Цикл уроков по теме:

«ҮЛЗЫ БУРЯАД ОРОМНАЙ»

7 класс

    Практическа: Буряад Республика, тэрэнэй һүлдэ тэмдэгүүд тухай тобшо мэдээн ба гимнын удха дээрэ хүдэлмэрилгэ, Буряад Республикын гимнын үгэнүүдые зүбөөр үгүүлжэ, уншуулжа, хэлүүлжэ һургалга. Тэмдэгэй нэрэнүүдэй бии бололго ойлгуулга.

    Һургалгын: Буряад ороной һүлдэ тэмдэгүүдые тодорхойлхо, нютагайнгаа байгаалиин онсо шэнжэ тухай хөөрэлдэхэ.

    Хүмүүжүүлгын: Эхэ нютагтаа дуратай, хүндэмүүшэ зантай, өөһэдөө хүдэлжэ, мэдээнүүдые суглуулха эрмэлзэл хүмүүжүүлхэ.

    Хүгжөөлгын: Тоонто нютаг гэжэ юун гээшэб гэһэн ойлгосо үгэхэ, нютагайнгаа омогорхолнууд тухай мэдээсэ гүнзэгырүүлхэ.

    — Сайн байна, үхибүүд! Амар мэндэ, һурагшад! Мүнөөдэрэй хэшээлһээ эхилээд «Үлзы Буряад оромнай» гэһэн темэ үзэхэмнай, табан хэшээлэй туршада энэ аяншалгамнай үнгэрхэ. Түрүүшынгээ хэшээлдэ түрэһэн нютагаа шэнжэлэнгээ, тэмдэгэй нэрэнүүд хайшан гээд бии болоноб гэжэ үзэхэбди. Проектнэ технологёор ажалаа ябуулхабди, бүлэгүүдтэ хубааржа, өөһэд өөһэдын шиидхэхэ асуудалнуудтай боложо, тэрээн дээрэ табан хэшээлэй туршада ажал хүдэлмэри үнгэргэхэбди.

    Хэлэлгын эрхэтэдые һорилго.

    –Дифтонгнуудые зүбөөр үгүүлжэ туршаябди. (Багшын хойноһоо дабтаха, һурагшадаар уншуулха, үгүүлүүлхэ, алдууень заһаад, ойлгуулаад үгэхэ)

    — Мүнөө минии хойноһоо тон зүбөөр үгүүлэн дабтагты, һүүлээрнь өөһэдөө уран гоёор уншахат.

    — Хүн бүхэн дэлхэй дээрэ өөрын тоонто нютагтай байдаг. Бидэнэй тоонто нютаг, түрэл оромнай Буряад Республика болоно. Түрэһэн нютагаа мэдэхэ, шэнжэлхэ гээшэ манай нангин уялга гээшэ. Тиимэһээ Буряад орон тухай мэдэсэеэ үргэдхэхэбди, үшөө гүнзэгы болгохобди. Энээнһээ уламжалан таанад бултадаа энэ хэрэгтэ хамһалсаха, эбтэй эетэйгээр хүдэлхэ болонот.

    Энэ темэ үзэхэдөө проектнэ (түлэблэлгын) технологи хэрэглэхэбди. Тон түрүүн 3 бүлэг боложо хубаараад, бүлэг бүхэн өөһэдын тусхай асуудалтай болохо, тэрээндээ харюусахын тула нилээн ехэ ажал хэгдэхэ.

 

    1-дэхи бүлэг «Хурса гуурһан»: манай һургуулиин һурагшад нютаг орон тухайгаа юун гэжэ һананаб гэжэ һураад, тэрээнээ согсолхо, дүн гаргаха, тиигээд статья бэшэжэ, газетэдэ хэблүүлхэ болоно, үгы гэбэл, өөһэдөө арга бэдэрхэ болонот.(5 хүн)

    2-дохи бүлэг «Нютагай шарай»: ямархан һонин юумэнүүдээр Буряад орон руугаа айлшадые олоор ерүүлхээр бэ гэһэн асуудалда харюу бэдэрхэ. Энэ хүнгэн бэшэ асуудалда харюусахын тула ехэхэн ажал хэгдэхэ еһотой. (5 хүн)

    3-дахи бүлэг «Сагаан һанаан»: ерэһэн айлшадай һонирхол яажа татахаар бэ, айлшадые яагаад угтахаб, юун тухай хөөрэхэб гэһэн асуудалда харюу үгэхэ. Энэ бүлэгнай уран һайханай талаар зохеохы ажал ябуулха болоно (5 хүн).

    Бүлэгтөө зохидхон нэрэ үгэхэдэ болоно.

    Хайшан гээд эдэ асуудалнуудые шиидхэхэб, ямар аргануудые хэрэглэхэб гэжэ өөһэд хоорондоо хөөрэлдөөд, ажалаа эбтэй эетэйгээр, үрэ дүнтэйгөөр хээрэйгты. Хүн бүхэн харюусалга ехэтэйгээ мэдэржэ байна ёһотойт. Би танай туһалагша-консультант болоноб. Шадаагүй, боложо үгөөгүй юумэеэ намһаа һурахат, ондоошье хүнтэй зүбшэн хэлсэхэт.

 

    (Шүлэг «Нарата үргэн»)

    Шэнэ үгэнүүдтэй танилсалга.

    Һүлдэ тэмдэг – символ, знак

    Нюур шарай – облик

    Тала дайда – степи

    Хада уула – горы

    Уларил – климат

    Шажан мүргэл – религия

    Амидарна – живут, существуют

    Байгуулагдаа – создан, основан

    · Буряад орон тухай багшын хөөрөөн. Һүлдэ тэмдэгүүдтэй танилсалга, удха шанарынь хөөрэлгэ. Буряад Республика, тэрэнэй һүлдэ тэмдэгүүд тухай тобшо мэдээн ба гимнын удха дээрэ хүдэлмэри.

    Буряад Республикада 6 хотонууд, 21 аймагууд, 29 хотын түхэлэй тосхонууд, 614 хүдөө һууринууд бии юм. Хотонууд гэбэл: Улаан-Үдэ, Галуута-Нуур, Захаамин, Хяагта, Хойто-Байгал, Бабушкин.

    Аймагууд: Баргажан, Баунта, Байгал шадар, Бэшүүр, Загарай, Зэдэ, Захаамин, Ивалга, Кабанск, Муя, Мухар-Шэбэр, Аха, Сэлэнгэ, Тарбагатай, Түнхэн, Хэжэнгэ, Хурамхаан, Хори, Хойто-Байгал, Хяагта, Ярууна. (карта хэрэглэхэ)

    Буряад Республикын гүрэнэй герб. Бэеэ даанги гүрэн бүхэн һүлдэ тэмдэгтэй – гербтэй байдаг. 1995 ондо Буряад Республика өөрын гүрэнэй гербтэй болоо.

    Хүхэ, сагаан, шара үнгэнүүдтэй сахаригай дээдэ талада – алтан соёмбо (наран, һара, гал) – хэтэ мүнхэ ажабайдалай тэмдэг. Сахаригай дунда – Байгалай долгин, нютагай байгаалиин шэнжэ түхэлые харуулһан сайбар ногоон, харабтар ногоон үнгэтэй хадын оройнууд харагдана.

    Сахаригай доодо талые Буряад арадай хүндэмүүшэ ёһые гэршэлдэг сэнхир хүхэ үнгэтэй хадаг хүбөөлнэ, республикын нэрэ гүрэнэй хоёр хэлэн дээрэ бэшээтэй: «Буряад Республика», «Республика Бурятия» (зурагууд дээрэ харуулха).

    Буряад Республикын туг. 1923 оной майн 30-да Буряад нютагнай Республика гэжэ баталагдаһан юм. Тиихэдэ ВЦИК-гэй тогтоолоор Буряад-Монголой Автономито Республика байгуулагдажа, Дээдэ-Үдэ (1934 онһоо Улаан-Үдэ болонхой) хотодо Засагай зургаанууд түбхинэбэ. Амжалтатай ажалайнгаа түлөө Буряад оромнай Ленинэй, Октябриин Хубисхалай, Арадуудай хани барисаанай орденуудаар шагнагдаһан. Мүнөө сагта Байгал шадар газар Буряад Республика гэжэ нэрэтэй. Манай Буряад Республика өөрын Үндэһэн хуулитай, туг һүлдэтэй. 

    Буряад Республикын Гүрэнэй туг сэхэ булантай тэбхэр бүд болоно. Тэрэ хүндэлэн хүхэ, сагаан, шара гурбан үнгэтэй, дээдэ хүхэ зурууд дээрэ эшын дэргэдэ алтан соёмбо һүлдэ тэмдэгтэй. Зуруудай хоорондохи хубиин тааралдалынь гэбэл: хүхэнь – тугай үргэнэй дүрбэнэй хоёр хуби, сагааниинь – үргэнэйнь дүрбэнэй нэгэ хуби, шарань – үргэнэй дүрбэнэй нэгэ хуби. Тугай үргэниие утатайнь сасуулбал, 1:2 гэжэ тааралдана (зурагууд дээрэ харуулха).

    Соёмбо – Буряад ороной заншалта һүлдэ тэмдэг – шара үнгөөр дүрсэлэгдэнхэй. Тэрэ гэбэл, һара наран болон гуламтын дүрсэнүүд шата шатаар иигэжэ табсантуулагданхай: доронь һарын хахад сахариг, тэрэнэй дээрэ наран, тэдэ хоёрой дээрэ гурбалжан дүлэтэй ажамидаралай гуламтын һүлдэ дүрсэ (зурагууд дээрэ харуулха).

 

    Буряад республикын гимн. Гимнын үгэнүүдые Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараев бэшэһэн, хүгжэмыень Анатолий Андреев зохёогоо (дуу шагнуулха).

 

    Багшын ойлгууламжын хүдэлмэри.

    Суффиксы -та, -то, -тэ образуют имена прилагательные от имен существительных: мүльһэн – лед, мүльһэ+тэ – мүльһэтэ (ледяной). Жэшээ:     Буряад оромнай мүльһэтэ гүн Байгалтай. Саяан уула мүльһэтэ мундаргануудтай.

    Имена прилагательные с суффиксами -та, -то, -тэ имеют значение: имеющий или содержащий что-либо. (Могойтой, шулуутай, мойһотой, хадатай, нууртай, загаһатай, булагтай)

    · Шэнэ үзэһэн материалаа бэхижүүлгэ.

    а) Доро үгтэһэн үгэнүүдһээ тэмдэгэй нэрэнүүдые бии болгогты.

    б) Газар нютагуудай нэрэнүүдые буряадшалагты.

    — Асуудалнууд: Энэ ямар гүрэнэй туг бэ? – Минии һанахада, энэ Япониин туг.

    Россиин карта хараад, Буряад орон ондоо ямар нютагуудтай хилэтэйб гэжэ хэлэгты. (Буряад Республика баруун тээһээ Эрхүүгэй можотой, зүүн тээһээ Шэтын можотой, хойто талаһаа Тыва республикатай, урда тээһээ Монгол оронтой хилэтэй).

    Энэ географическа нэрэнүүдые доро үгтэһэн үгэнүүдтэ тааруулагты.

    А) Москва, Шэтэ, Хэрэн, Алтай, Багдарин, Хэжэнгэ, Дели, Хитад, Ага.

    Жэшээнь:

    Москва – ниислэл хото

    Нютаг: Ушхайта

    Аймагай түб: Мухар-Шэбэр

    Тойрог: Усть-Орда

    Можо: Шэтэ, Эрхүү

    Хизаар: Ставрополь, Красноярск

    Республика: Саха, Хальмаг, Тыва

    Гүрэн: Хитад, Монгол

 

    Асуудалнуудта харюусагты:

    — Буряад орон хэды ондо бии болооб?

    — Буряад орон хэды хотонуудтайб?

    — Буряад орондо тосхонууд олон гү?

    — Буряад орон ямар уларилтайб?

    — Буряад орон ямар шажан мүргэлтэйб?

    — Буряад орон ямар үнгэтэй тугтайб?

    — Буряад орон хэды ондо байгуулагдааб?

    — Буряад орон тухай ямар дуу, шүлэгүүдые асарха.

     Хэшээлэй түгэсхэлдэ 3 бүлэг боложо хубаарха, даабаринуудаа онсолон абаха. Бүлэг бүхэн өөрын асуудалнуудта харюу бэдэрхэ. Бүлэгэй гэшүүн бүхэн өөрын дүүргэхэ үүргэтэй байха. Һүүлшын, 5-дахи хэшээлдэ бүлэг бүхэн өөһэдынгөө хэһэн ажал хамгаалха, сэгнэлтэ абаха болоно.