Цымпилова Цыбигмит Галсановна,
Хэжэнгын хүүгэдэй “Сэсэг”сэсэрлиг
 
«ЗАЛААТАЙ ТОЙРОБШО МАЛГАЙ»
(дунда бүлэг)

    Зорилго: Үхибүүдтэ буряад зоной үмдэдэг залаатай тойробшо малгай тухай тодорхойгоор ойлгуулжа үгэхэ, арадайнгаа ёһо заншалда дуратай болохые хүгжөөхэ, буряад хэлэнэй баялигые харуулха, түрэл хэлэндэ дурлал хүмүүжүүлхэ.
    Хэрэгсэлнүүд: Тойробшо малгай, малгайн хэбүүд, угалзанууд, сабуун, биирэ, аршуул.
    Словарна ажал: Залаа, тойробшо, шобхогор, замби, зэнхынэ, хилэн бүд, булган, халюун.

Хэшээлэй ябаса:
    – Айлшадаа бодоод мэндэшэлэе даа.
    Урдандаа манай баабай эжынэр, мүн үхибүүдшье булта буряад хубсаһаяа үмдөөд ябадаг байгаа. Сагаалганайнгаа һайндэртэ бидэшье үмдэдэг боложо эхилээбди. Хэшээлдээ бидэ хуу булта баһал гоё дэгэлнүүдээ үмдөөбди. Мүнөөдэр буряад зоной дулаанай сагта үмдэдэг малгай тухай хөөрэлдэхэбди. Анхаралтайгаар шагнагты.
     – Энэ залаатай тойробшо малгай гээшэ. Малгайн орой шобхогор. Эгээ дээрэнь улаан үнгэтэй томоһон утаһан һанжана. Энэ «Залаа» гэжэ нэрэтэй. Улаан залаань үндэр дээдэ тэнгэриһээ орон дэлхэйе гэрэлтүүлһэн наранай туяа харуулна. «Залаа» гээд булта дабтая. «Залаа юундэ адлиб?»
    – Зүб, наранда. Наран тухай шүлэг хэн мэдэхэб?
    – Янжима:    «Гэгээн наран мэндэ амар!
    Гэтэн байнаш, юртэмсэ
    Гоё дуунай аялгаар
    Гэрэлтэн байна туяаһааш».
    Үхибүүд, би наран тухай иимэ дуу мэдэхэб.
    «Хододоо байг лэ, наран
    Хододоо байг лэ замби
    Хододоо байг лэ эжы
    Хододоо би байһууб».
    Үшөө наран тухай шүлэг хэн мэдэхэб?
    Долгор:
    «Наран, наашаа бултайгыш,
    Наран саашаа үнгэрыш,
    Ерыш, буугыш нютагтам
    Ехэл гоё байхал даа».
    Сэсэгма:
    «Наран бүхы дэлхэйе гэрэлтүүлэн
    Дулаахан элшэеэ сасана».
    –     Бэрхэ даа. Саашань харая. Малгайн орой ямар үнгэтэйб?
    – Хүхэ, зүб. Хүхэ тэнгэриин үнгэ. Сэлмэг үүлэгүй тэнгэри иимэ хүхэ үнгэтэй байдаг. Сонхоороо харая, тэнгэри ямар үнгэтэйб?
    Малгайн дээрэхи оройнь, наранда адли.
    Хүхэ тэнгэридэ адли байна. Тиимэ гү?
    Тэнгэри тухай шүлэг хэн хэлэхэб?
    Алдар:            «Аглаг хүхэ тэнгэри
    Аяар дээрэ зэнхынэ
    Аглаг һайхан нютагым
    Анхаран дээрэһээ харана».
    Бэрхэш, Алдар! Гоё шүлэг байна.
    –  Үхибүүд малгай харахадамнай ямар гээшэ? Тэбхэр гү? Түхэреэн.
    Тойроод түхэреэн байна. Тиимэһээ «Тойробшо» гэжэ нэрэтэй болоно. «Тойробшо» гээд булта дабтая. Ямар үнгэтэйб тойробшо? Хара.
    Хара тойробшо бүхы хүн зоной, амитадай амидаржа байһан «Газар дэлхэйе» тэмдэглэнэ. Бидэ булта газар дээгүүр ябанабди, ан амитад баһа, мүн хада уула, гол горход, уһа мүрэн газар дээгүүр урдана, хото городууд Хэжэнгэ нютагнай булта газар дээрэ байна. Тиимэ гү?
    –  Газарнай хара үнгэтэй, тиимэһээ «тойробшо» хара хилэн бүдөөр, үгышье һаа булган, халюунай арһаар гоёоһон байдаг.
    Газар тухай шүлэг:
    Даша:             «Газар, уһан, агаарынь
                           Гоё гэгшээр харагдана.
    Халюун үргэн хизаарынь
    Һара нараар бадарна».
    Аюр: (газар дээрэ байһан Хэжэнгэ нютаг тухай шүлэгөө хэлэхэ)
    «Газар дэлхэйн залаа мэтэ
    Гансал тоонто – Эхэ нютаг Хэжэнгэм».
    Үхибүүд, амарая даа:
    «Нэгэн-хоёр, нэгэн-хоёр, бодоёл даа,
    Нэнгэн найган, нэнгэн найган тогтоёл даа,
    Альгаа ташан, альгаа ташан наадаял даа,
    Дэбхэрэлдэн, дэбхэрэлдэн дэбһэел даа.
    Доошоо дээшээ, доошоо дээшээ һууял даа».
    Саашань хэшээлдээ «Тойробшо» малгайнуудаа угалзануудаар гоёохобди. Улаан залаань малгайн оройдо байха. Хара тойробшо дээгүүрынь угалзаяа няахат.
    Харагты, би иимэ угалзануудые гоёогооб. Таанад өөрынгөө дуратай угалзаар гоёогты.

    Хэшээлэй дүн. Тобшолол
    1. Мүнөөдэр хэшээлдээ бидэ юун тухай хөөрэлдөөбибди?
    Малгай тухай.
    2. Залаатай тойробшо малгай юу тэмдэглэнэб?
    Нара, тэнгэри, газар дэлхэйе.
    Түгэсхэл: (шүлэг уншаха).
    «Залаатай тойробшо малгаймнай
    Замби түбиин тэмдэг лэ.
    Заахан бидэ үхибүүд
    Заатагүй эзэдынь болохолди».

гаршаг