Бадмаева Баирма
Жигмитдоржиевна,
Улаан-Үдэ хотын 33-дахи гимнази
Цикл уроков по теме:
«ҮЛЗЫ БУРЯАД ОРОМНАЙ»
7 класс
ТЕМЭ: ҮЛЗЫ БУРЯАД ОРОМНАЙ.
«ГЭХЭ» ГЭЖЭ ҮЙЛЭ ҮГЫН
ХЭРЭГЛЭЛГЭ
4-дэхи хэшээл
Зорилгонууд
Практическа: Буряад
орон тухай мэдэсэеэ сэхэ хэлэлгэ соо
зүбөөр хэрэглэжэ һургалга. Шэнэ үгэнүүдые зүбөөр үгүүлжэ, уншуулжа,
хэлүүлжэ һургалга.
Һургалгын:
Буряад ороной һонирхолтой газарнууд тухай
хөөрэлдэхэ, онсо шэнжыень ойлгуулжа үгэхэ, «гэхэ» гэжэ үйлэ үгэ зүбөөр
хэрэглэжэ һургалга.
Хүмүүжүүлгын:
Ёһо заншал, түүхэ соёл тухай эрдэм мэдэсэ
баяжуулха, шэнжэлхы шадабариин абьяас түрүүлхэ, бэе бэедээ хамһалсаха,
хүнэй урда гаража һанаһан юумэеэ бүрин түгэс хөөрэжэ, тэдэнтэй зохидоор
харилсаха дүршэлтэй болголго.
Хүгжөөлгын:
ухаан бодолой хүгжэлтэ, харалгын болон хадуун абалгын арга
боломжонуудые бэелүүлгэ, аман хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
Хэшээлэй ябаса
I. Эмхидхэлэй үе
— Сайн
байна, үхибүүд! Амар мэндэ, һурагшад! Мүнөөдэрэй
хэшээлдэ «Үлзы Буряад оромнай» гэһэн темэмнай үргэлжэлнэ. «Гэхэ» гэжэ
үйлэ үгэ хэлэлгэ соогоо зүбөөр хэрэглэжэ һурахабди, Буряад ороной
һонирхолтой газарнууд тухай хөөрэлдэхэ, танилсахабди, проектнэ
ажалайтнай хэр зэргэ ябажа байһые харахабди.
Хэлэлгын эрхэтэдые
һорилго
Ярууна, Хэжэнгэ, Түнхэн, Аха,
Улаан-Үдэ, Ивалга, Хяагта, Бэшүүр,
Захаамин, Зэдэ, һонирхолтой, гэжэ хэлэдэг, шарайтай, гое һайхан,
амарха, айлшалха, дуулаха, танилсаха.
Дуутайхан, суутайхан
тоонто нютаг.
Зүрхэнэйм охин,
зүүдэнэйм эхин,
Дуулим Буряадайм
тоонто нютаг.
II. Гэрэй даабари
шалгалга
Урда хэшээлдэ үзэһэн
үгэнүүдые зүбөөр оршуулхыень шалгалга.
Оньһон үгэнүүдые хэр зэргэ
ойлгоһониие шалгалга.
3 бүлэгүүдэй хэжэ байһан ажал
тухайгаа тоосолго.
III. «Гэхэ» гэжэ
үйлэ үгын хэрэглэлгэ ойлгуулга
«Гэхэ» употребляется для
передачи прямой речи и обычно передается
глаголом «говорить», а в диалоге также словами «спрашивать», «отвечать».
|
1. Юун гээбши?
2.
«Би Буряад орон заабол ерэхэб», – гэнэ
Дари.
3.
«Байгал далайн уһан хэзээ дулаан
болодог бэ?» – гэнэ Баатар.
|
1. Юун гэжэ хэлээбши?
2. Би Буряад орон
заабол ерэхэб гэжэ Дари хэлэнэ.
3. Байгал далайн уһан хэзээ дулаан болодог бэ гэжэ
Баатар һурана.
|
1. Что ты сказал?
2. Дари говорит, что обязательно приедет в Бурятию.
3. «Когда вода в Байкале становится теплой?» —
спрашивает Баатар.
|
Би: гэнэб,
гэбэб, гээб, гэхэб
Ши: гэнэш,
гэбэш, гээш, гэхэш
Тэрэ, тэдэ:
гэнэ, гэбэ, гээ, гэхэ
Бидэ:
гэнэбди, гэбэбди, гээбди, гэхэбди
Та: гэнэт,
гэбэт, гээт, гэхэт
Манай нютагай һонирхол
татамаар газарнууд:
Байгал далай, Ивалгын дасан
(Ивалга), Джарун Хашорой субарга
(Хэжэнгэ), Мүнхэ-Һарьдаг (Аха), Түнхэнэй аршаанууд: Хонгор Уула,
Шумаагай аршаан, курорт «Аршаан», Горячинск, Улаан-Үдэ хотын театрнууд,
музейнүүд (Үшөө ямар газарнуудые мэдэхэбта, хэлэгты).
Текст уншаад, эдэ
баримтануудые хэрэглэн Буряад
орон тухай, ёһо заншал, соёл болбосорол тухай хөөрэжэ һуралга.
Дэлхэйн карта дээрэ
харахада, Буряад нютаг Байгал далайн бүхы
зүүн урдахи тала эзэлдэг. 350-яад дүрбэлжэн газар эзэлдэг. Эндэмнай
960-аад мянга гаран хүн ажаһуудаг. Нютагнай юугээрээ суутайб гээ һаа,
олон юумэ тоолохоор. Эгээ мэдээжэнь Байгал нуур юм ааб даа. Байгалай
сэбэр уһан, загаһан, амитад, байгаалинь дэлхэй дээрэ сууда гаранхай.
Баргажанай булган суутай болоо юм. Арһаниинь ехэ гое үнгэтэй, һайн
шанартай.
Эндэмнай олон
аршаанууд бии. Ямаршье үбшэнһөө аргалха шадалтай.
Үшөө тиихэдэ буряад арадай соел болбосорол, еһо заншал, уран зохеол,
уран бүтээлээр хүн зон һонирходог. Буряад орон айлшан ерэгты, бидэ
таниие угтан абахабди.
IҮ. Үзэһэнөө
бэхижүүлгэ
Асуудалнуудта харюу үгэлгэ:
— Буряад орон хэды шэнээн
газартайб?
— Манай нютаг юугээрээ
суурхадаг бэ?
— «Аляа хүхын дуун урин
дуудаад..» гэһэн үгэнүүд ямар дуунай эхин бэ?
Ү. Дүн гаргалга
Мүнөөдэрэй хэшээлдэ «Үлзы
Буряад оромнай» гэһэн темэмнай
үргэлжэлбэ. «Гэхэ» гэжэ үйлэ үгэ хэлэлгэ соогоо зүбөөр хэрэглэжэ
һурабабди, Буряад ороной һонирхолтой газарнууд тухай хөөрэлдэжэ,
проектнэ ажалайтнай хэр зэргэ ябажа байһые харабабди.
ҮI. Гэрэй даабари
Удаадахи хэшээлдэ ерэхэдээ, ажалнуудаа
гоё һайханаар шэмэглээд,
дутуу дундануудынь хүсэлдүүлээд, һүүлшын түхэлдэнь оруулаад
асархат.
гаршаг