ШЭЛЭЛТЭ КУРС

«АРАДАЙМ АЛТАН ҺУРГААЛНУУД…»

(Э-Х. Галшиевай «Бэлиг–үүн толи» гэһэн зохёолоор)

Тайлбари бэшэг

Эдиршүүлые түрэл этнокультурна ёһо заншалайнь үндэһэн дээрэ, арадайнь сэдьхэлэй баялиг шудалха гэһэн һуралсалай системэ хадаа һургуулиин шухала үүргэ болоно гэжэ Россин Федерациин, Буряад Республикын “Һуралсал тухай” гэһэн хуулинуудта хэлэгдэнэ.

Һурагшадые арадай ёһо заншалай болон хүмүүжүүлгын аргаар хүгжөөхэ хэрэгые дэмжэлгэ хадаа гүн ухаанай ба психолого-педагогическа дүримүүдтэй холбоотой. Энэ асуудал тухай өөрынгөө һанал бодол хэлэжэ, хубитаяа оруулһан хүнүүд хэд бэ гэбэл, Ф. А. Дистервег, К. Д. Ушинский, Л. С. Выготский, Г. Н. Волков, Ц. Н. Номтоев, Г. Ц. Молонов, Т. Д. Замбалова болон бусад болоно.

Мүнөө сагта манай Буряад республикада элдэб түхэлэй дунда һургуулинууд ажаллажа, зариманиинь үндэһэн соёл болбосоролой ёһо заншалнуудые һуралсалдаа ашаглана.

Оршон сагта предпрофильна, профильна шэглэлтэй үндэһэн һургуулинуудта элдэб элективнэ курснууд зохёогдожо, һурагшадта түрэл буряад хэлэ, литератураяа, түүхэеэ, соёл болбосоролоо, ёһо заншалнуудаа бүри гүнзэгыгөөр шудалха арга олгоно.

Урда сагһаа буряад арадай түрүү түлөөлэгшэд арадайнгаа аман зохёол, уран һайханай литература, соёл болбосорол, ёһо заншал тухай зохёолнуудые бэшэхые оролдоһон юм. Тиин һурагшадай хүмүүжүүлгэдэ туһатай арадай ёһо заншалнууд тухай ном гэхэдэ, хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёолой дээжэ Эрдэни-Хайбзун Галшиевай “Бэлигүүн толи” гэжэ найруулга болоно.

Эндэ дурадхагдаһан курс Э-Х. Галшиевай “Бэлиг-үүн толи” гэһэн зохёолые шудалалгада хабаатай. Энэ зохёол хадаа зүүн зүгэй литературатай нягта холбоотой юм. Тиимэһээ һурагшад туд бүтээлые шудалхадаа, зүүн зүгэй арадуудай гүн бодолой, зохёолнуудайнь образуудай, соёл болбосоролой зүйлнүүдые мэдэдэг болоно бэзэ.

Автор уран һайханай аргаар өөрынгөө ажаһууһан саг тухай, түрэл арадайнгаа ажабайдал зураглаһыень онсо анхармаар. Гадна Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» гэжэ зохёол уншахада, буряад хүнэй уран һайханай бодолынь элирнэ. Эндэ хэлэгдэһэн гол бодол хадаа буряад хүн хүсэтэй, элүүр энхэ, үндэр хүмүүжүүлгын соёлтой гэһэн удхатай. Эдэ дурдагдаһан буряад хүнэй шанарнууд – тэрэнэй ёһотой шэнжэнь боложо тодорно. Иигэжэ урданай зохёолшо буряад хүнэй шэнжэ шанарые бодото жэшээ дээрэ харуулжа шадаа гээшэ.

Курсын зорилго: һурагшадые буряад уран зохёолойнгоо дээжэ зохёолтой гүнзэгыгөөр танилсуулалга, зохёолой гүн ухаае ойлгуулалга, хүн зонтой зүбөөр харилсалга хүгжөөлгэ.

Шиидхэхэ асуудалнууд:

· Һурагшадай ном уран гоёор уншалга; ном уншаха һонирхолыень хүгжөөлгэ, номдо дуратайгаар хүмүүжүүлгэ;

· зүүн зүгэй литературын теори шудалалга;

· буряад уран зохёолой түүхэ шудалалга;

· хүмүүжүүлгэдэ хабаатай субашидуудаар проектнуудые зохёолго;

· зүүн зүгэй болон монгол, буряад арадуудай хүгжэлтын соёл болбосорол шэнжэлэлгэ;

· мүнөө үеын буряад уран зохёолдо зүүн зүгэй литературын нүлөөн.

Эндэ дурадхагдаһан курс үзэжэ байхадаа, мүнөө үеын цифровой фотоаппарат, диктофон, видеомагнитофон, компьютер, хүгжэмэй центр, «Буряад хэлэнэй сахим (электрон) үзэлгын ном» (Авторы: Рук-ль проекта, Ж. Дымчикова и др. У-У., 2006 г.) хэрэглэлгэ хараалагдана.

ҺУРАЛСАЛАЙ ТҮСЭБ

№№	Программын темын гол удха	л	пр	Бүлэгөөр ажал	Рефлекси, Дискуссии	Шалгалта	Саг	Ажаглалта
1	Оролто хэшээл. Буряадай суутай зоной намтар шудалалалга. Эрдэмтэй лама Э-Х. Галшиев.	1				элидхэл	1
2	Зүүн зүгэй уран зохёол. Буддын шажанай уран зохёол. Тэрэнэй жанрнууд. С. Б. Гунгаажалцан «Сайн үгэтэ эрдэниин сан субашид». “Бэлигүүн толи” гэжэ номой түүхэһээ.	1	1	бүлэгөөр хүд.	хөөрэлдөөн, текст	реферат	2
3	Түүхын эрдэмэй доктор Т. М. Михайлов. Арадай хүмүүжүүлгэ. Тэрэнэй ёһо заршамуудые һурагшадай сахиха тухай. Бэеэ зүбөөр хүгжөөхэ, хүмүүжүүлхэ тухай дурадхалнууд.	1		бүлэгөөр хүд.	хөөрэлдөөн, текст	элидхэл	1
3	Арадай хүмүүжүүлгын заншалаар бэеэ алишье талаһаань хүгжөөхэ ёһо гурим.	1			Дискуссии	элидхэл	1
4	Өөрынгөө бэеын элүүр энхэдэ зүбөөр хандаса. Бэеын эмнэлгэдэ эмүүдые туһатай ашагтайгаар хэрэглэлгэ.		1	бүлэгөөр	дискусси, текст	проект	1
5	Аба эжыгээ болон аха зониие хүндэлэлгэ.		1		хөөрэлдөөн, текст	найруулга	1
6	Һуралсалда һайнаар хандаса		2	бүлэгөөр	дискуссии	элидхэл	2
7	Үхибүүдэй хүмүүжүүлгэдэ хандаса		1		текстээр ажал		1
8	Өөрынгөө хэрэгүүдые зүб аргаар бүтээлгэ.		1	бүлэгөөр	хөөрэлдөөн	“Минии ерээдүйн хэрэгүүд”	1
9	Өөрынгөө баялигые ба хамтын зөөриие гамнажа һуралга		1			найруулга–бодомжолго	1
10	Буряад эрэ хүнэй ёһо заршам сахилга		1	өөрөө	Дискусси	элидхэл	1
11	Айлшаниие хүндэтэйгөөр угталга		1	бүлэгөөр	Дискусси	реферат	1
12	Хёрхо байлгын шалтагаан		1	бүлэгөөр	Дискусси	проект	1
13	Харгы замда бэеэ абажа ябалгада анхаралаа хандуулалга		1	бүлэгөөр	текстээр ажал	найруулга	1
14	Ариг сэбэрээр ябалга.		1	бүлэгөөр	текстээр ажал		1
15	Туһа хүргэлгэдэ хандаса		1		текстээр ажал		1
16	Үгын удхада хандаса.		1	бүлэгөөр		субашад зохёолго	1
17	Анда нүхэртөө хандаса		1		бүлэгөөр	проект	1
18	Өөртөө бодомжотойгоор хандажа, журамаа дээшэлүүлгэ		1	өөрөө		"Минии бодомжолго…"	1
19	Гоё һайхан хубсаһан тухай һанамжанууд		1			презентаци “Минии хубсаһан”	1
20	Бурхан шажанай нангин һургаалнууд		1		Дискуссии	Проект	1
21	Хэшээл–тобшолол		2		Дискусси		2
22	Хэшээл–конференци		2		элидхэлнүүд
22	Бүхы саг	4	20				24

ҺУРАЛСАЛАЙ ТЕМАТИЧЕСКА ТҮСЭБ

№№	Темэ	Темын удха	Ажаг лалта	Саг
1	Оролто хэшээл Буряадай суута зон. Э-Х. Галшиев.	Оролто лекции		1
2	Зүүн зүгэй уран зохёол. Буддын шажанай литература. Буддын шажанай литературын жанрнууд. “Субашид” тухай ойлгосо. Э-Х. Галшиев “Бэлиг–үүн толи” гэжэ номой түүхэһээ.	Зүүн зүгэй соёл болбосоролой хубинь болохо буддын шажанай литература тухай хэшээлдээ багшын һурагшадта оролто хөөрөөн.		1
3	Түүхын эрдэмэй доктор Т. М. Михайлов. Арадай хүмүүжүүлгэ тухай. Һурагшадай арадай ёһо заршамуудые сахижа, бэеэ зүбөөр хүгжөөхэ тухай дурадхалнууд.	Бэеэ зүбөөр абажа ябаха ёһо журам – буряад соёл болбосоролой шухала хубинь гээшэ. Тэрэнэй бүридэлдэ эрдэмэй һалбаринууд болохо гүн бодол, космологи, арадай медицинэ, поэтика, логика, түүхэ, этнографи, фольклористика, хэлэ шудалалга г. м. ороно.		1
4	Бэеын эмнэлгэ туһатай ашагтайгаар хэрэглэлгэ.	Өөрынгөө бэеын элүүр энхые хамгаалан сахилга. Бэеэ аргалха эмүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ. Эмнэлгэдэ болон эмүүдтэ зүбөөр хандаха тухай һанамжанууд.		1
5	Аба эжыгээ болон аха зониие хүндэлэлгэ.	Аба эжыгээ альган дээрээ үргэжэ ябаха заршам болон ёһо заншалнууд.		1
6	Һуралсалда һайнаар хандалга	“А” үзэг – эрдэмэй дээжэ, Аяга сай – эдеэнэй дээжэ.		1
7	Үхибүүдэй хүмүүжүүлгэдэ хандаса	Үхибүүдые хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ онсо анхарал хандуулха тухай ниигэмэй гаргаһан үүсхэлнүүд болон шиидхэбэринүүд.		1
8	Өөрынгөө хэрэгүүдые зүб аргаар бүтээлгэ.	Өөрынгөө хубиин хэрэгүүдые һайжаруулха хэрэгүүд. Һурагшын урдаа табиһан түсэбөө бэелүүлгэ.		1
9	Өөрынгөө болон хамтын баялигые гамнажа һуралга.	Хэжэ ябаһан ажалдаа ба суглуулһан зөөридөө наринаар хандаха тухай һургаалнууд.		1
10	Буряад эрэ хүнэй сахижа ябаха ёһо заршамуудые дэмжэлгэ.	Буряад эрын 9 эрдэни тушаа мэдэсэ. Мүнөө үеын эрэшүүлэй абари зан, ухаан бодол, эрэлхэг зориг г. м. шэнжэ шанарнууд.		1
11	Айлшаниие хүндэтэйгөөр угталга.	Айлшаниие угтаха ёһо заршамууд.		1
12	Хёрхо байлгын шалтагаан	Өөрынгөө абари занда наринаар хандажа, өөрыгөө һургажа, шүүмжэлжэ, һайн һайхан юумэндэ түшэглэжэ ябалга.		1
13	Харгы замда бэеэ абажа ябалгада анхаралаа хандуулалга	Харгы замда бэеэ һэргэгээр абажа ябалга.		1
14	Ариг сэбэрээр ябалга.	Ариг сэбэрые яажа сахиха тухай һургаалнууд.		1
15	Туһа хүргэлгые сэгнэлгэ.	Хүн зондо туһалжа ябахада, өөртэ туһа болодог…		1
16	Үгын удхые ойлголго.	Үгын удха болон хүсэн.		1
17	Анда нүхэртөө болон дайсандаа хандалгын илгаа.	Олон нүхэдтэй хүн – уужам тала шэнги баян		1
18	Өөртөө зүбөөр хандалга.	Минии ерээдүйн түсэбүүд…		1
19	Гоё һайхан хубсаһан тухай һанамжанууд.	Хубсаһанай гол үүргэ. “Би – ерээдүйн топ-модель”.		1
20	Бурхан шажанай нангин һургаалнууд.	Бурхан шажанай гүнзэгы удхые зүбөөр ойлгосо. Манай эжы абын тахижа, абажа ябаһан бурханай һургаалнууд.		1
21	Хэшээл–тобшолол.	Хөөрэлдөөн. «Субашид» тухай ойлгосоёо шабинарай нэмээлгэ.		2
22	Хэшээл–конференции	Һурагшадай элидхэлнүүд		2
	Бүхы саг			24

РЕФЕРАДУУДАЙ, ЭЛИДХЭЛНҮҮДЭЙ ТЕМЭНҮҮД

1. Буряад арадай хүгжэлтэдэ зүүн зүгэй соёл болбосоролой нүлөөн.

2. Буддын шажанай уран зохёол.

3. С. Б. Гунгаажалцанай «Сайн үгэтэ эрдэниин сан субашид» гэһэн зохёолые Э-Х. Галшиевай «Бэлиг–үүн толитой» зэргэсүүлгэ.

4. Буряад арадай элитэ ламанар.

5. Э-Х. Галшиевай зохёохы зам.

6. Буряадай урданай ламанарай Түбэдөөр аяншалга.

7. Эндэ шудалһан темэнүүдээрээ проект зохёогоод, хамгаалагты (бүлэгөөр ажал).

8. Манай нютагай эмшэ ламанар.

9. Буряад ороноймнай хамба ламанар.

10. Совет үеын ламанарай ажабайдал.

11. Мүнөө үеын зохёолнууд соо ламанар тухай темэ.

12. Буряад арадай хүгжэлтэдэ ламанарай хэһэн хэрэгүүд болон тэдэнэй һайн үүргэ.

13. Мүнөөнэй Буряадай будаадын шажанай хүгжэлтэ.

14. Дэлхэйн ехэ шажанай тоодо ородог буддизмын, христианствын болон мусульманствын гол шэнжэ шанарнууд.

15. Оршон сагай дасангуудай хүгжэлтын онсо шэнжэ. Тэдэнэй архитектуратай, зурагтай, искусствотой холбоо.

16. Далай лама багша Тензин Гьяцо – Нобелиин лауреат.

17. Мүнөөнэй Энэдхэг, Түбэд, Монгол оронууд (“Буряад үнэн” газетын материалнуудые хэрэглэлгэ).

18. Түбэд ороной хүгжэлтэдэ Хитад ороной хандаса

19. Монгол ороноор аяншалга тухайгаа проект зохёожо хамгаалалга.

20. Монголой Эрдэнэ–Зуу ошоһон тухайгаа хөөрэгты. (Тиин “Буряад үнэн” газетэһээ энээн тухай материал бэдэрэгты).

21. Буддын шажанай түүхэ тухай проект бэлдээд, хамгаалагты.

22. Энэдхэг, Түбэд, Монгол ба Буряад оронуудай хоорондохи уран зохёолой харилсаан тухай проект зохёогты.

23. Түбэд Буряад хоёр оронуудай мүнөө үеын харилсаан.

24. Буряад Монгол хоёр оронуудай мүнөө үеын харилсаан тухай проект бэлдэгты.

25. Эндэүгтэһэн темэнүүдые шэлээд, проект зохёогоод, хамгаалагты.

Хэрэглэгдэһэн зохёолнууд

1.Бадараев Б. Д. Структура теории поэзии в сочинении “Кавьядарша” Дандина \\ Культура Монголии в средние века и новое время. Улан–Удэ, 1986.

2. Баяртуев Б. Д. Предыстория литературы бурят. Улан–Удэ, 2001.

3. Бабуева В. Д. Материальная и духовная культура бурят. Улан–Удэ, 2004.

4. Бира Ш. “Кавьядарша” Дандина в Монголии // Литературные связи Монголии. М., 1981.

5. Балданов С. Ж. Народно-поэтические истоки национальных культур Сибири (Бурятии, Тувы, Якутии). – Улан–Удэ, 1995. – 337 с.

6. Балданов С. Ж., Бальжинимаев Д. Ц., Махатов В. Б., Туденов Г. О. Буряад совет литература. 11–дэхи классай учебник. – Улаан–Үдэ, 1990. – 208 н.

7. Балданов С. Ж. Буряад литература. 9 класс. Методическа заабаринууд. Улаан-Үдэ.

8. Галшиев Э–Х. “Бэлиг–үүн толи”. Улан–Үдэ, 1993. – 352 с.

9. Гармаева С. И. Типология художественных традиций в прозе Бурятии ХХ века. Улан-Удэ, 1997. – 170 с.

10. История бурятской советской литературы. Улан-Удэ, 1995.

11. Ринчендуб Б. История буддизма.

12. Цыбиков Б. Д. Обычное право хоринских бурят. Новосибирск, 1992. – 312 с.

13. Творчество педагога в системе дополнительного образования детей. Сост. Л. А. Меженева. Н. Новгород, 2003. – 102 с.

14. «Алтан гадаһан» (Авт.–согс. В. Б. Махатов, Х. Г. Цыденова). Улан–Удэ, 2008– 396 с.

гаршаг