые элирүүлхэеэ анкетировани хэжэ, суглаа хуралдаануудые, “дүхэриг шэрээнүүдые”, үгэ андалдаануудые эмхидхэн үнгэргэхэ дүршэлтэй бололго;

Курсын гол зорилгонууд гэбэл, һурагшадай бэлиг шадабари, тэдэнэй интеллект дээшэлүүлжэ, фольклористическэ, литературоведческэ, культурологическа мэдэсэ болоод эмхидхэлгын талаар дүй дүршэл хүгжөөхэ зорилготой юм. Тиигэжэ һурагшын амжалта туйлалтануудай аша үрэ согсологдон харагдаад, портфолио элирхэ болоно.

Багшын хүтэлбэри доро һурагшадай туйлаһан үрэ дүнгүүд сэгнэгдэжэ, иимээр тодорхойлогдоно:

·        Өөртөө сэгнэлтэ (3 гол асуудал: Юу мэдэхэ болообиб? Юу хэжэ шадаха болообиб? Юу хээбиб?);

·        нүхэдэй сэгнэлтэ (эдэбхи, үүсхэл оруулһан хубита, оролдолго, эмхидхэхы шадабари);

·        рецензентын һанал бодол;

·        багшын сэгнэлтэ;

·        сэгнэлтэнүүдэй электронно согсолбори.

Эрхим ажалнууд һургуулиин гү, али классай ханын сониндо толилогдоод, удаадахи хэшээлнүүдтээ хэрэглэгдэжэ болоно. (Элидхэлнүүдэй согсолбори – ном хэблэхэ дурадхал, ИКТ–презентацинуудые зохёолго).

Энэ программануудай согсолборидо «Арадай дуунууд зэдэлнэл…» («Эгэтын-Адагай дуунууд зэдэлнэл» Авт.–согс. Х. Г. Цыденова, Ц–Х. Ж. Жамьянова), Х.Г. Цыденова, Г.Ж. Рпаднаева «Зэдэ голой домогууд» (Санджэ Сүрэн «Хатан эжы Зэдэмнай»), «Арадайм алтан һургаалнууд…» (Э–Х. Галшиевай «Бэлиг–үүн толи» гэһэн зохёолоор), «Буряад арадайм угай бэшэгүүд» гэһэн шэлэлтэ курснууд болон хабсаргалтанууд оруулагдаба.

Эндэ дурадхагдаһан шэлэлтэ курснууд Буряад республикын багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлгын институдай хэшээлнүүдтэ хэрэглэгдэһэн, «Буряад хэлээр, литератураар шиидхэгдээгүй асуудалнууд болон ерээдүйн хараа бодолнууд” (2007) гэһэн регион хоорондын эрдэмэй практическа хуралдаанда зүбшэгдэжэ, дэмжэлтэ абаһан байна.

 

 

1. Концепция профильного обучения на старшей ступени общего образования. М., 2003.–22с.

2. Афанасьева Т. П., Немова Н. В., Стрельцова Н. Я., Томазова Н. А. Элективные курсы в системе предпрофильной подготовки и профильного обучения. М., 2005. –78 с.

3. Программы элективных курсов. Русский язык. 10-11 классы Һ Сост. Г. В. Карпюк, Е. И. Харитонова. М., Дрофа, 2010.- 351 с.