Хабсаргалта № 3
 
ҺУРАГШАДАЙ НАЙРУУЛГА БЭШЭЛГЭ
ТУХАЙ БАГШЫН ҺАНАМЖА
 
Буряад литература заалгада һурагшадай найруулганууд соо багшын рецензи ямар һуури эзэлдэгые эндэ тэмдэглэхэ шухала.
Гэхэ зуура, һурагшын найруулгада багшын һанамжа тон хэрэгтэй. Юуб гэхэдэ, өөһэдынгөө зохёохы ажалда һурагшад хадаа багшанарһаа үндэһэ баримтатай сэгнэлтэ абадаг бшуу.
Найруулгын таһалгаряагүй ябасын дадалнуудые нарижуулхада гол юумэн гэбэл, һурагша хадаа багшын һанамжаар болон зүбшөөлөөр зохёоһон текстээ заһажа хүдэлхэдөө, мэдэсэеэ болон дүй дүршэлөө нэмээнэ.
Багшын иимэ ушараар хэлэһэн заабаринууд дүнгэй ба һургаха һанамжануудһаа бүридэнэ.
Түрүүшынхинь дүнгэй найруулгада табигдаһан сэгнэлтын баримтануудһаа дулдыдадаг. Энэ хадаа гансашье һурагшада хабаатай бэшэ, харин иимэ мэдээсэлээр һонирхоһон хүн бүхэндэ: гэртэхиндэ, һургуулиин администрацида, медальна шалгалтын комиссида г. м. хэрэгтэй.
Һургаха һанамжа болбол һурагшын мүнөө дээрээ бэшэжэ байһан найруулгада хабаатай. Энэ гансал найруулгын авторта хандуулагдана. Тиин эндэ тэрэнэй ажалда табигдаһан сэгнэлтэ тайлбарилагдажа, текстээр хүдэлхэдэнь, һайжаруулха зүбшөөлнүүд үгтэхэ ёһотой.
 
Багшын һанамжын байгуулга

1. Поля дээрэ тусхай тэмдэгүүд (найруулгын ехэ тааруу, урагшатай газартань тэмдэг);
2. Бүхы найруулгада сэгнэлтэ үгэхэдөө, гол бодолдонь анхаралаа хандуулалга;
3. Найруулгын удхын ба түхэлэй анализ, сэгнэлтэ: һурагша найруулгынгаа темэ болон гол бодолые ойлгоно гү? Хэр зэргэ гүнзэгыгөөр ба дүүрэнээр тэрэнээ элирүүлэн гарганаб?
Найруулгын композици ямар бэ? Найруулгын хубинууд хойно хойноһоонь удаа дараалан холбогдоһон гү? Найруулгын гол хуби баталагдажа харуулагдаа гү? (Һурагшын хэрэглэһэн баримтануудай анализ).
Һурагша зохёолойнгоо текст ямараар мэдэнэб? Тэрэ фактическа алдуунуудые гаргаа гү? Шаби хэр зэргэ, зүбөөр, болохотойгоор цитатануудые хэрэглэнэб?
Һурагшад яажа хэлэнэй уран һайханай аргануудые хэрэглэнэб? Найруулга соо хэлэлгын болон стилистическэ алдуунууд бии гү?
4. Һурагшын литературна хүгжэлтэдэ энэ сочинени ямар һуури эзэлнэб?
5. Найруулгын һайн талануудые заатагүй тэмдэглэхэ.
6. Һурагшын мүнөө бэшэһэн ажалаа нарижуулхадань ба удаадахи найруулгануудаа бэшэхэдэнь үгтэхэ зүбшэл.
 
Һургаха һанамжын алгоритм байгуулга
 
Багша һурагшын найруулга уншаад, һанамжадаа бүхы талануудһаань сэгнэлтэ үгэхэ зэргэтэй. Тиин тэрэ һанамжынгаа текстдэ һурагшын найруулха ажалда туһатай удаадахи зүйлнүүдыень оруулха:
·        сочинениин текстээр хэрэгтэй зүбшэлнүүдые дурадхалга;
·        һанамжа хадаа һурагшада хабаатай гэжэ һанаха;
·        найруулгын һайн талануудые тэмдэглэлгэ;
 
Бүхы найруулгада сэгнэлтэ, һанамжа:
 
Багша һурагшадай найруулга шалгахадаа, удаадахи һанамжануудые бэшэжэ болохо:
«Һайн найруулга, һонин, бодомжотой, бодомжогүй, мүртэй, ойлгомжогүй, эхи захагүй, бодолтой, бодолгүй» г. м. шанарта тэмдэгэй нэрэнүүдые ашаглажа, эдэ сэгнэлтэнүүдэйнгээ заримыень багшын һурагшадта ойлгуулжа, дэлгэрэнгыгээр хэлэбэл дээрэ.
 
 
Һанамжын гол хуби:
 
Глаголой 2–дохи нюур хэрэглэхэ: тайлбарилнаш, сасуулнаш, бодомжолногүйш, бодожо үзэнэгүйш, хараада абанагүйш г. м.
Глаголой үнгэрһэн саг, нэгэнэй тоо, 3–дахи нюурай глагол: тайлбарилагданагүй, хэрэглэгдэнэгүй, бодомжологдоногүй г. м.
Хэлэһэн хүнэйнгөө мэдэрэл харуулһан оролто үгэнүүд: баярлаһандаа, лабтай, дамжаггүй, ёһотой, хэлсээнгүй, критигэй һанамжаар, минии һаналаар, нэгэдэхеэр, хоёрдохёор, һүүлэй һүүлдэ, нэн түрүүн, тодорхойлбол, тэрээнһээ гадна, жэшээнь, ойлгоногши, ойлго, хэлэхэдэмнай, хэшээгыт, тухайлхада г. м.
Хүлеэгдэһэн тобшо причасти: логиконь алдагдаа, алдуу гаргагдаа, тобшолол хэгдээ.
Шанар харуулһан наречи: һайн, муу; гүнзэгы, анхаралгүй, хайша хэрэгээр, заримдаа, хаа яа г. м.
 
Һурагшада үгтэхэ зүбшэлнүүд:
 
·      Тайлбарила, бодоод үзэ, дууһа, гүнзэгырүүлэ, зайлуула, заһа г. м.
·      Юрын асуудалнууд: Юундэ стиль хараадаа абанагүйбши? Минии зүбшэлнүүдые юундэ анхарнагүйбши?
 
Дүнгэй һанамжын алгоритм байгуулга
 
1. Шухала юумэн:
Һанамжын бүхы гол байгуулгын хубинуудые баримталан оруулалга.
Заатагүй найруулгын һайн талануудые заалга.
 
Бүхы найруулгада сэгнэлтэ
 
2. Найруулгын темэ (гол бодол)
·        Зүбөөр, гүнзэгыгөөр: тайлбарилагдаа (геройн бүхы онсо шэнжэнүүдынь тэмдэглээтэй… гол конфликт зүбөөр найруулжа бэшэгдээ…
·        Ойлгогдонхой, тиигэбэшье хүсэд дүүрэн тайлбарилагдаагүй (юрэ нэрлээтэй… тэмдэглэгдээгүй… заагдаагүй… гансал нэгэ асуудалда анхарал хандуулагдана г. м.).
·        Тайлбарилагдаагүй (гол… заагданагүй, геройн характеристикэ үгтэнэгүй, анализ үгы – гансал юрэ хөөрөөн; шухала проблемэнүүд юрэнхы дээрээ харуулагданагүй).
·        Ойлгогдоогүй (терминүүд худхагдана… зохёолой текст уншагдаһан гэжэ мэдэгдэнэгүй, зохёолой гол удха ойлгогдоногүй, авторай хараса (позици), зорилго ойлгогдоногүй.
·        Ойлгонхой, тиигэбэшье халирхайгаар, дээхэнүүр тайлбарилагданхай (юрэ нэрлэн тоолонхой… тобшолол хэгдээгүй… гансал газаа талань заагданхай… конфликтын гансал нэгэ талань харуулагданхай… геройнуудай зан абаринайнь шалтагаан элирүүлэгдээгүй… авторай хараса (позици) бэлэн аргаар ойлгуулагдана г. м.
·        Темэнь үндэһэ баримтагүйгүйгөөр үргэдхэгдэнхэй (бага болгоһон). Найруулгын автор гансал …. харана, …. юрэ…. тоолоно.
3. Сочинениин композици:
Оролто үгэ (заключени) үгы.
Оролто үгэ (заключени) темэдээ тааранагүй.
Оролто үгэ (заключени) сочинениингээ темэдэ ба гол бодолдо таарана.
4. Шууд сэхэ, хойно хойноһоонь холбоһон найруулга:
Бодомжын логико таһархай (нарушена): түрүүшээр юун хэлэгдэнэб гэбэл … һүүлээрнь… … эдэ зүйлнүүдһээ тобшолол хэхэ шухала…. һанал бодол юрэл мэдүүлээтэй… тиибэшье хүгжөөгдөөгүй… автор бодомжоёо зүбөөр найруулна… г. м.
5. Баримталаатай (баталан харуулаатай): зохёолой композициин бүхы зүйлнүүд текстээр баримталагдана … дурадхагдаһан жэшээ… тезисые баталнагүй, бодол баримтагүй, баталалга хооһон үгэтэй.
6. Текстэеэ мэдэсэ: автор текстээ ехэ һайнаар мэдэһэнээ харуулна: зохёолой эпизод дурадхагдана… эпизодойнгоо удха буруу болгоо… энэ герой сценэдэ хабаадаагүй.
7. Цитировани. Цитатанууд хадаа зүбөөр, ёһотой хэмжээн соогоо хэрэглэгдэнэ… цитатын удха ойлгогдоно… бодолоо баримталхын тула цитата хэрэглэжэ болохо байгаа.
8. Хэлэн. Сочинениин хэлэн хурса, зүб. Сочинениин стиль темэдээ таарамжатай, хэлэниинь баян.
9. Хэлэлгын, грамматическа, орфографическа, стилистическэ, пунктационна алдуунууд поля дээрэ гаргагдадаг. Алдуунуудай бултанайнь тоо һанамжын һүүлдэ харуулагдадаг.
10. Һурагшын литературна хүгжэлтэдэ энэ найруулгын удха: урдахи ажалнуудһаа яһала дээрэ болоо; урдахи найруулгын алдуунууд усадхагдаа. Энэ найруулгын жанр авторта хүшэр …г. м.
Һуралсалдаа эгээ ядалдадагшье һурагша найруулга бэшэхын тула часһаа бага бэшэ саг гээдэг гээшэ. Харин оролдосотой, бэрхэ һурагша материалаа бодомжолжо, бэдэржэ хэдыхэн үдэрэй туршада найруулгаа бэшэдэг. Багшын һанамжа бэшэлгые һайнаар мэдэжэ абаһан багша хадаа һанамжые хэдыхэн лэ минута соо бэшэжэ шадаха байна. Зүгөөр һурагшадайнь хүдэлмэри тодорхой һайнаар, баримтатайгаар шэнжэлэгдэнэ. Тиин багшын энэ ажал шабинарайнь хүгжэлтын амжалтада үнэхөөрөө зорюулагдаһые баримтална.
Багшын зохёоһон ямаршье текст үхибүүдтэ жэшээ боложо үгэхэ ёһотой.

Ханда ЦЫДЕНОВА 


гаршаг