1 класс

    Хэшээлэй зорилго: Грамотада һургалгын үедэ үхибүүдэй олоһон мэдэсэ, шадабари, дүршэл харуулха; һурагшадай үгэ хэлые баяжуулха, ухаан бодолые хүгжөөхэ; буряад угсаата зонойнгоо хэр угһаа үдхэжэ ябаһан табан хушуун мал тухай мэдэсые үргэдхэхэ; амитадта анхаралтайгаар, һайнаар хандаха тухай ойлгуулха.

    · мультимедийна презентаци (17 слайднууд);

    · миндаһан, аудиокассетэ (фонограмма);

    · «Үзэглэл» һуралсалай ном;

    · буряад хэлээр һурагшадай дэбтэрнүүд.

    Багша (Б): Сайн! Мүнөөдэрэймнай хэшээл онсо ондоохон, юундэб гэхэдэ, бидэ «Үзэглэлөө» уншажа дүүргээбди. Мүнөөдэр үзэглэлэймнай һүүлшын хэшээл болохонь. Табан һарын туршада «Үзэглэл» таниие юундэ һургаа, юу мэдэхэ болгоо гээшэб гэжэ харахаяа олон айлшад (түрэлхид, багшанар) ерээд байна.

    Б: Мүнөөдэр хэшээлдээ үзэглэлөөрөө аяншалхабди. Аяншалхадаа хүнүүд элдэб юумэндэ һуужа, холын харгы зам дабадаг, гаталдаг: самолёодоор гү, али яхтаар, поездоор гү, али машинаар, зарим хүн ябагааршье аяншалха дуратай байдаг. Харин бидэ ямар юумэндэ һуужа, юугээр аяншалха гээшэбибди гэжэ таанар минии таабари таагаад мэдэхэт:

    Тэнгэриин басагад

    Түмэр мохи жажалба. Юун бэ? (морид)

    Б: «Агта морин – аянай хани,

    Хүлэг морин – хүнэй нүхэр» гэжэ буряад зон хэлсэдэг байһан. Эгээл тиимэһээ бидэ хүлэг мориндоо һуугаад лэ аяншалхабди. Үни холын урда сагта манай буряад угсаатан мориной жолоо барижа, али бүхы ажал хэрэгээ бүтээдэг, аян замайнгаа холые морёор лэ дабадаг байһан. Буряад зомнай «морин эрдэни» гэжэ унаагаа магтан хайрладаг, үльгэр түүхэ, дуу хүгжэм соогоо агта мориёо түүрээн дууладаг байгаа. Бидэшье буряад зонойнгоо сахижа ябаһан заншал мартангүй, морин тухай мэдэхэ оньһон үгэнүүдээ, шүлэгүүдээ һанажа, хүлэг мориёо магтая даа.

    1. Ульгам мориндо харгы ойро,

    2. Һайн мориндо эзэн олон,

    3. Хүн болохо багаһаа,

    Хүлэг болохо унаганһаа.

    4. Үргэн үбсүү сээжэтэй,

    Ута нарин хүлтэй,

    Һомон хурса шэхэтэй,

    Суранзан алаг нюдэтэй.

    Толгой хаялан наададаг,

    Тооһо татуулан дабхидаг,

    Һүүлээ шарбуулан тонгогошодог,

    Һүүдэрээ хараад, будхадаг.

    Эрэ хүнэй нүхэр,

    Эмээл, хазаарай эзэн

    Хөөрхэн жаахан унаган

    Хүлэг морин болохол даа!

    5. Малаан зээрдэеэ эмээллээд,

    Малаа харахаяа гарадагби.

    Талын үргэн нюрган дээгүүр

    Табар-табар хатаргадагби.

    Хүлэг – хүнэй нүхэр гэжэ,

    Хүндэтэ абам хэлэдэг.

    Б: Ехэ олон оньһон үгэнүүдые, шүлэгүүдые мэдэхэ байнат. Бэрхэнүүдта даа! Агта мориндоо һуугаад лэ аян замдаа мордоё даа.

    (Фонограмма «Адуушанай дуун» гэжэ хүгжэм доро үхибүүд морёор гүйлгэжэ ябаһан шэнги болоно)

    Б: Үзэглэлөө нээгты. Эндэ ямар амитад зураатайб, нэрлэгты.

    Ү: Хонин, морин, ямаан, үхэр.

    Б: Иимэ амитад мүнөө сагта айл бүхэндэ бии гээшэ ааб даа. Харин үни холын сагта манай буряад зон табан хушуу мал үдхэдэг байһан гээшэ. Эдэ табан малые тоолон нэрлэжэ шадаха гүт?

    Б: Эдэ амитаднай ямар абяа гаргадаг бэ?

    (Үхибүүд амитадай абяа дууряана)

    Б: Манай хэлэлгэ баһал абяануудһаа бүридэнэ. Ямар абяануудые мэдэхэбта?

    Б: Абяанууд ямар хоёр ондоо бүлэг боложо илгарнаб?

    Б: Аялган абяануудые нэрлэгты.

    Б: Аялган абяанууд ямар байдаг бэ?

    Ү: Түргэн, удаан, дифтонг.

    Б: Түргэн аялган удаан аялганһаа юугээрээ ондооб?

    — Хашалган абяануудые нэрлэгты.

    — Аялган абяануудые хашалгануудһаа яажа, хайшан гэжэ илгахаб?

    Ү: Аялган абяануудыетатан дуулажа болохо; үгүүлхэдэ досооһоо гараһан агаар һаадгүй гарадаг; схемэ дээрэ улаан үнгөөр тэмдэглэгдэдэг.

    Хашалган абяанууд шууяатай: хашхардаг, эшхэрдэг; үгүүлхэдэ досооһоо гараһан агаарта урал, шүдэн, хэлэн һаад хэдэг; схемэ дээрэ хүхэ гү, али ногоон үнгөөр тэмдэглэгдэдэг.

    Б: Юундэ зарим нэгэндээ хүхэ, заримдаа ногоон байдаг юм?

    Ү: Хатуу хашалганиие хүхэ үнгөөр, зөөлэн хашалганиие ногоон үнгөөр тэмдэглэдэг.

    Б: Хашалган абяанууд үшөө ямар байдаг бэ?

    Ү: Хонгёо болон бүдэхи.

    Б: Бэрхэнүүд байнат. Аян замаа үргэлжэлүүлэе даа.

    Б: Хэн эгээл анхаралтайб? Шагнагты (багша түргэн үгүүлнэ):

    Энэ жороо үгэ соо ямар амитан тухай хэлэгдэнэб?

    Ү: Тэмээн.

    Слайд № 5. (тэмээнэй зураг)

    Б: Энэ амитаниие таанар хаража үзөө һэн гүт?

    · Тэмээн хадаа ехэ шэрхи амитан.

    · Олон хоногто уһа уунгүй ябажа шадаха шадалтай.

    · Хүнүүдтэ аргагүй ехэ туһа хүргэдэг: хүндэ ашаануудые тээдэг.

    · Тэмээнэй нооһоор дулаан оймһо, бээлэй, кофто оёдог, тэмээнэй һүн амтатай.

    Б: «Тэмээн» гэжэ үгэ соо хэды абяан дуулданаб?

    Ү: Табан абяан дуулдана.

    (слайд дээрэ схемэнүүд бии болоно)

    Б: Эдэ схемэнүүдэй алиниинь тэмээн гэжэ үгэдэ тааранаб?

    Ү: Хоёрдохинь.

    Б: Юундэ тиигэжэ һананабта?

    Ү: Тэмээн гэжэ үгэ хоёр үетэй, удаан аялгантай.

    Б: Абяануудые бэшэг дээрэ юугээр тэмдэглэдэг бэ?

    Ү: Үзэгүүдээр.

 

    Б: Тэмээн гэжэ үгэ дэбтэр соогоо бэшэгты. (үхибүүд бэшэнэ)

    Б: Хэды үзэг хэрэглээбта?

    Ү: Зургаан.

    Б: Энэ үгэ соо табан абяан дуулдаһан аад, юундэ зургаан үзэг бэшэгдэнэб?

    Ү: Юундэб гэхэдэ удаан аялган хоёр үзэгөөр тэмдэглэгдэдэг.

    Б: Үзэгүүдые абяануудһаа яажа, хайшан гэжэ илгахаб?

    Ү:Үзэгүүдые бидэ нюдөөрөө харанабди, бэшэнэбди, уншанабди. Абяануудые үгүүлнэбди, шэхээрээ дууланабди.

    Б: Зүб даа.Мориндоо һуугаад, саашаа хатаруулая.

    Б: Ямар һайхан үйлсэ гээшэб? Үйлсын нэгэ талада – хашалганууд, нүгөө таладань – аялганууд ажаһууна.

    Б: һ (б, н, р) хашалганиие түргэн аялгануудта айлшалуулая.

    Б: х ( т, д, г) хашалганиие удаан аялгануудта айлшалуулая.

    Б: м (л, с, ж) хашалганиие дифтонгнуудта айлшалуулая.

    Б: һайнаар уншанат, бэрхэнүүд байнат. Мүнөө харгы замаа үргэлжэлүүлэе. Мориндоо мордогты.

    Слайд № 8. (Будамшууһаа бэшэг ерэнэ)

    Б: Үхибүүд, Будамшууһаа бэшэг ерээ. Уншая.

    Ү: (һайнаар уншадаг һурагша бэшэг уншана)

    Б: Үхибүүд, Будамшууда туһалхамнай гү?

    Ү: Туһалая!

    1 даабари. Үгэнүүдые уншагты (үхибүүд самбар дээрэ үгтэһэн үгэнүүые уншана: хонин, басаган, хүбүүн, нохой, адуулна)

    2 даабари. Үзэглэлөө 5-дахи нюурта нээгты. Энэ хуудаһан дээрэ байһан зураг хараад, үгтэһэн үгэнүүдые хэрэглэн, самбар дээрэхи схемэнүүдтэ таараха мэдүүлэлнүүдые зохёогты.

 

    /------------------------ -------------------.

 

    /------------------------- ----------------------- --------------------------.

 

    /------------------------- ----------------- ------------------- ----------------------- ----------------------.

    Б: Хонид хадаа табан хушуун малай нэгэн болоно. Хонид ехэ туһатай амитад. Эгээл сэнтэй юумэниинь нооһон болоно. Хониной нооһоор шэрдэг, хүнжэл оёдог, дулаан бээлэй, оймһо, кофто нэхэдэг. Хонин тухай шүлэгөө уншая даа.

    Ү:. (үхибүүд хоороор шүлэг уншана)

    Б: Бэрхэт даа. Даабаринуудые зүбөөр дүүргэжэ, Будамшууда туһалбабди. Будамшуумнай тэрэ ойһоо гараба. Баяр хүргэнэ. Бидэ харгыгаа үргэлжэлүүлэе.

    Б: Энэ буудал дээрэ бидэниие Будамшуумнай өөрөө хүлеэжэ байна. Туһалһандамнай баярлана. Таабаринуудые асаранхай. Таахамнай гү?

    Ү: Таая!

    Слайд № 10. (таабаринууд, тайлбаринь — зурагууд)

    Б: Айл бүхэндэ үнеэн бии. Өөрынгөө үнеэн тухай хөөрөөд үгыт.

    (үхибүүд хөөрэнэ)

    Б: Мүнөө үзэглэлөө 75 нюурта нээгты. Уран зохёолшоной бэшэһэн үнеэн тухай рассказ уншая.

    Б: Үнеэмнай баһал табан хушуун малай нэгэниинь болоно. Ямар туһа хүргэдэг хадань хүнүүд үнеэ харана, тэжээнэ гээшэб?

    Ү: Тараг, зөөхэй, һү, мяха үгэдэг.

    — Арһаарнь гоё сүүмхэ, гутал, дэгэл оёдог.

    — Жэл бүри тугал түрэдэг.

    Б: Үнеэгээ хөөршөөжэ, юун гэжэ нэрлэдэгбибди?

    Ү: Мөөдэй.

    Б: «Мөөдэй» гэжэ шүлэгөө хэн уншаад үгэхэб?

    (2-3 һурагша)

    Б: Ямаан тухай таабари үшөө хэн мэдэхэб? (1 һурагша)

    Б: Үзэглэл 16 нюурта нээгты. Уншая. (2-3 һурагша)

    Б: Янжама ямар басаган бэ? (үхибүүд өөрынгөө һанамжа хэлэнэ)

    Б: Таанар баһа үхэр малаа эдеэлүүлдэг, эжы абадаа туһалдаг гүт?

    Б: Ямаан хадаа – табан хушуу малаймнай нэгэниинь болоно. Ямаанай арһаар даха, гутал оёдог. Эгээл сэнтэй юумэниинь ямаанай һүн: элдэб олон үбшэнһөө аргалжа шадаха шэдитэй. Үзэглэлөө 36 нюурта нээгты «Табан хушуун мал» гэжэ рассказ уншая (2-3 һурагша уншана).

    Б: Хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн манай ууган буряад угсаата табан зоноймнай үдхэжэ ябаһан хушуу мал гээшэ. Эдэ амитад хүнэй ажабайдалда ехэ туһатай. Тиимэһээ тэдэниие мэдэхэ, мартахагүйгөөр хадуужа абаха, һайнаар харууһалха ёһотойбди.

    Слайд № 11. «Үреэл»

    Б: Буряад хэлэеэ һайнаар шудалжа байһандамнай Будамшуу ехэ баяртай.

    Угсаатанай заншал сахижа ябагты, – гэжэ үреэнэ.

    Ү: Үреэл болтогой!

    Б: Зай, үхибүүд, мориндоо һуугаад, харгы замаа үргэлжэлүүлэе даа.

    Б: Иигээд лэ бидэ мүнөөдэр үзэг бэшэгтэй танилсуулһан, уншажа, бэшэжэ һургаһан эгээл түрүүшын номдо, эрхим һайн нүхэртөө, үзэглэлдөө «Баяртай» гэжэ хэлэнэбди, баяр баясхалан хүргэнэбди. Үзэглэлнай хойто жэл ерэһэн нэгэдэхи классай һурагшадые үзэг бэшэгтэй танилсуулха. Харин таанар мүнөө томонууд боложо, ондоо «Уншаха ном» гэжэ ном үзэдэг болохотнай. Номдоо һайнаар хандагты, номоо бү шуулагты, бү эреэлэгты, гамнагты! (багша шэнэ ном хубаана)

    Ү: (бултадаа «Үзэглэл» гэжэ шүлэг уншана)