ШЭЛЭЛТЭ КУРС
 
БУРЯАД АРАДАЙМ УГАЙ БЭШЭГҮҮД
 
 
Тайлбари бэшэг
 
Буряад зон урда сагһаа хойшо бусад монгол угсаатантайгаа нягта холбоо барисаатай байһан юм. Эдэ арадууд дүтын түрэл хэлэнүүдтэй, адли ёһо заншалнууд болон нэгэ уг изагууртай гээшэ.
Угай бэшэгүүдые зохёогшод монгол, түбэд, буряад хэлэнүүд дээрэ урдандаа бэшэгдэһэн түүхын бүтээлнүүдэй, Степной Дүүмын канцеляриин материалнуудай, дасанай номуудай, архивай дансануудай, аман зохёолой дээжэнүүдэй болон өөһэдынгөө тэмдэглэлнүүдэй баримтануудые хэрэглэһэн байдаг.
Мүнөө үедэ эрдэмтэдэй шударгы аша туһаар ба оролдолгоор эдэ зохёолнуудые һэргээжэ, хэрэглэжэ, шэнжэлжэ эхилэнхэй. 1992 ондо түрүүшынхиеэ “Буряадай түүхэ бэшэгүүд” (Улаан–Үдэ, 1992.–240 н. Согсологшо: Ш. Б. Чимитдоржиев) гэһэн ном буряад хэлэн дээрэ толилуулагдаһан юм. Тэрэ 1998 ондо хоёрдохиёо хэблэгдээ һэн.
Манай һанамжаар, мүнөө сагай һурагшадта эдэ нангин түүхэ бэшэгүүдые бүри һайнаар, һонирхолтойгоор, гүнзэгыгөөр ойлгуулха гээшэ багшанарай гол зорилго болоно.
Туд шэлэлтэ курсын программа 9–дэхи классай һурагшадта дурадхагдана.
Курсын зорилго: буряадуудай угай бэшэгүүд тухай мэдэсэ үргэдхэжэ, гүнзэгырүүлжэ, арадайнгаа соёл болбосоролой хүгжэлтэдэ түрүү зоной аша габьяатай байһаниинь ойлголго.
Шиидхэхэ асуудалнууд:
·       Һурагшадай ном уран гоёор уншалга; ном уншаха һонирхолыень хүгжөөлгэ, номдо дуратайгаар хүмүүжүүлгэ;
·         шэнжэлэлгын ажал хэхэ шадабари хүгжөөлгэ;
·         угай бэшэгүүдые хөөрэжэ үгэһэн информантнуудай баримтануудые шэнжэлһэн эрдэмтэдэй ажалтай танилсалга;
· угайнгаа модо зохёолго;
· нэмэлтэ литературатай хүдэлхэ шадабарииень хүгжөөлгэ;
Гадна эндэ үгтэһэн шэлэлтэ курсые һурагшад шудалхадаа, өөрынгөө гэр бүлын уг гарбал, угсаатанайнгаа изагуур тухай эрдэмээ дээшэлүүлжэ, тус жанрын зохёолнуудай сэгнэшэгүй баялигуудтай танилсан, түрэлхи литературадаа улам дуратай болохо зэргэтэй.
Тиихэдээ монгол угсаатанай ажабайдалые шэнжэлһэн эрдэмтэдые мэдэжэ, буряадай уран зохёолнууд соо угай бэшэгүүд ямар һуури эзэлнэ гээшэб г. м. асуудалые тайлбарилдаг болохо бэзэ гэжэ найдагдана.
Эндэ дурадхагдаһан курс үзэжэ байхадаа, мүнөө үеын цифровой фотоаппарат, диктофон, видеомагнитофон, компьютер, хүгжэмэй центр, «Буряад хэлэнэй сахим (электрон) үзэлгын ном» (Авторы: Рук–ль проекта, Ж. Дымчикова и др. У–У., 2006 г.) хэрэглэлгэ хараалагдана.
 
ҺУРАЛСАЛАЙ ТҮСЭБ
 
№ №
Сэдэбэй гол удха
Лекци
Практ
Бүлэгөөр ажал
Рефлекси,
Дискусси
Шалгалта
Саг
Ажаглалта
1
Угай бэшэгүүд тухай мэдэсэ
 
1
 
1
бүлэгөөрөө
 
дискусси
реферат
2
 
2
Угай бэшэгүүдые болон түүхын зохёолнуудые бүтээгшэдэй намтарнуудые буряад һургуулинуудта үзэлгэ
1
1
класс
Хөөрөөн
элидхэл
2
 
3
Угай бэшэгүүдые шэнжэлэгшэдэй номуудтай танилсалга
 
1
бүлэгөөрөө
Презентации
ном танилс
1
 
4
Угай бэшэгүүдэй онсо илгаа
1
 
бүлэгөөрөө
выставкэ
Элидх
1
 
5
Сэлэнгын буряадуудай угай бэшэгүүд
1
1
бүлэгөөрөө
Текстээр ажал
Практ ажал
2
 
6
Хори-буряадуудай угай бэшэгүүд
 
1
 
Номой презент.
Реферат
1
 
7
Эхирэд-булагадуудай угай бэшэгүүд.
 
1
бүлэгөөрөө
Текстээр ажал
Найруулга
1
 
8
Баргажан буряадуудай түүхэ бэшэгүүд.
 
1
 
Текстээр хүдэлмэри
Угай
һарбаалжан
1
 
9
Хонгоодор буряадуудай угай бэшэгүүд.
 
 
бүлэгөөрөө
номоор ажал
Аймагай карта
 
1
 
10
Тобшолол.
 
1
 
 
Альб. хамгаалалга
2
 
11
Һурагшадай эмхидхэһэн уг гарбал тухай хуралдаан.
2
8
 
 
Презентаци
10
 
12
Бүхы саг
 
 
 
 
 
26
 
 
ҺУРАЛСАЛАЙ ТЕМАТИЧЕСКА ТҮСЭБ
 
№№
Темэ
Темын удха
Практ.  хүдэлм.
Саг
1
Угай бэшэгүүд тухай мэдэсэ.
1. Уг изагуурай зохёолнууд, угай бэшэгүүд тухай мэдэсэ.
2. Буряадуудай угай бэшэгүүдэй байгуулга болон түхэл. Бэшээшэдэй элдэб түхэлэй материалнуудые хэрэглэлгэ.
3. Урдандаа буряад зоной уг гарбал тухайгаа түүхын зохёолнуудые эли тодоор бэшэхэдээ, үнэншэмөөр документнүүдэй бодото баримтануудые болон эртэ сагай аман зохёолнуудай зүйлнүүдые үргэнөөр хэрэглэдэг байһан тухай сэдэб.
4. Буряадуудай угай бэшэгүүдэй эхи абаһан үнэтэй баримтанууд – арадай баялиг гээшэ.
5. Буряадуудай угай бэшэгүүдые Монголой уг изагуурай зохёолнуудтай зэргэсүүлгэ.
Шалгалтын хүдэлмэри.
Интеграци. Олон арадуудай летописүүд.
2
2
Угай түүхэ бэшээшэд
1. Буряад арадай элдэб нютагуудай уг изагуурай түүхын зохёолнуудые бэшэһэн ба шудалһан авторнууд гэхэдэ,
Т. Тобоев, В. Юмсунов, Д–Ж. Ломбо–Цэрэнов, Ц. Сахаров, А. Саагиев (Сахьяев), А. Очирой, Вагиндара (А. Доржиев), Буян–Далай дооромбо, Б. Будаев, Д–Д. Генпилон, Д. Ендонов, Усунай хүбүүдэй (Арханай, Алхадайн) угай бэшэгүүд. З. Тагаров, С. П. Балдаев, Ц. Б. Цыдендамбаев, Ш. Б. Чимитдоржиев, Д. С. Дугаров, Ж. А. Зимин, Г. Р. Галданова, С. Д. Бабуев, Б. Ш. Доржиев, Ц. П. Ванчикова, Б. С. Дугаров, Г. Н. Очирова, Г. Ж. Раднаева ба бусад болоно.
Дээрэ дурдагдаһан хүнүүд түрэл арадайнгаа түүхын асуудалнуудаар сэнтэй зохёолнуудые бэшэһэн байна. Гэхэ зуура, угай бэшэг зохёогшодой урданай буряадуудай ажабайдал үнэн зүбөөр харуулжа, түрэл арадайнгаа мүнөө үеын соёл болбосоролой саашадаа улам хүгжэхэ хэрэгтэ нэмэри хубитаяа оруулжа, һайн нүлөө үзүүлһыень тэмдэглэмээр.
реферат
2
3
Угай бэшэгүүдые шэнжэлэгшэд.
1. Урда сагта гараар бэшэһэн, хожомынь барлаад гаргаһан угай бэшэгүүд – Улаан–Үдын Ниитын эрдэмэй институдай гар бэшэгэй номой санда бии. Гадна иимэ угай бэшэгүүд РФ Наукануудай академиин Зүүн зүгэй институдай Санкт–Петербургын таһагта болон тэндэхи университедэй библиотекэдэ байдаг.
2. Хубисхалай урда буряадуудай угай бэшэгүүдэй зариманиинь хуушан монгол буряад, ород хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэһэн юм.
3. Тэдэниие Ц. Сахаров, А. М. Позднеев, А. Доржиев, А. И. Востриков, Н. Н. Поппе, Ц. Жамцарано, В. А. Казакевич, Д. Ендонов, Г. Н. Румянцев, Л. С. Пучковский, С. Д. Дылыков, Ц. Б. Цыдендамбаев, Ш. Б. Чимитдоржиев, Б. Ринчен, С. Д. Бабуев болон бусад шэнжэлһэн юм.
Соносхол, доклад (мэдээн).
1
4
Буряад угсаатанай гол отогууд
1. Хори эсэгын буряадууд.
2. Сэлэнгэ эсэгын буряадууд.
3. Эхирэд-булагадай эсэгын буряадууд.
5. Хонгоодор эсэгын буряадууд.
Шалгалтын хүдэлмэри
1
5
Хори-буряадуудай угай бэшэгүүд.
1. Тобын Түгэлдэрэй бэшэһэн “Хориин болон Агын буряадуудай урда сагай түүхэ” гэһэн номые хуушан монгол бэшэгһээ мүнөөнэй буряад литературна хэлэндэ Р. Пубаев ба Д–Н. Д. Доржиев гэгшэд оршуулһан юм.
2. Вандан Юмсуновай “Хориин арба нэгэн эсэгын уг изагуурай туужа” гэжэ зохёолые мүнөөнэй буряад хэлэндэ Л. Д. Шагдаров ба Л. Бадмаева оршуулаа.
3. Ш. Н. Хобитуев “Хориин арба нэгэн эсэгын буряад зоной түүхэ” гэһэн зохёолые мүнөөнэй буряад хэлэндэ Г. Н. Очирова болон Ц-А. Дугар-Нимаев хоёр оршуулһан байдаг.
Угай бэшэгүүдэй анализ, зэргэсүүлгэ.
1
6
Сэлэнгын буряадуудай түүхэ бэшэгүүд.
1. Д-Ж. Ломбо-Цэрэновай “Сэлэнгын монгол-буряадуудай түүхэ” гэжэ зохёолые мүнөөнэй буряад хэлэндэ Ш. Б. Чимитдоржиев оршуулаа.
2. Юмов Сайнцагай 1887 ондо зохёоһон “Сэлэнгын монгол-буряадууд тухай түүхэ бэшэг» гэһэн бүтээлые Б. Базарова буряадшалһан юм.
3. Будаев Б. “История возникновения 6 селенгинских родов”.
4. Е. Л. Бадмаев “Бурятские родоплеменные объединения хатагинов и хочинутов”, (У-У., 1998).
5. Санджэ-Сүрэн (Г. Ж. Раднаева) “Хатан эжы Зэдэмнай” (Үльгэрнүүд, домогууд) I, II, III, IV, V ботинууд. У-Ү., 2005.
Эндэ дурдагдаһан мэдээжэ хүнүүд тухай элидхэл, шэнжэлэлгэ болон проект бэлдэлгэ.
2
7
Эхирэд-булагад буряадуудай угай бэшэгүүд.
1. С. П. Балдаев “Родословные предания и легенды бурят. Булагаты и эхириты”. У-У., 1970.
2. Д. Ендоновой “История эхирит-булагатского цогольского рода” гэһэн зохёол 1949 ондо бүтээгдээ. Тиигээд Г. Н. Румянцевай хуушан-монгол хэлэн дээрэ хэблэлдэ бэлдэһэн “Сборник трудов по филологии” гэһэн суглуулбари соо хэблэгдээ (2 выпуск).
Шэнжэлэлгэ, проект зохёолго.
1
8
Баргажан буряадуудай түүхэ бэшэгүүд.
1. Цэдэбжаб Сахаровай “Баргажан буряадуудай түүхэ бэшэг” гэһэн зохёолые Ж. С. Сажинов буряад хэлэндэ оршуулһан юм.
2. Цэрэнов Цэжэбэй “Баргажан буряад зоной түүхын тобшо бэшэг” гэдэг зохёолые Ж. С. Сажинов буряадшалһан юм.
Мэдээжэ хүнүүд (элидхэл), шэнжэлэлгэ, проект.
1
9
Хонгоодор буряадуудай угай бэшэгүүд.
1. Хонгоодор буряадуудай уг гарбалай түүхые эрдэмтэд Г. Н. Румянцев, М. Н. Мельхеев, Д. С. Дугаров, И. П. Егунов, Ж. А. Зимин болон бусад шудалһан юм. Хожомынь туд асуудалые Г. Р. Галданова “Закаменские буряты”, С. Д. Бабуев “Из родословных закаменских бурят” болон Б. Ш. Доржиев «Исторический очерк Закамны” гэһэн номууд соогоо шэнжэлһэн гээшэ.
5. Ш. Б. Чимитдоржиевай ”Буряадай түүхэ бэшэгүүд” (Хонгоодор угай зон тухай бэшээтэй).
6. Л. Ц. Малзурова “Мифы хонгодоров”. Улан–Удэ, 2006.
С. Д. Бабуевай шэнжэлэлгэнүүд.
“Буряад үнэн” сонинһоо материалнууд.
1
10
Тобшо
лол.
Буряад угсаатануудай уг изагуур.
Эрдэмэй практическа конференци.
2
11
Һурагшадай угай найр.
Һурагша бүхэнэй өөрынгөө гэр бүлын уг изагуур тухай соносхол.
Өөрынгөө угай бэшэгэй, нютагай угай бэшэгэй презентаци.
10
12
Бүхы саг
 
 
26
 
 
АСУУДАЛНУУД БОЛОН ДААБАРИНУУД
 
1. Ород литератураар ба түүхээр угай бэшэгүүдые уншажа, мэдэхэ болоһоноо хөөрэгты.
1. Буряадуудай уг изагуурай зохёолнууд болон угай бэшэгүүд тухай мэдэсэеэ жэшээнүүдээр баталагты.
2. Угай бэшээшэд өөһэдынгөө уг изагуур зохёолнууд соогоо ямар янзын материалнуудые хэрэглэһыень нэрлэгты.
3. Эртэ урда сагай домогуудые мэдэхэ болоһон тухайгаа хөөрэгты.
4. “Буряад арадай түрүү үзэлтэй угай бэшээшэд” гэһэн сэдэбээр шабинарай элидхэл бэлдэлгэ.
5. “Угай бэшээшэд – арад зонойнгоо сэдьхэлэй баялиг нэмээгээшэд гээшэ» гэһэн багшын дурадхаһан темээр һурагшадай найруулга бэшэлгэ.
6. Урдань бэшэгдэһэн болон барлагдаһан угай бэшэгүүд хаана хадагалагданаб? Тэдэниие шэнжэлхээ һанаа һаа, хаанаһаа олохоор бэ?
8. “Угай бэшэгүүдые шэнжэлэгшэд” гэһэн темээр реферат бэлдэлгэ.
9. Буряад угсаатанай сэлэнгын, хориин, хонгоодор болон эхирэд–булагадай буряадууд тухай һурагшадай багшын асуудалнуудта харюусалга.
10. Буряад угсаатанай түүхэ, домогуудай ямар онсо зүйлнүүд илангаяа танай һонирхол татааб? Нэмэлтэ литература олоод, үшөө ондоо һонин домогуудые уншажа, удхыень анализлагты.
11. Хори-буряадуудай угай бэшэгүүд тухай мэдэһэнээ тобшоор хөөрэгты.
12. Хори-буряадуудай түүхэ тухай угайнь бэшэгүүдээр хөөрэлдөө үнгэргэгты.
13. Хоринн 11 эсэгын уг изагуур тухай бэшэмэл найруулга бэлдэгты.
14.     Хори-буряадуудай угай бэшэгүүд таниие юундэ һонирхуулааб? Энээниие жэшээнүүдээр баталагты.
15.     Балжан хатан тухай домог хөөрэгты.
16.     Балжан хатан тухай ямар уран зохёолнуудые уншаа һэмта?
17.     Ехэ Удаган Абжаа тухай мэдэһэнээ хөөрэжэ үгэгты.
18.     Мүнөө сагта хори–буряадууд ямар нютагуудаар ажаһуудаг бэ?
19. Хори-буряадуудай ямар суута зониие: эрдэмтэд, ажалшад, багшанар, уран зохёолшод болон бусадшье мэргэжэлтэдые мэдэхэбта? Тэдээн тухай элидхэл бэлдэгты.
20.     Сэлэнгын буряадуудай угай бэшэгүүд тухай хөөрэжэ үгэгты.
21.     Сэлэнгын буряадуудай түүхын удхые хөөрэгты.
22.     Сэлэнгын буряадуудай ямар домогууд таниие һонирхуулааб?
23.     Буряад орондо мэдээжэ болоһон сэлэнгын буряадуудые нэрлэгты. Хэд бэ? Тэдэнэй түрүү эрдэмтэд, ажалшад, багшанар, уран зохёолшод болон бусадшье түрүү хүнүүдые нэрлэжэ, аша габьяануудыень жэшээгээр баталаад, элидхэл бэлдэгты.
24. Мүнөө сагта сэлэнгын буряадууд ямар нютагуудаар ажаһуунаб? Энээниие элирүүлэгты.
25. Эхирэд-булагадуудай угай бэшэгүүд тухай хөөрэгты.
26. Эхирэд-булагадуудай зохёолнуудай шэнжэ шанарыень ондоо буряад угсаатанай угай бэшэгүүдтэй зэргэсүүлэгты.
27. Эхирэд-булагадуудай угай бэшэгүүд таниие юундэ һонирхуулааб? Энээниие жэшээгээр баталагты.
28. С. П. Балдаевай ажаябадал тухай бэлдэһэн реферадаа хамгаалагты.
29. Асуйхан Хусыхан хоёр тухай домогой удха хөөрэгты.
30. Буха ноён тухай домог хөөрэгты. Тэрээндэ зорюулһан ямар зурагуудые хараа һэмта?
31. Эдэ дээрэ нэрлэгдэһэн угай бэшэгүүдээр зохёоһон схемэеэ хамгаалагты.
32. Эхирэд-булагадуудай элитэ зон тухай элидхэл бэлдэгты.
33. «Минии гэр бүлын хүндэтэй хүнүүд”, “Уг гарбалаймни мэдээжэ зон”, “Манай угсаатанай суута түлөөлэгшэд” гэһэн темэнүүдээр найруулга бэшэжэ, проект хамгаалха түсэб бэлдэгты.
34. Эдэ угай бэшэгүүдһээ ямар һонин зүйлнүүдые өөртөө хадуужа абаабта? Энээн тушаа һанамжаяа гэртэхиндээ хөөрэжэ һонирхуулагты.
35. Хонгоодор буряадуудай угай бэшэгүүд тухай уншаһанаа хөөрэгты.
36. Мүнөө үедэ хонгоодор буряадууд ямар нютагуудаар ажаһуунаб?
37. Хонгоодор буряадуудай түүхэ тухай мэдэһэнээ хөөрэгты.
38. Хонгоодор буряадууд тухай ямар эрдэмтэд шэнжэлгэ хэһэн байнаб? Реферат хамгаалагты.
39. Хонгоодор буряадуудай домогуудые мэдэхэ гүт?
40. Хонгоодор буряадуудай ямар домогуудынь буряад литературын номуудта хэблэгдэнхэйб?
41. Буряад орондо мэдээжэ болоһон хонгоодор угтай хүнүүдые таниха гүт? Тэдэ хэд бэ? Тэдэнэй дундаһаа урган гараһан түрүү эрдэмтэд, ажалшад, багшанар, уран зохёолшод болон бусадшье түрүү хүнүүдые нэрлэгты. Тиигээд эдэ зоной аша габьяаень жэшээгээр баримталжа, элидхэл бэлдэгты.
42. “Минии гэр бүлын угай бэшэг” гэһэн темээр найруулга бэшэгты.
43. Аймагайнгаа газетэдэ “Минии гэр бүлын түрүү зон” гэһэн темээр статья болон зураглал бэшэгты.
44. Буряад арадай литература ба искусствын хүгжэн һалбарха хэрэгтэ угай бэшээшэд ямар үүргэ дүүргэһэн байнаб?
45. Буряад угсаатадай домогуудые ямар уран зохёолнууд соо уншаа һэмта? Энээн тухай хөөрэгты.
46. Угай бэшээшэдые буряад арадай түрүү сэхээтэн гэжэ юундэ нэрлэхээр бэ? Энээниие ямар жэшээнүүдээр баталан харуулжа болохоб?
47. Уншаһан домогуудайнгаа гол удхые тобшоор хөөрэгты.
48.“Угай бэшээшэд – буряад арадай түрүү хүнүүд” гэһэн темэдэ элидхэл бэлдэгты.
 
МЕТОДИЧЕСКА ДУРАДХАЛНУУД
 
Эндэ хронологи баримталагдан, угай бэшэгүүд болон тэдэниие эрдэмтэдэй шэнжэлһэн тобшо зарим мэдээнүүд доро дурдагдана.
Темэ 3:
1. 1869 ондо “Иркутские губернские ведомости” гэжэ журналда Цэдэб–Жаб Сахаровай бэшэһэн “Об инородцах, обитающих в Баргузинском округе Забайкальской области” гэжэ зохёол гараһан юм.
2. 1900 ондо монголшо эрдэмтэ А. М. Позднеев “Монгольская хрестоматия” гэжэ ном дотороо хуушан монгол хэлэн дээрэ “Балжан хатан тухай домог” гэжэ зохёолые оруулаа.
3. 1905 ондо суута эрдэмтэ, дипломат А. Доржиев “Монгол–буряад улас анхан хаанаас тасаржа, ямар ороной али сагта хэн хагаантай суугсан… түүхэ бэшэг оршибой” гэһэн нэрэтэй ном Асагадай дасанда хэблэбэ.
4. 1935 ондо “Летопись баргузинских бурят” гэжэ ном ород ба хуушан монгол хэлэнүүд дээрэ Ленинградта толилуулагдаа. Энээниие эрдэмтэд профессорнууд А. И. Востриков болон Н. Н. Поппе хэблэлдэ бэлдэһэн.
5. 1935 ондо буряад–монгол хэлэн дээрэ Түгэлдэр Тобоевой болон Вандан Юмсуновай “Хори буряадуудай летописүүд” хэблэгдэбэ. Туд зохёолнууд Ц. Жамцарано болон А. М. Позднеев профессорнуудай суглуулһан коллекциһээ абтаһан байгаа.
6. Баһал 1935 ондо буряад–монгол хэлэн дээрэ Шираб–Нимбу Хобитуевай бэшэһэн “Хори-буряадуудай угай бэшэгүүд” хэблэгдэбэ. Энээниие В. А. Казакевич хэблэлдэ бэлдээ һэн.
7. 1936 ондо тус хэлэн дээрэ “Сэлэнгын монгол–буряадуудай түүхэ” гэжэ Дамби-Жалсан Ломбо-Цэрэновэй бэшэһэн ном хэблэлһээ гараба. Энэ зохёолые профессор Н. Н. Поппе хэблэлдэ бэлдээ.
8. Түгэлдэр Тобоевой ба Вандан Юмсуновай бэшэһэн угай бэшэгүүдые, хори-буряадуудай түүхые профессор Н. Н. Поппе хуушан монгол хэлэнһээ ород хэлэндэ оршуулан, 1940 ондо “Летописи хоринских бурят” гэжэ нэрэтэйгээр толилуулаа.
9. Дашанима Ендоновой бэшэһэн “Эхирэд-Булагадай цоогол отогой түүхэ” гэжэ зохёолые 1949 ондо хуушан монгол хэлэн дээрэ Улаан–Үдэдэ Г. Н. Румянцев хэблүүлээ. Энэ зохёол “Сборник трудов по филологии” (выпуск 2) гэжэ суглуулбари ном соо толилууланхай.
10. 1952 ондо Зандра Тагаров “Бичихан записка” (Бишыхан записка) гэдэг түүхын зохёол тухай бэшэһэн юм. Тэрэнь “Записки Бурят–Монгольского НИИК” (вып. 15) гэһэн согсолбори соо барлагданхай.
11. 1956 ондо Буряадай эрдэм шэнжэлгын институт хадаа ород хэлэн дээрэ Г. Н. Румянцевай “Баргузинские летописи” гэжэ Ц. Сахаровай зохёолые хэблээ бэлэй.
·        Буряадай угай бэшэгүүд ба түүхын зохёолнууд тухай 1960–80–аад онуудта эрдэмтэд нилээн бэшэһэн юм. Тусхайлбал, тэдэниие Буряадта, Монголдо, Россида, Хитадта болон гадаадын бусад гүрэнүүдтэ шудалһан байна.
12. 1957 ондо Ленинградта Л. С. Пучковскиин бэшэһэн “Монгольские рукописи и ксилографы Института востоковедения” гэдэг ном гараа һэн.
13. 1960 ондо Г. Н. Румянцевай бэшэһэн “Бурятские летописи как исторический источник”, 1964 ондо С. Д. Дылыковэй бэшэһэн “История образования подгородного рода, написанная Долсамдоржи Гемпилоном”, 1972 ондо Ц. Б. Цыдендамбаевай “Бурятские исторические хроники и родословные” гэжэ номууд хэблэлһээ гараа һэн.
14. Монголой Республикада академик Б. Ринчен Сэлэнгын буряадуудай зургаан отогууд болон найман эсэгэнэр тухай домог 1959 ондо англи хэлэн дээрэ хэблүүлээ.
15. 1965 ондо Б. Ринчен хори–буряадуудай уг гарбал тухай зохёол Венгридэ гарадаг “Акта ориентал” гэжэ журналда барлуулаа.
16. Сумьябаатарай зохёоһон “Буряадай угийн бичгээс” гэдэг ном 1966 ондо Улаан–Баатарта толилуулагдаа.
17. Энэ асуудалаар Ш. Б. Чимитдоржиевай тэмдэглэһээр, гуша гаран буряадай угай бэшэгүүд болон түүхын зохёолнууд бии юм. Тэдэнэй арба гараниинь хэблэгдэжэ, ород, буряад болон монгол хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэжэ, харин хоёр-гурбаниинь англи хэлэн дээрэ барлуулагдаа.
 
Хэрэглэгдэһэн уран зохёол:
 
1.     Ангархаев А. Л. Взгляд в глубь веков,  История и современность. – Улан-Удэ, 1998.
2.     Ангархаев А. Л. Единство из глубины тысячелетий, Буряад үнэн. – 1999. – С.15.
3.     Банзаров Д. Собрание сочинений. М., 1955. – 374 с.
4.     Богданов М. Н. Очерки истории бурят-монгольского народа. Верхнеудинск, 1926.
5.     Буряадай түүхэ бэшэгүүд. 2–дугаар ном. – Улаан-Үдэ, 1998
6.     Бабуев С. Д. Үльгэр домогуудһаа үндэһэтэй // Байгал. – 1996. – № 4
7.     Бабуев С. Д. Из родословных закаменских бурят. – Закаменск, 1993. – 24 с.
8.     Бадмаев Б. Б. Легендарно–исторические герои в несказочной прозе бурят: Автореф. дисс… к. филол. н. – Улан-Удэ, 2000. – 26 с.
9.     Балдаев С. П. Избранное. – Улан-Удэ, 1961. – 256 с.
10.     Балдаев С. П. Родословные предания и легенды бурят. Ч.1. – Улан-Удэ, 1970. – 364с.
11.     Балданов С. Ж. Народно–поэтические истоки национальных культур Сибири (Бурятии, Тувы, Якутии). – Улан–Удэ, 1995. – 337 с.
12.     Баторов П. П. Материалы к вопросу о происхождении бурятских племён ҺҺ Бурятиеведение. – Верхнеудинск, 1926.
13.     Батуев Б. Б., Батуева И. Б. Очерк истории селенгинских бурят. Улан–Удэ, 1993.
14.     Галданова Г. Р. Закаменские буряты. Нов-к, 1992.– 182 с.
15.     Гунгаров В. Ш. Буряад арадай түүхэ домогууд. Улаан–Үдэ, 1990.
16.     Гунгаров В. Ш. Буряад домогууд. Улаан-Үдэ, 2004.– 108 н.
17.     Дондуков У-Ж. Ш. Словообразование монгольских языков. Улан–Удэ, 1993.
18.      Дугаров Б. С. О происхождении окинских бурят, Этнические и историко–культурные связи монгольских народов. Улан–Удэ, 1983. – С. 90–101.
19.      Дулам С. Образы монгольской мифологии и литературная традиция. – М., 1982.
20.      Дулам С. Хүрээ дөрвөн уулын тахилга. Бэлгэдэл. Улаан-Баатар, 2004. – 150 с.
21.      Егунов Н. П. Бурятия до присоединения к России. Улан-Удэ, 1990.
22.      Жимбиев Ц. А., Чимитдоржиев Ш. Б. Поездка делегации хори-бурят к Петру Первому в 1702–1703 гг. Улан-Удэ, 2000.
23.      Зимин Ж. А. К вопросу о выходе хонгодороских родов из Монголии и их расселение в Алари, Этнические и историко-культурные связи монгольских народов. Улан-Удэ, 1983.
24.      Зориктуев Б. Р. О происхождении, семантике этнонима “бурят”, Монголо-бурятские этнонимы. – Улан-Удэ, 1996.
25.      К этимологии этнонима хонгодор, Цыбиковские чтения: Тез. докл. и сообщ. Улан–Удэ, 1989.
26.      Малзурова Л. Ц. Мифы и предания хонгодоров. Улан-Удэ, 2006.– 125 с.
27.      Мельхеев М. Н. Карты расселения и перемещения бурятских родоплеменных групп, Этнограф. сб. Улан-Удэ, 1976.
28.      Мельхеев М. Н. Топонимика Бурятии. Улан-Удэ, 1969.
29.      Нимаев Д. Д. Буряты: этногенез и этническая история. – Улан–Удэ, 2000.
30.      Окладников А. П. Очерки из истории западных бурят–монголов.
31.     Санджэ Сүрүн. Хатан эжы Зэдэмнай. Т. I, II, III, IV, V. Улаан–Үдэ, 2006, 2007.
32.     Румянцев Г. Н. Селенгинские буряты (Происхождение и родоплеменной состав). Материалы по истории и философии Центральной Азии. Вып.II. Улан-Удэ, 1965.
33.     Соктоев А. Б. Становление художественной литературы Бурятии дооктябрьского периода. Улан-Удэ, 1976. – 491с.
34.     Хангалов М. Н. Собрание сочинений. Улан-Удэ, 1958. Т.3.
35.     Храни свои корни. (Сборник докладов участников республиканских, региональных конференций 1997–2001 гг.) – Улан-Удэ, 2002.– 152 с.
36.     Чимитдоржиев Ш. Б. Буряадай түүхэ бэшэгүүд. Улаан-Үдэ, 1992. – 240 н.
37.     Чимитдоржиев Ш. Б., Ц. П. Ванчикова (сост). Бурятские летописи. Улан-Удэ, 1995.
38.     Чимитдоржиев Ш. Б. Буряадай түүхэ бэшэгүүд. Улаан-Үдэ, 1998. – 142 н.
39.     Цыдендамбаев Ц. Б. Бурятские исторические хроники и родословные. Улан-Удэ, 1972.

гаршаг