ШЭЛЭЛТЭ КУРС
 
АРАДАЙ ДУУНУУД ЗЭДЭЛНЭЛ…

Тайлбари бэшэг

Һүүлэй үедэ буряад арад урданайнгаа түүхээр, соёл болбосоролоор, түрүү зонуудаар ехээр омогорходог, шудалдаг, шэнжэлдэг болонхой. Тиимэһээ наһатай, хүндэтэй нютагайнгаа үбгэд хүгшэдһөө бүхы мэдэхэ аман зохёолыень суглуулжа абаха шухала болоод байна. Ерээдүй үе сагай залуушуулда энэ баялигаа таһалдуулангүй дамжуулха манай уялга гээшэ.
Нютагайнгаа наһатай зонһоо арадайнгаа баян түүхэ, дуунуудые суглуулжа согсолон, аман зохёолоо юрэнхы дээрэнь шэнжэлхэ хэрэгтэй болоод байна гэжэ һанагдана.
Тиин мүнөө үеын һурагша бүхэн өөрынгөө түрэл арадай түүхэ, уг удам, нютагайнгаа аман зохёол гүнзэгыгөөр шудалбал, үндэһэн соёл болбосоролнай улам хүгжэхэ ушартай. Арадай аман зохёол ямаршье засагай ерэхэдэ, юунэйшье боложо байхада, удхаараа ондоо боложо хубилдаггүй.
Эндэ дурадхагдаһан шэлэлтэ курс “Арадай дуунууд зэдэлнэл…” гэжэ нэрэтэй. Энэ шэлэлтэ курс 2 гол хубиһаа бүридэнэ: теори болон практикаһаа. Үшөө тиихэдэ эрдэмтэдэй дурадхаһан дуунуудай научна бүлэглэн хубаарилга багшанарта методическа туһа болон дурадхагдана.
Курсын зорилго: Буряад нютагуудай арад зоной дуунуудые суглуулжа, шэнжэлжэ, тэдэнэй оёоргүй гүнзэгы ухаанайнь, сэдьхэлэйнь байдал ирагуу һайхан аялга дуун соонь зэдэлнэ гэжэ һурагшадтаа ойлгуулалга.
Шиидхэхэ асуудалнууд: буряад дуунуудай жанрын хубаарилга шэнжэлэлгэ, тиин нютагайнгаа зонһоо дуунуудые суглуулжа, тэдэнээ эрдэмэй талаар бүлэгүүдтэ хубаарилалга:
o   ном уншаха һонирхолыень хүгжөөлгэ, номдо дуратайгаар хүмүүжүүлгэ;
o   дуунуудай теоритой гүнзэгыгөөр танилсуулалга;
o   арадай дуунуудые бии болоһон сагаарнь болон удхын талаар классификаци хэлгэ;
o   Хориин 11 эсэгын уг изагуурай түүхэ, дуунуудые шэнжэлжэ, өөрынгөө тобшолол дурадхалга;
o   Яруунын аймагай мэдээжэ зон тухай шэнжэлэл;
o   туд аймагай «Эгэтын–Адаг» гэһэн нютагай зон тухай мэдээн;
o   практическа ажалдаа дуун соо ороһон зон тухай шэнжэлхэ шадабари хүгжөөлгэ.
 
№№
Уншалга
Теоретическэ мэдэсэнүүдые шудалха гурим
Өөрын зохёохы ажаябуулгын гурим
1
Арадай баян соёл болбосорол харуулһан уран зохёолнуудай текстнүүдые (Х. Намсараев «Үүрэй толон)
Шэлэлтэ курстэй холбоотой аман, уран зохёолнуудай текстнүүдые мэдэсэ
Текст дээрэ хүдэлхэ «кабинетнэ» өөрын ажалые эмхидхэхэ дадал хүгжөөлгэ
2
Аман зохёолнуудай текстнүүдые
Аман, уран зохёолнуудай жанрнууд, зохёолнууд тухай теоретическэ мэдэсэ
Библиотекэдэ хүдэлхэ гурим (каталог, библиографи г. м.)
3
Эрдэм шэнжэлэлгын текстнүүдые (арадай аман зохёол, этнографи, диалектологи г. м.)
Арадай соёл болбосоролой (духовная и материальная культура) онсо зүйл мэдэсэ
Курсын лекциин ба семинарай хэшээлнүүдтэ ажал
4
 
Арадай болон уран зохёолой түүхын бодото баримтануудые мэдэсэ
Суглуулагшын полевой практика
5
 
 
Һургуулиин ба һургуулиһаа гадуур эрдэмэй конференциин ажалнуудта хабаадалга
 
Туд программа «Эгэтын–Адагай алтан дуһалнууд» (Согс. Х. Г. Цыденова, Ц–Х. Ж. Жамьянова, 2006 он) гэһэн номой үндэһэн дээрэ зохёогдобо. Эндэ үгтэһэн ехэнхи дуунууд Яруунын аймагай Эгэтын-Адагай дунда һургуулиин буряад хэлэ, литературын багша Цырен-Ханда Жамсуевна Жамьяновагай һурагшадтаяа суглуулһан ажалһаа абтаба.
Һургуулида “Арадай дуунууд” гэһэн темэ үзэхэдөө, манай дурадхаһан шэлэлтэ курс, арадай дуунуудай классификаци хэрэглэжэ болоно.
Хэшээлээ ехэ һонирхолтойгоор үнгэргэхын тула багша дуунуудай эрдэмэй бүлэглэн хубаарилгые тон һайнаар шудалха зэргэтэй. Мүнөө үеын методическа шэнэ түхэлэй онол аргануудые ажалдаа хэрэглэн, “Түхэреэн шэрээ”, “Хэрэг ябуулгын наадан”, “Һурагшадай эрдэмэй конференци” г. м. үнгэргэжэ болоно.
Эндэ дурадхагдаһан курс үзэжэ байхадаа, мүнөө үеын цифровой фотоаппарат, диктофон, видеомагнитофон, компьютер, хүгжэмэй центр, «Буряад хэлэнэй сахим (электрон) һураха бэшэг» (Авторы: Рук–ль проекта, Ж. Дымчикова и др. У–У., 2006 г.) хэрэглэлгэ хараалагдана.
ҺУРАЛСАЛАЙ ТҮСЭБ
 
№ №
Программын темын гол удха
Лекц
практ
Бүлэгөөр ажал
Рефлекси,
дискусси
Шалгалта
Саг
Ажаглалта
1
Буряад аман зохёол – арадай нангин баялиг.
 
1
 
1
 
 
 
дискусси
Реферат
2
 
2
Буряад арадай дуунууд тухай мэдэсэ
1
1
бүлэгөөр
хөөрөөн
Элидхэл
2
 
3
Арадай дуунуудые суглуулһан, шэнжэлэлгын түүхэһээ.
Европын шэнжэлэгшэд.
1
1
 
презен
таци
литература шэнжэлэлгэ
2
 
4
Буряад арадай дуунуудые суглуулалга.
Багша Банзар Норбоевой суглуулбариин ажаябуулга.
1
 
бүлэгөөр
выставкэ
Элидхэл
1
 
5
Буряад арадай дуунуудые эрдэмэй талаһаа бүлэгүүдтэ хубаарилга.
1
1
 
практ. ажал
элидхэл
 
2
 
6
Буряад арадай дуунуудай байгуулга.
1
 
бүлэгөөр
ажаглалта
номоор практическа ажал
1
 
7
Хори буряадуудай түүхын дуунууд.
1
1
бүлэгөөр
Хөөрөөн
найруулга
2
 
8
Ярууна нютагай түрүү зон.
 
1
 
Хамгаалалга
угай
һарбаалжан
1
 
9
Эгэтын–Адаг нютагай дуунуудые эрдэмэй талаһаа бүлэглэн хубаарилга.
 
2
бүлэгөөр
практическа ажал
аймагай карта шэнжэлэлгэ.
 
2
 
10
Октябриин Хубисхалай һүүлээр бии болоһон арадай дуунууд.
 
1
 
практическа ажал
Һурагшадай өөһэдынгөөбэлдэһэн дуунуудай альбом тухай зүбшэлнүүд
1
 
11
Улаан Армида зорюулһан дуунууд.
 
1
 
Дискусси
энэ темын дуунуудта зорюулһан блокнот
зохёолго.
1
 
12
1920–1930–аад онуудай арадай дуунууд.
 
1
бүлэгөөр
Дискусси
дуунуудай альбом болон
фото–зурагуудые бүтээлгэ.
1
 
13
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үеын арадай дуунууд.
1
1
бүлэгөөр
практическа ажал
дуунуудтай фотоальбом
бүтээлгэ
2
 
14
Дайнай һүүлээр бии болоһон дуунууд.
1
1
 
практическа ажал
Дуунуудай альбом бэлдэлгэ.
2
 
15
Тобшолол.
 
4
классаараа
хуралдаа үнгэрг.
 «Арадай дуунууд зэдэлнэл» гэһэн һурагшадай конференци үнгэргэлгэ.
4
 
 
Бүхы саг
9
17
 
 
 
26
 
 
ҺУРАЛСАЛАЙ ТЕМАТИЧЕСКА ТҮСЭБ
 
№№
Лекциин
сэдэб
Сэдэбэй удха
Ажаглалта
саг
1
Буряад аман зохёол – арадай нангин баялиг.
Аман зохёол – хэдэн үеын арад зоной нангин хүсэлэй, эгээл үнэтэй мэдэсын болон ажабайдалай дүй дүршэлэй баялиг гээшэ.
Аман зохёолой, сэсэн үгын, уран найруулгын хүнүүдэй сэдьхэлдэ һайн һайхан бодол түрүүлхэ, залуу үетэниие зүбөөр хүмүүжүүлхэ, тэдэнэй мэдэрэлые эрхимээр хүгжөөхэ үүргэнь.
Шүлэглэжэ зохёогдоһон аман зохёолой жанрнууд: оньһон хошоо үгэнүүд ба таабаринууд, дуунууд, үльгэрнүүд болоно.
Урда үеын эрдэмтэ–багшанар: Г. Гомбоев, И. Вамбацыренов, Б. Норбоев, Ц. Сахаров, Р. Цыремпилов, Я. ба Н. Болдоновууд, Ц. Онгодов, Р. Номтоев болон бусад – аман зохёол суглуулагшад.
Шалгалтын асуудалнуудта харюу бэлдэлгэ
2
2
Буряад арадай дуунууд тухай мэдэсэ.
Дуун – арад зоной сэдьхэл, һэшхэл, бодол, хүсэл, эрмэлзэл г. м. нягта холбоотой ушарһаа ажабайдалайнь түүхые тобшоор харуулагша.
Реферат бэлдэлгэ
2
3
Арадай дуунуудые шэнжэлэлгын түүхэһээ.
Европын шэнжэлэгшэд.
1. XVII–XҮШ зуун жэлнүүдтэ буряад арадай аман зохёолтой Европын эрдэмтэдэй болон аяншадай анха түрүүн танилсалга.
2. XVIII–XIX зуун жэлнүүдэй үедэ Европын эрдэмтэдэй Сибириин газарнуудаар аяншалга. Буряад зоной ажабайдал, абари зан, уг гарбал болон дуунууд тухай тусгаар тэмдэглэлгэ.
Гэхэ зуура, П. С. Палласай, 1769 онһоо эрдэмэй аргаар монгол туургата арадуудай дуунуудай текст бэшэжэ абалга.
А. М. Позднеев. Образцы народной литературы монгольских племён. СПб., 1880 г. С.52.
Түүхын асуудалнуудые шудалалга.
2
4
Буряад арадай түрүү зоной дуунуудые суглуулалга.
1860 он. Багша Банзар Норбоевой суглуулбариин ажаябуулга
ХIХ–дэхи зуун жэлэй “Забайкалиин областиин һонинуудай ведомостьнүүд” гэһэн газетын худаһануудта эгээ түрүүшынхиеэ буряадуудай өөһэдэйнь суглуулһан дуунуудые хэблүүлэлгэ.
Түрэл арадайнгаа аман зохёол шудалха хэрэгтэ габьяатай түрүү хүнүүдэй тоодо Г. Д. Санжеев, Т. А. Бертагаев, Н. В. Таров, С. П. Балдаев, А. И. Шадаев, Ш. Г. Генинов, Е. В. Баранникова, А. И. Уланов, Н. О. Шаракшинова, М. П. Хамаганов, М. П. Хомонов, Г. О. Туденов, В. И. Золхоев, Т. М. Болдонова, Д. С. Дугаров, С. С. Бардаханова, Б. Д. Баяртуев, Г. Д. Фролова ба бусадшье эрдэмтэд.
Һурагшадай литература шэнжэлэлгэ.
1
5
Буряад арадай дуунуудай классификаци.
А. М. Позднеев А. Д. Руднев хоёрой буряад дуунуудай систематизаци, классификаци түрүүшынхеэ хэһэн туршалга.
С. П. Балдаев, Д. С. Дугаров, Н. О. Шаракшинова, Б. Д. Баяртуев, Г. Д. Фролова г. м. эрдэмтэдэй дурадхаһан арадай дуунуудай научна классификаци.
“Түхэреэн шэрээ”
үнгэргэлгэ.
2
6
Буряад арадай дуунуудай байгуулга.
Буряад арадай дуунуудай уянга болон мүрнүүдэйнь хэлбэри.
Буряад дуунуудай бии бололго болон зохёогдохо ушарынь. Дуушадай дуунайнгаа текст хубилгаха ба хэмжээень ондоо болгохо аргануудынь.
Буряад дуун–монологуудай геройн гү, али героиниин талаһаа хөөрэлдэһэн маягтай мүрнүүдэй уран бүтэсэ.
Практическа ажал ябуулга.
1
7
Хори буряадуудай түүхын дуунууд.
ХIII зуун жэлэй үеэр “Танжабайхан Боролдой” гэһэн дуунай удха шүүбэрилгэ. “Тэрэ монголой эрын гурбан нааданда түрүүлэн ерэдэг байһан Боролдой гүйгөөшые магтаһан дуун гээшэ. Хитад уласай ниислэл Бээжэнэй оршондо болоһон “үй түмэн агтануудай” урилдаанда хори буряадуудай Боролдой хүлэгнай түрүү һуури эзэлжэ, солоёо дуудуулһан байгаал!” – гэжэ Д-Н. С. Дугаров бэшэнэ.
“Хори зоной түшэлгэ”, “Хинган голой булжуухай”, “Хаанай сааза ерэнэл”, “Бадан Тураахайн” г. м. түүхын дуунуудые шудалалга. (Наян Наваа. Хори зоной дуунууд. Улаан–Үдэ, 2002 он).
Мүнөө үеын поэт Г. Чимитов болон композитор А. Андреевэй зохёоһон “Эгэтын-Адаг” гэжэ дуунай урданай темэтэй холбоотой байһан тухай мэдээн.
“…Байха Бүхэ шэнги хүсэтэй,
Баатарнууднай сууда гаранхай.
Гомбоевой хурдан улаандал
Гоё хүлэг морид түрэнхэй…”.
Энэл даа, Эгэтын-Адаг,
Эжэл һайхан түрэл Хангирам,
Ашата Маарагта нютаг
Алаг саагуур нэрэнь ханхинаа…
Түүхын дуунуудые шэнжэлэлгэ.
2
8
Ярууна нютагай түрүү зон.
Хори буряадай Хуасай обогой Бүхэ Бэхиин хүбүүн Бабжа–Барас баатар тухай хөөрэлдөөн.
Бүхы Буряадта мэдээжэ болоһон Молон багша гэжэ ехэ солото ерэдүүйе уридшалан мэдэдэг тухайнь зүбшэн хэлсэлгэ. Тэрэнэй Яруунын аймагай Үльдэргэ нютагта 1769–1853 онуудта ажаһууһан намтарынь шудалалга.
Ярууна нютагта түрэһэн болон ажаһууһан буряад арадай зарим түрүү хүнүүд тухай хөөрэлдөөн. Тэдэнэй тоодо суута уран зурааша Ц. С. Сампилов, уран зохёолшод: Социалис Ажалай Герой Ц. Н. Номтоев, Маарагта нютагтай поэт Ш. Н. Нимбуев, тэрэнэй хүбүүн – Н. Н. Нимбуев, Ц. Ц. Дондогой, С. С. Цырендоржиев, Б. Н. Жанчипов, Ш. Р. Цыденжапов, К. Ц. Цыденов, Б. Цырендылыков, Г. Бадмаева болон бусад.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнда хабаадагшад тухай хөөрэлдөөн. Туд аймагай олон эрхим хүбүүд дайнда баатарай үхэлөөр унажа, нэрэеэ мүнхэрүүлһэн намтартай.
Эгэтын дасанай суутай эмшэд: М. Цыбиков (Мүнхэ лама), Д. Д. Бадмаев (Уран Дашанима), Донир лама, Шойробой Жанчип (Край голубых озёр. Еравнинскому району 70 лет. Улан–Удэ: Байкал, 1997. – 279 с. гэһэн номһоо абтаба),
Гадна Яруунаһаа мэдээжэ эмшэд Е. Н. Цыбиков, А. А. Тарнуев, А. А. Донирова, Н. Д Бандеев, Б. С. Данзанов болон бусад гарбалтай.
Тиихэдэ С–Д. Б. Бадмаев, Г. Ш. Жанчипов, Ж. Г. Базарова, Г. Д. Чимитдоржиева, Ш. Р. Цыденжапов, Ю. А. Тарнуев, В. И. Антонов, В. Н. Курбетьев, Ё. Г. Жамьянов ба бусад баһал эрдэмэй докторнууд.
Дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон дуушад: СССР–эй арадай артистка, профессор Г. Б. Шойдагбаева, Россин Федерациин, Буряад республикын габьяата артист Д-Д. Д. Бочиктоев, Буряад республикын габьяата артист, философиин эрдэмэй кандидат, Буряад драмын ахамад режиссёр Ц–Д. Д. Бальжанов, Буряад республикын габьяата артистка Т. Д. Бальжанова болон бусад.
Саашалан хэлэхэдэ, мэдээжэ багшанар: Ц. Н. Номтоев, Д. Ц. Пунцуков, М. З. Янгутова, А. П. Коллекер, Н. А. Климова, Ч. Р. Ямпилова, А. П. Таушканова, А. А. Михайлова, П. С. Туговикова, Е. П. Батурина, А. С. Колточихина, Б. П. Михайлова, Б. П. Мухасанова, Д. Л. Лодонова, А. О. Орбодоева, Ж. С. Базарова, Б. Ц. Нянюева, М. М. Бихтимирова, М. А. Лобова, А. Г. Шепелина, Г. С. Минеева, Р–Х. Ц. Санжимитыпова, Ц–Д. Б. Гатыпова, Дондокова Д. Д., Н. Г. Халзанов, С. С. Садовская, Д–Н. Х. Халхаров, Ц-Ж. Ж. Жамьянова, Б. С. Цыбикова, Д. Д. Дашанимаева, М. Б. Цыренов, Ж. Д. Базарова, Г. Б. Цыренжапова болон бусад. Мэдээжэ багшанар туд аймагта ажаллаһан намтартай. Буряадаймнай элитэ эрдэмтэн, багшанарай багша Ц-Ж. Ц. Цыдыпов иигэжэ һанаһанаа бэшэһэн байдаг: “Эгэтын–Адаг нютаг – ажалаймни намтарай эхин”.
Колхоз, совхозуудай бэрхэ хүтэлбэрилэгшэд: К. А. Албашеев, С. М. Дугарон, Ж. Д. Сампилон, Ц–Д. Н. Сультимов, Р. Ц. Банзарон, Ц. Г. Гомбоев, Д–Н. Б. Дымбрылов, С. Л. Козлов, Ц–Д. Ж. Жалсанов, Д. Д. Ширапов, Д. А. Бальжанов, Н. Ю. Намсараев, Ч. Д. Дымчиков, Л. Д. Цыбикжапова, Ц. Э. Доржиев, Д. Б. Дамбаев болон бусад.
Ажалай түрүүшүүл: Д. Г. Цыбиков, Д. Ч. Цыбенова, Б-Д. Э. Ринчинов, Х. М. Митыпова, Ц. Л. Цыденов, Л-Ц. Б. Дымбрылов, Ц. Д. Митыпов, А. С. Родионов, В. Г. Оленников, аха дүү (Балдан, Намдак) Найдановууд, В. Б. Лисичникова болон бусад.
Түрүү зон тухай материал суглуулалга.
1
9
Эгэтын–Адаг нютагай дуунуудай классификаци.
Эрдэмтэд Н. О. Шаракшиновагай, Д. С. Дугаровай, Б. Д. Баяртуевай, Г. Д. Фроловагай дурадхаһан арадай дуунуудай научна классификаци шэнжэлэлгэ.
Эрдэмтэн Н. О. Шаракшиновагай дурадхаһан классификаци манай ажалай эшэ үндэһэн бололго.
Зохёохы бүлэгүүдые байгуулга
2
10
Октябриин Хубисхалай һүүлээр бии болоһон арадай дуунууд.
Октябриин революциин илахада, ниитын ажабайдалай болон арад зоной бодол һанаанай эрид хубилалта.
Тэрэнэй нэн түрүүн дуун удаадахи мүрнүүдһээ элирдэгыень шүүбэрилгэ.
... Бүрэнхы маные һэтэлэгшэ,
Бүргэдэй ниидэлгы угтанабди.
Буряадтам жаргал асарааша,
Владимир Ленинээ магтанабди…
Жалсанова Д. Р., 1928 оной, Эгэтын–Адаг тосхон.
Практическа ажал
үнгэргэлгэ.
1
11
Улаан Армида зорюулһан дуунууд.
Граждан дайнай үедэ сагаан гвардейцүүдтэй болоһон тэмсэл харуулһан удхатай дуунай жэшээ доро үгтэнэ.
…Уһаяа уруудаа жараахай гэдэгүүднай,
Урдаһаар, бариһаар дууһашоо юм.
Унги муутай семёновтон гэдэгүүднай
Отолуулһаар, бариһаар дууһашоо юм…
Цыренжапова Х. А., 1936 он, Эгэтын–Адаг тосхон.
Һурагшад суглуулһан дуунуудаа системэ болголго.
1
12
1920-1930–аад онуудай арадай дуунууд.
1930-аад онуудаар Буряад орондомнай хүн зон Совет засаг тогтооһон коммунистнуудта дуунуудые зорюулаашад. Хамтын ажал болон коммунистнуудые магтаһан иимэ удхые тайлбарилагты.
…Хүдөө газар хахалха,
Хонгор борын задача.
Хамаг зоноо хүтэлхэ,
Коммунис партиин задача…
Цыденова Ц–Д. Г., 1935 он, Эгэтын–Адаг тосхон.
Дуунуудые мэдэхэ информантнуудые бэдэрэлгэ.
1
13
Эсэгэ ороноо хамгаалгын үеын арадай дуунууд.
1941–45 онуудай дуун гээшэ буряад арадай аман зохёолдо тон шэнэ нүлөө үзүүлээ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай үеын дуунай түүхэ. Хүндэ хүшэр дайнай үедэ буряад арад зоной дуунуудые дуулалга.
Арад зоной дуунууд соогоо Эхэ Оронойнгоо хуби заяан, айдархан ганса тухайгаа һанаагаа зобоһониинь.
…Адуунхан һүрэгһөө бариһанхан
Ардагхан хээрээ хайрланам даа.
Арахан фронтоо зориһон
Айдархан гансаяа хайрланам даа…
Хандамаева Х. Ш., 1926 оной, Эгэтын–Адаг тосхон.
Дуунуудые мэдэхэ информантнуудые бэдэрэлгэ.
2
14
1941–45 онуудай һүрөөтэ дайнай һүүлээр бии болоһон дуунууд
Һүрөөтэй дайнай һүүлээр арад зоной амгалан ажабайдалаа, нютаг ороноо, инаг дураяа г. м. магтаһан дуунууд.
… Дүхэриг добын сэнгүүдэ
Түхэреэн үдэшэ хатарая.
Түмэн зоной зугаада
Түрэ наадаа дэлгэе…
Эрдынеев Р. Э., 1911 оной, Эгэтын-Адаг тосхон
Дуунуудаар проект зохёолго.
2
15
Тобшолол
Буряад арадай дуунуудта хабаатай шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые шудалалга. Нэрлэбэл, М. П. Хангалов, Г. Д. Санжеев, С. П. Балдаев, Н. О. Шаракшинова, Д-Н. С. Дугаров, М. И. Тулохонов, Б. Д. Баяртуев, Фролова Г. Д., Хорло П., Үржэнэй Шэмэд болон бусадай шэнжэлхы ажалтай танилсалга. Эдэ мэдээжэ эрдэмтэдэй арадай дуунуудай классификаци хараадаа абалга. Тиигэжэ Ярууна нютагай Эгэтын-Адагай арадай дуунуудые бии болоһон сагаарнь иимэнүүд бүлэгүүдтэ хубаарилга: Совет засагай түрүүшын жэлнүүдтэ мүндэлһэн дуунууд, 1920–30-аад онуудай дуунууд, Эсэгэ Ороноо хамгаалгын үеын дуунууд ба дайнай һүүлээрхи үеын дуунууд. Тиигээд өөһэдынгөө суглуулһан арадай дуунуудые бии болоһон сагайнь ба удхын талаһаа хаража үзөөд, тобшолол гаргалга. Тэдэнэй тоодо, тоонто нютагаа магтаһан, эжы абаяа дурдаһан ба инаг гансадаа зорюулһан дуунууд ородог. Гадна философска удхатай дуунууд, шог ёгто дуунууд, бэһэлигэй дуунууд, түрын дуунууд, архиин дуунууд г.м илгаае һурагшад мэдэдэг болохо ушартай.
Һургуулиин эрдэм–шэнжэлэлгын практическа хуралдаа үнгэргэлгэ.
Информаторнуудые урилга.
 
 
4
 
Бүхы саг
 
 
26
 
АСУУДАЛНУУД БОЛОН ДААБАРИНУУД
 
1. Дуун тухай ойлгосо тайлбарилагты.
2. Өөһэдынгөө мэдэхэ мүнөө үеын дуунуудые нэрлэгты. Ямар буряад дуунуудта дуратайбта? Юундэ?
3. Буряад дуунуудые миндаһан дээрэ шагнаад, СД формадай дискнүүдһээ хараад, хөөрэлдөө үнгэргэгты.
4. Буряад арадай аман зохёол суглуулагшад тухай хөөрэгты. Тэдээн тухай элидхэл бэлдэгты.
5. Буряад арадай ямар түлөөлэгшэ эгээл түрүүн дуунуудые суглуулжа эхилһэн байнаб? Энээниие жэшээнүүдээр баталжа, эдэ зон тухай элидхэл хэгты.
6. 17–18–дахи зуун жэлнүүдтэ буряад арадай дуунуудаар Европын хэд һонирхоһон байнаб? Эдэ зон тухай шэнжэлэл хэгты.
7. Дуунуудые шэнжэлдэг эрдэмтэд тухай хөөрэгты. Тэдэнэй энэ жанрын зохёолнуудые бүлэгүүдтэ хубаарилһыень шэнжэлэгты.
8.  Буряад арадай дуунуудые хэд түрүүшынхеэ эрдэмэй талаһаа бүлэглэн хубаарилааб?
9. Хэнэй дурадхаһан дуунуудай эрдэмэй талаар бүлэглэн хубаарилга танда һайшаагдааб? Энээниие жэшээнүүдээр тодорхойлон баталагты.
10. Буряад дуунуудые эрдэмэй талаһаа бүлэглэн хубаарилгаар хөөрэлдөө–дискусси үнгэргэгты. (“Түхэреэн шэрээ”, “Юун? Хаана? Хэзээ?” г. м. ажалай түхэл хэрэглэжэ болоно).
11. Буряад дуунуудай байгуулгын онсо шэнжэ нэрлэгты.
12. Хори-буряадуудай түүхын дуунуудые нэрлэгты. Тэдэнэй ажабайдал тухай үшөө юу мэдэхэ болоһоноо хөөрэжэ үгэгты.
13. “Эгэтын-Адаг” гэһэн дуу сээжээр дуулалдагты. Энэ дуунай удхын асуудалаар хөөрэлдэгты.
14. Ярууна нютагай мэдээжэ зон тухай материал суглуулжа, элидхэл бэлдэгты.
15. Эдэ Яруунын суута зон тухай баримтануудые бэлдэжэ, схемэ зохёогты. Энэ зохёоһон схемээрээ бүлэг болон хубааржа, темэеэ хамгаалагты. Элидхэл, газетын статья болон брошюрын проект бэлдэгты.
16. Информантнуудһаа суглуулһан дуунуудаа өөһэдөө бүлэгүүдтэ хубаарилжа, элидхэлэй проект зохёогты.
17. “Эгэтын-Адагай алтан дуһалнууд” (авт.–согсолб. Х. Г. Цыденова, Ц–Х. Ж. Жамьянова, 2006) гэһэн номоор ажал ябуулагты. Эндэ үгтэһэн дуунуудые темын талаар бүлэгүүдтэ хубаарилаад, дуунуудай удхые шэнжэлэгты. Тиин уран һайханайнь талаһаа онсо илгааень элирүүлэгты.
18. Эдэ дуунуудые уран һайханайнь талаһаа анализ хэгты. Тэдээн соо юундэ параллелизм хэрэглэгдэдэг бэ? Тэрэ ямар үүргэ дүүргэнэб? Нэмэлтэ литература уншажа, харюугаа жэшээгээр баталагты.
19. Мүнөө үеын суута оперын дуушад тухай элидхэл хэгты. Буряадай оперын суута дуушадые нэрлэгты. Тэдэнэй ажаябадал шэнжэлэгты.
20. Залуу буряад эстрадна дуушадые нэрлэгты. Тэдэнэй зохёохы зам тухай хөөрэгты.
21. Буряадай эстрадын дуушад сооһоо та хэнииень һайхашаадагбта?
22. Буряад оперын болон эстрадын дуушад тухай класстаа конференци үнгэргэгты.
23. Буряад дуунууд танда һайхашаагдадаг гү? Юундэ? Энээниие баримтануудаар баталагты.
24. Түрэл арадайнгаа дуунуудые дуулажа һурагты. Класстаа бүлэг боложо хубаараад, дуунай конкурс үнгэргэжэ болохот. “Дуун–2010” гэжэ конкурс класстаа ба һургуулидаа үнгэргэгты.
25. Суглуулһан дуунуудаараа компьютерна слайднуудые удаадахи сэдэбүүдээр бэлдэгты: “Буряад ороной суута оперын дуушад”, “Манай нютагай дуушад” г. м.
26 Урданай дуу дуулаһан информантнуудаа урижа, уулзалга–хөөрэлдөө үнгэргэгты.
27. Өөһэдөө темэ дурадхаад, проект хамгаалагты.
28. Дуунда хабаатай темэнүүдээр элдэб янзын байгуулгатай найруулгануудые бэшэгты. Гадна багша таарамжатай темэ энэ асуудалаар дурадхажа болохо.
29. “Ц. Жамсарано болон М. Н. Хангалов – буряад арадай мэдээжэ суута зон” гэһэн темээр элидхэл бэлдэгты.
30. Энэ “Арадай дуунууд зэдэлнэл…” гэһэн шэлэлтэ курс заахадаа, багшын заатагүй “Түрэл хэлэеэ үзэе” гэһэн буряад хэлэнэй сахим (электрон) ном ажалдаа хэрэглэхэ шухала. «Буряад хэлэнэй сахим (электрон) үзэлгын ном» (Авторы: Рук–ль проекта, Ж. Дымчикова и др. У–У., 2006 г.).
 
Методическа дурадхалнууд
1. Октябриин хубисхалай урда тээ суута монголшо эрдэмтэд А. М. Позднеев А. Д. Руднев хоёр буряад дуунуудай систематизаци (эрдэмэй талаһаа гуримшуулалга) болон классификаци хэжэ туршаһан юм. А. М. Позднеев буряад дуунуудые гэр бүлын–байдалай, сэрэгшэдэй, хасагуудай, түүхын гэжэ илгахые дурадхаа һэн. Буряад дуунуудай аялгын ба удхын талаар А. Р. Руднев хоёр томо бүлэг болгон хубаарилаа: светскэ болон шажан–мүргэлэй (духовно). Светскэ дуунуудые уянгата, байдалай (бытовые), эпическэ, шажан–һургалгын, хатарай г. м. илгана. Шажан мүргэлэй дуунуудта буддын шажанай (богослужебные) болон бөөгэй дуунууд хабаатай. Дуунай поэзиие һайнаар мэдэдэг байһан Г. Д. Санжеев совет үеын зарим буряад дуунуудые гуримшуулжа, тэдэниие толилуулһан юм. 1927 ондо өөрынгөө “Песнопение аларских бурят” гэһэн ном соогоо алайрай буряадуудай дундаһаа суглуулһан элдэб жанрай дуунуудай материалай үндэһэн дээрэ шэнэ шэнжэлгэнүүдые бүтээһэн юм.
2. С. П. Балдаев “Буряад арадай дуунууд” гэһэн суглуулбариингаа нэгэдэхи боти соо дуунуудые жанрай болон ажабайдалда хэрэглэһэн шэнжээрнь ажалай, уянгата, һургуули тухай, хатар нааданай, байра байдалай, сатирическэ, архиин, духаряагай, түүхын, таабари–дуунууд, тайлбари–дуунууд г. м. бүлэгүүдтэ илгаа һэн. “С. П. Балдаевай классификациин принцип ойлгосогүй, олон принципүүдэй холисолдоон болоо”, – гэжэ профессор Н. О. Шаракшинова бэшэнхэй (Лирические песни бурят. Иркутск, 1973.).
3. Эрдэмтэн Д. С. Дугаров дуунуудые гурбан ехэ бүлэг болгожо хубаагаа: 1)урданай эпическэ аялганууд; 2)хубисхалай урда тээхи дуунууд; 3)совет үеын дуунууд. Нэрлэгдэһэн бүлэг бүхэниинь подгруппануудта хубаагданхай. «Буряад дуунуудай классификациин түүхые хаража үзэхэдэ, шэнэ шэнжэлэлгэ бүхэн урагшаа нэгэ алхам хэһэн байдаг. Хэблэгдэһэн материалнууд тэрэ сагайнгаа эрилтэдэ тон тааруу байна”,– гэжэ Н. О. Шаракшинова тэмдэглэнэ (Лирические песни бурят. Иркутск, 1973.).
Тиин Д–Н. С. Дугаров өөрынгөө “Буряадай арадай дуунууд” гэжэ ном соо дуунуудай иимэ научна классификаци үгэһэн байна:
а) Түүрээлгэ – (улигерные напевы 2–х видов: напевно–речитативное исполнение всего улигера; б)маленькие, напевно исполняемые улигерные отрывки);
б) Тээгэ – (заклинание овцы);
в) Соло дуудалга – (прославление победителя – коня–борца – меткого стрелка из лука на соответствующих состязаниях);
г) Нэрьеэн – (древний хори–бурятский хоровод);
д) Бэһэлигэй дуун – (песни кольца);
е) Ёһололой дуунууд – (обрядовые песни);
ж) Домог дуун – (обычные песни);
з) Мүнөөнэй сагай ёохорой дуун – (современные хороводные( ёхорные) песни);
и) Совет үеын колхозой дуунууд – (советские колхозные песни);
к) Мүнөө үеын хотын дуунууд – (современные песни городского типа).
4. Эрдэмтэн Н. О. Шаракшинова уянгата дуунуудай классификаци дурадхахадаа, тэдэниие бии болоһон сагаарнь Октябриин хубисхалай урда тээ ба хубисхалай һүүлдэ мүндэлһэн гэжэ бэшэнэ. Тиин тэрэ түрүүшын бүлэгэй дуунуудай идейно–тематическа болон жанрын онсо илгаа шэнжэлхэдээ, уянгата дуунуудые хоёр янзын зүйлнүүдтэ хубаана: ёһо заншалай (обрядовые) болон ёһо заншалай бэшэ (необрядовые).
Ёһо заншалай дуунуудай илгаа: календарна болон гэр бүлын заншалай гэжэ эрдэмтэн илгана. Необрядовэ лирикэдэ ажалай, гэр бүлын, социальна байдалай, дуран тухай, сэрэгшэдэй, нааданай, духаряагай, соло дуудалгын, таабари–дуунууд, тайлбари–дуунууд хабаатай. Н. О. Шаракшинова совет засагай үедэ зохёогдоһон дуунуудые 4 бүлэгүүдтэ хубаана: 1)Октябриин хубисхал болон граждан дайнай; 2)Ленин, парти тухай; 3)социализм байгуулгада хабаатай; 4)дайнай һүүлээрхи дуунууд” (Н. О. Шаракшинова Лирические песни бурят. Иркутск, 1973.).
Буряад дуунууд хадаа гүнзэгы удхатай, ирагуу һайхан аялгатай, мүнөө үеын шухала асуудалнуудтай холбоотой дээрэһээ ямаршье наһатай болон мэргэжэлтэй хүндэ бэлээр ойлгосотой. Октябриин хубисхалай урда тээхи дуунууд соо инаг дуран, нүхэсэл, ажабайдал, үхэл г. м. болон асуудалнууд табигдажа шиидхэгдэнхэй. Тэрэл үеын дуунууд соо байгаали, уужам тала, хүлэг морин нилээн дурдагданхай. Гэбэшье тэдэнэй зариманиинь Эхэ оронойнгоо социальна асуудалнуудта гэхэ гү, али дайн дажар, арад зоной хүндэ хүшэр ажабайдалда, дарлагдаһан эхэнэрнүүдэй хуби заяанда зорюулагданхай гээшэ.
5. Б. Д. Баяртуев “Предыстория литературы бурят” гэжэ ном соогоо өөрынгөө удаадахи классификаци дурадхана:
а) хэб дуунууд – (исторические песни);
б) сэгэй дуунууд – (бытовые песни);
в) инагай дуунууд – (любовные песни);
г) гунигай дуунууд ­– (печальные песни);
д) сэдьхэлэй дуунууд – (лирические песни);
е) гуримталһан ёһололой дуунууд – (обрядовые песни).
ж) түрэ хуримай дуунууд – (свадебные песни);
з) хахасалгын дуунууд – (песни расставания);
и) аянай дуунууд – (песни походные);
к) дайнай үеын дуунууд – (военные песни);
л) ёһо заншалай дуунууд – (календарно–обрядовые песни);
м) хатар нааданай дуунууд – (игровые плясовые песни)
н) ондоргон наашаа дуунууд –( частушки);
о) шог ёгто дуунууд – (шуточные песни);
п) мунгалгын дуунууд – (песни–характеристики);
р) таабари дуунууд – (песни загадки–отгадки);
с) хасаг дуунууд – (казацкие песни);
т) хүлһэншэдэй дуунууд – (песни работников, батраков);
у) архиин дуунууд – (застольные песни);
ф) магтаал дуунууд – (песни восхваления);
х) бэһэлигэй дуунууд – (песни кольца);
ц) төөлэйн дуунууд – (песни поднесения төөлэй);
ч) уусын дуунууд – (песни поднесения крестца);
ш) үлгын дуунууд – (колыбельные песни);
щ) захяа дуунууд – (песни пожелания);
э) амаршалгын дуунууд – (приветственные песни);
ю) ёохор – (круговой обрядовый танец);
6. Фролова Гүржэм Дамниновнагай доро дурадхаһан дуунуудай эрдэмэй талаар бүлэгүүдтэ хубаарилга хаража үзэхэдэ, баһал һонирхолтой.
№
Форма исполнения
Форма бытования
Функция
Особенности исполнения
Поэтика
 
Группа
Класс
Вид
Жанры
1
Словесно–музыкальная
Обрядовая
Культовые
1. Бөөгэй дурдалга (шаманские песнопения).
2. Ай дон дуун (песни ай дон).
3. Сэгээн зугаа (кумысные песни).
4. Архиин дуун (застольные песни).
5. Буддын шажанай дуун
(духовные песни)
А
 
 
Семейно–бытовые
6. Түрын дуун (свадебные песни).
7. Гэр–бүлын дуун (семейно–бытовые).
Б
 
 
Календ.–произвств.
8. Ангуушадай дуун (охотничьи песни).
9. Мориной соло (песни–прославления)
10. Тээгэ (заклинания овцематки)
В
 
необряд
Эпич–е
11. Үльгэрнүүд (улигеры)
Г
 
 
Исторические
12. Урданай түүхын дуун (ранние исторические песни)
13. Совет үеын дуун (истор–ие песни сов. периода)
 
 
 
Бытовые
14. Домог дуун (гэр бүлын, инаг дуранай)
2
Словесномузыкально–
кинетическая
Обрядовые
Хоровые
15. Нэрьелгын дуун (хоровод, нэрьелгэ)
16. Ёохор (хороводный танец (ёохор)
17. Хурын наадан, һойр наадан.
Дэрбээшэн (танец тетеревов или глухариный танец) и др.
 
 
необрядовые
игровые
18. Бэһэлигэй дуун
оройдоһоной дуун (песни кольца)
 
Темэ 3: «Буряад арадай зарим дуунууд ХVIII зуун жэлэй хахадта хабаатай. Энэ хадаа Пётр хаанай үедэ Сибириин хизаар шэнжэлгэтэй нягта холбоотой. Тиигэжэ тэрэнэй зарлигаар 1733 ондо Витус Берингын ударидалга доро найман жэлэй туршада үргэлжэлһэн “Агууехэ Севернэ” гэхэ гү, али “Хоёрдохи Камчатска” эрдэмэй экспедици Сибирь руу эльгээгдэһэн юм. Энэ гайхамшагта экспедициин гэшүүд болбол натуралист И. Г. Гмелин, эрдэм шэнжэлгын Академиин “оюутад” С. П. Крашенинников, И. Яхонтов ба бусадшье Байгалай зүүн бэеын хизаарта ерэһэн юм. Нэрлэбэл, Агын талаар 1735 ондо И. Г. Гмелин ябаа. 1751–1752 онуудаар Геттингендэ немец хэлээр дүрбэн ботиһоо бүридэһэн “Сибиреэр аяншалга” гэһэн ном хэблүүлээ. Гурбадахи боти соогоо И. Гмелин буряад дуу лата транскрипцяар бэшэжэ орууланхай юм. Энэ дуун соогоо залуу буряад хүбүүнэй аянда бэлдэлгэ болон буряад удаган эхэнэрэй шанараа абаха тухай бэшэнхэй». (Н. О. Шаракшинова. «Лирические песни бурят», 1973).
Темэ 4: Хэдэн жэлэй туршада буряадуудай ажабайдал шэнжэлһэн мэдээжэ Сибириин журналист, литератор А. К. Ордынский “Очерки бурятской жизни”, (Записки моего знакомого) гэһэн ном 1896 ондо Тобольскдо хэблүүлээ. Тиихэдэ “Забайкалье и монголы–буряты–буддисты” гэһэн хоёрдохи бүтээлээ 1902 оной Томск хотын “Сибирский наблюдатель” гэжэ журналай наймадахи номдо толилуулаа бэлэй. (Н. О. Шаракшинова. «Лирические песни бурят», 1973).
Темэ 8: Хори буряадай Хуасай обогой Бүхэ Бэхиин хүбүүн Бабжа–Барас баатарай хори буряад зонойнгоо омогорхомоор эди шэдитэй, хүсэ шадалтай байһан туладаа үнгэрһэн 300 жэлэй турша соо түүхэ домогуудта дурдагдадаг байгаа.
Бүхы Буряадта мэдээжэ болоһон Молон багша гэжэ ерээдүй сагта болохо үйлэ хэрэгүүдые мэдэдэг солото хүн Яруунын Үльдэргэ нютагта ажаһууһан юм (1769–1853 онууд).
Темэ 10: Совет үеын залуушуул урда сагай хүшэр хүндэ байдалтай танилсахадаа, арадайнгаа эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэһэн, ажалай габьяатай болоһон, алдар соло олоһон хүнүүдэй намтарые шудалаад, эрдэм бэлигээ, соёл болбосоролоо нэмээһэн гээшэ.
Тиимэһээ мүнөө үеын һурагшадай түрэл арадайнгаа суута түлөөлэгшэдтэнь зорюулһан дуунуудые мэдэдэг болохонь шухала.
Дурадхагдаһан литература
1. Афанасьева Т. П., Немова Н. В., Стрельцова Н. Я., Томазова Н. А. Элективные курсы в системе предпрофильной подготовки и профильного обучения. М., 2005. –78 с.
2. Белинский В. О народной поэзии // в кн. Пропп В. Труды. Фольклор. Литература. М., 2002. – С. 189–230.
3. Балдаев С. П. Буряад арадай дуунууд. Т.3. Улаан–Үдэ, 1970.– 259 с.
4. Баяртуев Б. Д. Предыстория литературы Бурятии. – Улан-Удэ, 2002.
9. Бальжинимаев Э. Эгэтын-Адаг. Улаан-Үдэ, 1990. – 44 с.
10. Будаин Б. Б., Патаева В. Д. Свадебные песни окинских бурят ҺҺ в сб. Современные проблемы филологии. Улан-Удэ, БГУ, 2003. – С. 129–131.
11. Голубев Е. А., Содномов А. А. Отчий край. Улан-Удэ, 1993. – 127 с.
12. Дугаров Д-Н. С. Бурятские народные песни. Песни хори–бурят. Т. 1., Улан–Удэ, 1964. – 440 с.
13. Дугаров Д-Н. С. Бурятские народные песни. Песни селенгинских бурят. Т. 2. Улан-Удэ.
14. Дугаров Д-Н. С. Бурятские народные песни. Песни западных бурят. Т.3. Улан-Удэ.
15. Дугар-Нимаев Ц-А., Лыгденов Д. Д., Цыбиков Р. Ц. Буряад литература. Хрестоматии. 8 кл. Улаан-Үдэ, 1980. – С. 70.
16. Жигжитова М. С., Хамаганов В. Ж., Цыбанова С. Ц. Буряад литература. 8 класс. Улан-Үдэ, 1989. – 190 с.
17. Жамбалов С., Жамбалова Э. Дуунууд, шүлэгүүд. Улаан-Үдэ, 1995. – 57 с.
18. Жимбиев Ц-Ж. Наян–Наваа. Хори зоной дуунууд. Улаан-Үдэ, 2002. – 55 с.
19. История бурятской литературы. Т.3. Современная бурятская литература. (1956–1995). Улан–Удэ, 1997.– 296 с.
16. Край голубых озёр. Сост. Жалсанов Ц. Улан–Удэ, 1997.
20. Куницын О., Куницына И. Музыка советской Бурятии. Улан–Удэ, 1968. – 118 с.
21. Куницын О. Музыка Советской Бурятии. М., 1990. – 202 с.
16. Манжигеев И. А. Бурятский ёохор. Улан–Удэ, 1985.
17. Манжигеев С. Избранные песни. Дуунууд. Улан–Удэ, 1974.– 48 с.
18. Найдаков В. Ц. Музыкальная культура Бурятии. Улан-Удэ, 1967. – 119 с.
19. Румянцев Г. Н. Улан–Удэ, 1958.
20. Тулохонов М. И. Бурятские исторические песни. Улан-Удэ, 1973. – С. 137–181.
21. Түрэлхи литература: Учеб. 5 класс. (Зохёогшо Мижидон Д. М. г. м.). – Улаан-Үдэ, 1988. – 176 н.
22. Уланов А. И. Древний фольклор бурят. Улан-Удэ, 1974.
23. Хамаганов М. П. Бурятская фольклористика. Улан-Удэ, – 355 с.
24. Хорло П. Песенная поэзия монголов. Н–к, 1989.
25. Чимитдоржиев Ш. Б., Ванчикова (Пурбуева) Ц. П. Бурятские летописи. Улан-Удэ, 1995. – 197 с.
26. Чойбонов М. Р. Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал. Улаан-Үдэ, 1996
27. Шаракшинова Н. О. Лирические песни бурят. Иркутск, 1973. – 133 с.
28. Шаракшинова Н. О. Бурятский фольклор. Иркутск, 1959.
29. Шойжинимаев Ц. Түрүүшын дуран. Улаан–Үдэ, 1997. – 47 с.
30. Бахлаев С. Буряад үнэн. Молон багша. 1994 оной августын 26.
31. Бахлаев С. Һабтын Һатюунайн ябадалһаа. Буряад үнэн. 1993 оной октябриин 21.
32. Зандан–Жуу. СССР–эй буддын шажантанай захиргаанай түб. 1991 оной майн 30. Буряад үнэн. Буян (хабсаргалта) 1993 оной июлиин 30.
33. Доржин Ц. Буряад үнэн. Хори–буряадуудай түүхэһээ. 1990 оной апрелиин 1.
34. Доржин Ц. Хориин һүүлшын тайшаанар. Ярууна 1996 оной августын 16.
35. Доржин Ц. Хориин тайшаанар тухай. Ярууна 2001 оной ноябриин 23.
36. Доржин Ц. Буряад үнэн. 1993 оной декабриин 14.– С. 3.
37. Доржин Ц. Буряад үнэн. 1990 оной декабриин 28, 29. – С.3; 1993 оной декабриин 4. Буряад үнэн. 1997 оной июлиин 10. С. 4; Буряад үнэн. 1998 оной апрелиин 28.
38. Ширабон Д. Буряадай АССР-эй һургуулиин габьяата багша. Тэлэмбэ. Яруунын аймаг. Буряад үнэн, мартын 14, 1992 он.
39. Ярууна. 1992 оной мартын 23; Ярууна 1997 оной июлиин 31; Ярууна 2000 он, ноябриин 3. 

гаршаг