Таабаринууд эртэ урда сагһаа ехэ удха шанартай байһан. Хүн зон мэргэн ухаан бодолоо туршалсажа, бэе бэеынгээ сэсэн бодол, һонор һэргэгээ таабариин хүсөөр мэдэлсэдэг һэн. Хэрбээ хэн нэгэниинь тогтонгүй таабаринуудай тайлбариие хэлээ һаа, тэрэ таабари дурадхаһан хүнһөө бүри сэсэн, ухаатай хүнэй тоодо ородог һэн. Энэл үүргэ мүн баһа таабари-дуунууд дүүргэдэг. Таабари-дуунуудые буляалдажа, таажа наададаг нааданшье бии байха. Тиихэдээ хоёр бүлэг боложо хубааран, нэгэ бүлэгынь таабари-дууе нүгөө бүлэгтөө дуулахадань, тэрэнь тайлбарииень дуу гүйсэдхэн хэлэхэ ёһотой, тииһэнэй удаа, урдаһаань нүгөө бүлэгтөө таабари-дуугаа гүйсэдхэхэ.
Урда сагта таабаринууд баһал өөрын онсо үүргэ дүүргэдэг байһан. Тэрэ сагта таабаринуудай аша туһаар хари гүрэнүүдтэй харилсадаг, тойруу, таамаг хэлэн дээрэ бэе бэедээ ажабайдалаа, ябаһан ябадалаа дамжуулалсадаг һэн. Жэшээнь, буряад арадай «Алтан хайша» гэһэн онтохон соо хаан дайсадта баригдахадаа, өөрынгөө элшэн сайднарые гэртээ эльгээжэ, нүхэртөө таабари-бэшэг эльгээнэ ха юм.
Юртэмсэ, байгаали, байгаалиин үзэгдэлнүүд тухай таабаринууд эгээл эртэ үедэ зохёогдоо гэжэ багсаамжалхаар. Тэнгэри, газар, агаар, сахилгаан, аадар, һара, наран гэхэ мэтэ байгаалиин үзэгдэлнүүд арад зоной ажабайдалтай нягта холбоотой. Жэшээнь:
Атан тэмээн ангас гэбэ,
Аргамжын үзүүр ялас гэбэ.
(Сахилгаан)
Мүльһэн дээрэ мүнгэн шагта.
(Һара)
Газаа агта морин,
Гэртэ аргамжын үзүүр.
(Наранай туяа)
|
Таабаринууд соогоо буряадууд оршон тойронхи байгаалияа зураглажа, байгаалидаа тон наряар, гамтайгаар хандадаг байһанаа гэршэлдэг. Тэнгэриие хүхэ торгон хүнжэлтэй сасуулан зураглажа, үгышье һаа, үргэн тала дайдада үй түмэн хонидой гү, али адуунай бэлшэһэнтэй зэргэсүүлжэ таабаринуудые зохёоно. Жэшээ болгон иимэ нэгэ таабари дурдая:
Жэн торгон захагүй,
Жэжэ шүрэ нүхэгүй.
(Тэнгэри)
|
Байгаалиин үзэгдэлнүүд тухай таабаринууд соо хүнэй үйлэдбэрилдэг ажалые, хүнэй мэдэсэ, шадабариие харуулһан байдаг. Жэшээнь, һалхин дуу дуулангаа, тооһо бодхоохо, хүнэй үүдэ, сонхо тоншохо аргатай; һара наран хоёрые аха дүү мэтээр, бэе бэеһээ гүйлдөөд хүсэхэгүйень харуулна; үүлэдые гүйжэ ябаһан морихонтой, абаахай саһаханиие хатаржа байһан дангинатай сасуулна г.м. Жэшээлхэдэ,
Зун ургаагүй зургаан улаан сэсэг үбэл ургаба.
(Суг мүшэн)
Үһэтэй сэмбэ, үһэгүй сэмбэ.
(Тэнгэри, газар)
Хүлгүй аад, гүйдэг, һабаргүй аад, абардаг,
Далигүй аад, ниидэдэг, буусагүй аад, нүүдэг.
(Үүлэн)
Сагаахан сабшаад, саашань хаяа,
Хулганань худхаад, худагтань хаяа.
(Шүдэн, хэлэн, юумэ эдихэ)
Ута сагаан могой уулын хүтэлые дабаад,
Мүнхэ Һарьдагта торошобо.
(Нугарһан)
|
Буряад-монголшууд табан хушуу малаа таабаринууд соогоо баһал дүрсэлэн харууланхай. Гансашье тэдэнээ бэшэ, харин тэдэнэйнгээ бэеын амяараа хубинууд тухайнь, нэрлэбэл, һүүл, эбэрнүүд, шэхэнүүд, сагаан эдеэнэй дээжэ һүн, хайшан гэжэ, ямар аргаар һү һаадагынь г.м. уран шадабаритайгаар найруулһан байдаг. Үхибүүд тэдэниие уншахадаа, табан хушуу мал тухай, тэдэнэй бэеын хубинууд тухай мэдэжэ, ойлгожо абадаг, мэдэсэеэ үргэд-хэдэг.
Дүрбэн галуун дүүеэд ерэбэ,
Дүрэтэ мэргэн тодоод абаба.
(Үнеэ һааха)
Урдаһаа дүрбэн хүн ерэбэ:
Хоёрынь дахатай,
Хоёрынь дахагүй.
(Үнеэнэй эбэр ба шэхэн)
|
Таабаринууд соо бухын һүүлые ташууртай зэргэсүүлжэ, туруунуудыень модон аягануудтай адлишаана.
Сохихогүй аад, хуһан улаан ташууртай,
Уухагүй аад, дүрбэн улаан аягатай.
(Малай һүүл, туруун)
|
Шоно, хонин, нохой г.м. амитад тухай, тэдэнэй абари зангаар, бэеын түхэлөөр зохёогдоһон таабаринууд ехэ олон:
Эрхүү түрын улад
Эрэ эмэгүй һахалтай.
(Ямаан)
Хаанай үүдэн хаалгаатай,
Эзэнэй үүдэн нээлгээтэй.
(Хониной, ямаанай һүүл)
Тэнгэриин басагад
Түмэр мохи жажалаа.
(Хазаартай морин)
Оёдолгүй зүйдэл.
(Малай алаг)
Шугы соо шуумар хулгайшан.
(Шоно)
Хилар хүбүүн тэнгэриие нэбтэ хараа.
(Загаһан)
|
Хүнүүдтэ, хүнэй бэе махабадта олон таабаринууд зорюулагданхай. Шэхые жалжагы гуталтай, хэлые хула моринтой, хүнэй нюур долоон нүхэтэй домботой зэргэсүүлнэ. Жэшээнь:
Аяга соо алаг булаг.
(Нюдэн)
Хуһан модон соо
Хула морин жороолоо.
(Хэлэн)
Домбо долоон нүхэтэй.
(Хоёр нюдэн, хоёр шэхэн, хамар, аман)
Үглөө дүрбэн хүлтэй,
Үдэр хоёр хүлтэй,
Үдэшэ гурбан хүлтэй.
(Хүнэй наһан)
|
Ямаршье үе сагта хүн түрэлтэн ажал хэжэ эдеэ хоолоо буйлуулдаг, хубсаһа хунараа бэлдэн ажаһуудаг. Үхибүүдээ ажалдаа зүбөөр һургалга болбол эхэ хүнэй угаа ехэ амжалта, гэбэшье эсэгэ хүн энээндэ гол үүргэ дүүргэдэг. Тиимэһээ ажал хүдэлмэриин, гэр соохи хэрэгсэлэй зүйлнүүдтэ зорюулагдаһан удхатай таабаринууд баһал олон:
Могой бэетэй, модон хюмһатай,
Хоёр гартай, нэгэ хүлтэй.
(Шүдэр)
Хүхэ үхэр дүрэеэ шэрээд гүйгөө,
Хүнэй хүбүүн хүсэжэ, барижа ядаа.
(Зүүн, һабагша)
|
Байгаалидаа дүтөөр, гамтайгаар хандахыень хүүгэдтэ ойлгуулхын тула, байгаалиин һайгаар амидардаг ан гүрөөл, шубуу шонхорто зорюулагдаһан арадай зохёоһон таабаринууд бии. Намартаа дулаан ороной шубуудай нютагаа бусаһанай һүүлээр шаазгай турлааг хоёрой эндээ үлэһэн тухай иигэжэ хэлэгдэнэ:
Хамаг мал хариба,
Харагшан эреэгшэн хоёр үлэбэ.
(Турлааг шаазгай хоёр)
Тэб-тэб ябадалтай,
Тэхэ һарьмай гуталтай,
Алаг булаг дэгэлтэй,
Ахайн газаагуур шэрэбэ.
(Шаазгай)
|
Буряад арадай таабаринууд сэдэбэйнгээ, удхынгаа талаар ород арадай таабаринуудтал адли. Зарим нэгэ таабаринуудынь ород хэлэнһээ сэхэ оршуулагдажа, буряад болгогдонхой, үгышье һаа, XVII–XVIII зуун жэлнүүдэй ород арадай ёһо гурим буряад арадай аман зохёолдо ехэ нүлөө үзүүлээ. Тиимэһээ эдэ таабаринууд соо хайшан гэжэ буряад арадай ород арадтаяа дүтэ харилсаатай байһыень гэршэлнэ.
Ород арадай хүгжэнги нүлөөн доро буряадууд таряан ажалай олон эрдэмтэй танилсажа, үхибүүдтээшье һураһан ажалайнгаа бэлиг шадабари дамжуулдаг һэн.
Залуухан хүбүүн
Залаадаа эдеэтэй.
(Хоолос)
|
Огороодой эдеэ буряадууд нилээд орой болотор ургуулаагүй байһан. Үгэрсэ, морхооб, репэ, хапууста, хартаабха тухай үхибүүд ехэ анхаралтайгаар шагнажа, ухаандаа тэрэ дороо хадуун абаа.
Далан дабхар халааһан
Дундаа тобшогүй.
(Хапууста)
Газар доро гахай түрэбэ.
(Хартаабха)
|
Эндэ бидэ юрэнхы шэнжэ шанартай, ехэшүүлдэшье, багашуулдашье адли хабаатай таабаринуудые үргэнөөр хэрэглэбэбди. Ушар юуб гэхэдэ, эдэ таабаринууд ажабайдалай али бүхы талануудые үхибүүдтэшье, ехэшүүлдэшье адли тэгшээр ойлгуулха гэжэ уран гоёор зохёогдоһон, юумэнэй удха далдалуулан, ухаан бодол гүйлгэхэ, тэрэниие хүгжөөхэ гэһэн зорилготойгоор найруулагдаһан байна.
Эдэ таабаринуудай гүнзэгы удха, уран гоё найруулгань тон түрүүлэн үхибүүдтэ зорюулагдаһан байна бшуу. Ажабайдалай, арад зоной ажаһуудал, ухаан бодол, дүй дүршэл, уран найруулгын ёһо заншал дээрэ үндэһэлжэ бии болоһон эдэ таабаринууд гүнзэгы мэдэсэ, уян мэдэрэл, түүхэ гэхэ мэтэ ябталжа ябаһан хадаа илангаяа үхибүүдтэ ехэ туһатай, тэдэнэй хүмүүжэлгэдэ сэхэ хабаатай ха юм. Үхибүүд таабаринуудые таалсахадаа, тэдэниие уншажа, сээжэлдэжэ, ухаандаа хадуужа абахадаа, олон юумэ ойлгожо, мэдэжэ, уран найруулгынь арга, онсо илгааень онибшолжо абана, ухаан сэдьхэлээ хангана бшуу. Эдэ таабаринуудай жэшээ дээрэ үндэһэлэн өөһэдөөшье таабаринуудые зохёожо эхилдэг ха юм. Тиимэһээ таабаринууд үхибүүдэй байра байдалда хүмүүжүүлгэ, хүгжэлтэдэ али бүхы талаһаа аргагүй ехэ туһатай ба удха шанартай гээшэ.
Манай Буряад нютагуудта таабаринуудые олон янзаар байгуулдагшье, олон янзаар хэлсэдэгшье, олон янзаар хэрэглэдэгшье юм. Жэшээлхэдэ, буряадууд таабаринуудые таалсахадаа:
«Мэдэдэг – мэргэн соохор,
Мэдэдэггүй – эреэн соохор
Тэрэ юун бэ?», –
|
гэжэ нэгэ талынгаа асуудал табихада, нүгөө талань:
«Тааһан хүндэ талатай болог,
Таалгаагүй таабари тэндээ үлэг», –
|
гэжэ хэлэнэ. Тиихэдэнь тэрэ талань:
«Бушуу түргэн таагаа һааш,
Буурал моринһоо бууя!
Булган дахаа тайлая.
Һаадгүй түргэн таагаа һааш,
Һаарал моринһоо бууя!
Һаадаг номоёо абая», –
|
гэхэ мэтээр уран гоёор үгэнүүдые шүлэглэн хэлэдэг. Иигэжэ таабаринуудые харилсан таалсаһанайнгаа һүүлдэ диилдэһэн талаяа уран гоё үгэнүүдээр шоглон шүлэглэжэ, диилдэһэнүүдээ «худалдаха үгэ» гэжэ шоглон нэрлэнэ. Тиигээд шүүгдэһэн хүндөө иигэжэ хэлэдэг байна:
Гунжан, гунжан тэмээнһээ
Гурбан адха шоройһоо,
Дүнжэн, дүнжэн тэмээнһээ
Дүрбэн адха шоройһоо,
Тайлаг, тайлаг тэмээнһээ
Табан адха шоройһоо,
Бөөрын өөхэнһөө,
Бөөн тоһонһоо,
Һэтэрхэй зүүнһээ,
Соорхой хадагһаа,
Ооһоргүй хубиһаа,
Оёоргүй бортогонһоо худалдабаа.
|
Дээрэ хэлэгдэһэн үгэнүүд болбол таабари муу мэдэдэг хүниие хамагай ахирхан гэһэншүүгээр наадалжа шоглоно. Тиибэшье, энэнь доромжолжо хэлэнэ бэшэ, харин тэрэ хүниие таабаринуудые муу мэдэнэш гэжэ эшээхэ зорилготой юм. Хүүгэд таабари таалсаһанай түлөө эбгүй байдалда орохо бэшэ, харин таабариие үшөө һайнаар мэдэхэ, эрмэлзэлтэйгээр, зүбөөр таажа һураха, оюун ухаан, мэдэсэ, шадабарияа дээшэлүүлхэнь лабтай гэжэ һанагдана.
Эдэ жэшээнүүд буряад арадта таабари таахын хажуугаар, таабари андалдаха, таабари таагаагүй хүнүүдые худалдаха гэхэ мэтэ һонирхолтой, удхатай үйлэ хэрэгүүд бии юм гэжэ гэршэлжэ, буряад арадай һүбэлгэн ухаатай, элдэб янзын аргануудые зохёон байгуулдагыень элишэлнэ гээшэ.
Юртэмсын гурбалжан, дүрбэлжэн таабаринууд
Буряад арадай аман зохёолой баялиг соо онсо өөрын шэнжэтэй, һонирхолтой, гурбан гү, али дүрбэн мүрнүүдһээ бүридэһэн, ехэнхидээ асууһан мэдүүлэлээр дүүрэһэн, юрэ хөөрэһэн түхэлтэйгөөр юумэнэй ойлгосо болон дүрые гаргажа шадаһан таабаринуудые гурбалжан гү, али дүрбэлжэн таабари гэнэбди.
Тэдээн соо ехэнхидээ хүнгэн – хүндэ, түргэн – удаан, эмхи гуримтай – гуримгүй байдал, юумэнэй үнгэ зүһэ г.м. харуулагдана. Эдэ таабаринууд бэшэ таабаринуудта орходоо баһал тайлбаритай байдаг:
Гурбан эрдэни юун бэ?
Үлдэхэдэ өөхэн эрдэни,
Үбдэхэдэ эмшэн эрдэни,
Даарахада даха эрдэни.
Дүрбэн улаан юун бэ?
Жабарта тэнгэриин хаяа улаан,
Жаргалтай эхэнэрэй хасар улаан,
Жалгада хэбтэһэн үнэгэн улаан,
Жартагай хүнэй нюдэн улаан.
|
Таабаринуудай тайлбариин дүрэнүүд хүнэй тойроод байһан оршон тойронһоо абтана. Жэшээнь, тэнгэриин хаяа хии бараанай дүтэлхэдэ улайдаг, жаргалтай ажабайдалтай хүнүүдэй хасарынь улаахан ябадаг, жалга соо хэбтэһэн үнэгэн шара улаанаар харагдадаг. Эдэ зураглагдаһан дүрэнүүдые улаан үнгөөр хамтаруулан хэлэнэ гээшэ. Тиимэһээ гурбалжан, дүрбэлжэн таабаринууд хоёр хуби боложо хубаагдана.
Юртэмсын үнгэ зүһэ хүүгэдтэ ойлгуулхын тула, оршон тойронхи байгаалиимнай үнгэ ямар гээшэб гэжэ улаан, хара, сагаан, ногоон г.м. үнгэнүүдтэ зорюулагдаһан иимэнүүд гурбалжан таабаринууд байна:
Юртэмсын гурбан ногоон:
Нарһан модоной шэлбэ ногоон,
Байһан уһанай замаг ногоон,
Дэлхэйдэ ургаһан ногоон ногоон.
Юртэмсын гурбан хара:
Үндэр хадын үбэр хара,
Үншэн хүнэй эльгэн хара,
Үгытэй хүнэй хото хара.
|
«Үншэн хүнэй эльгэн хара» гэхэдээ сэхэ удхатайгаар хэлэгдэнэгүй. Эндэ үншэн хүнэй сэдьхэл үншэрһэн ажабайдалһаа, зарим хүнэй гомдохооходо гү, али тулюур байдалһаа зосоохи байдалайнь хүндые харуулна. Буряад хүнүүд, үнэхөөрөөшье, уйдхар, гунигаа хүндэ дамжуулхадаа, иимэнүүд үгэнүүдээр хэлэдэг: «эльгэм харлаба», «досоомни харлаба».
Табан хушуу малаа хэр угһаа хаража ябаһан буряад-монголшууд бага наһанһаань эхилээд, үхибүүдээ Эхэ байгаалидань дуратайгаар хандахые, гоё һайхан гэһэн ойлгосонуудые сэдьхэлдэнь түрүүлхэ гэжэ оролдодог байһан юм. Жэшээлхэдэ:
Дэлхэйдэ гурбан хөөрхэн:
Дээшээ ургажа ябаһан хүүхэн хөөрхэн,
Борьбоһоо бодоһон хүлэг хөөрхэн,
Мяхаа хүсэһэн унаган хөөрхэн, –
|
үгышье һаа,
Дайдын гурбан сэбэр:
Үнэһэеэ абхуулһан гуламта сэбэр,
Үһэеэ һамнаһан басаган сэбэр,
Үбһэеэ абхуулһан отог сэбэр, –
|
гэжэ буряад зон сэбэр һайхан, хөөрхэн зөөлэхэн юумэнүүдые олон тоото жэлнүүдтэ оложо абаһан дүй дүршэл дээрэ үндэһэлжэ, уран гоёор, удха түгэлдэрөөр зохёодог заншалтай.
Эртэ урда сагһаа буряад зон гоё һайханиие наринаар ойлгохо түрэлхи бэлигтэй байһан тула үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалияа, орон нютагаа, юртэмсэ дэлхэйгээ, ажал хүдэлмэриеэ, адуу малаа, морин эрдэниеэ магтан, уран гоё зохёолнуудые зохёоһон зандаа. Мохошогүй зүрхэтэй морин эрдэниие, тэрэнэй түл болохо унагые ерээдүйн баатарай хүлэг болохыень, үһэеэ һамнуулһан залуухан басагаханай ерээдүйн буряад баатар хүбүүнэй хатан боложо, баяр гунигыень хубаалдаха эхэнэр лаб болохыень, гоё һайхан мэдэрэлэй хүсэлэниие таабаринууд соо харуулһан байдаг.
Урда сагай буряадуудай ажабайдал хүндэ байһан гэжэ хэндэшье мэдээжэ. Тиимэһээ дүй дүршэлтэй, сэсэн һонор ухаатай зон ямаршье бэрхэшээлнүүдые дабажа гараха дадал һургаалнуудые үхибүүдтээ заажа үгэдэг байгаа. Жэшээнь,
Юртэмсын гурбан бэрхэ
Шулуун дээрэ ногоо ургуулха бэрхэ,
Уһан дээрэ гал түлихэ бэрхэ,
Үнеэнэй эбэр дээрэ саһа тогтоохо бэрхэ.
|
Энэ таабари соогоо арад зон өөрынгөө сэсэн мэргэн ухаае, юумэн бүхэнэй өөр өөрын онсо шэнжэтэй байһаниие юртэмсэ дэлхэйн жама ёһо дээрэ үндэһэлэн элишэлхэ зуураа, юумэн бүхэндэ нарин нягтаар, ухаатайгаар хандаха хэрэгтэй, юумэн бүхэниие юртэмсэ дэлхэйн жама ёһоор ойлгожо ябаха хэрэгтэй гэжэ ойлгуулна бшуу.
Гансашье эдэ бэшэ, харин бүхы таабаринууд бэшэ жанрай зохёолнуудта адли өөрын оньһотой, түлхюуртэй, нюусатай ха юм. Жэшээ болгон доро үгтэһэн гурбалжан таабаринуудые харая:
Дэлхэйн гурбан шэрүүн:
Бэежэһэн үхэрэй хэлэн шэрүүн,
Хадаһаа гараһан хайраг шэрүүн,
Хаанай тогтооһон хуули шэрүүн.
Дэлхэйн гурбан харша:
Ехэ мүнгэн аминда харша,
Ехэ аали (здание) эзэндэ харша,
Үндэр хорёо адуунда харша.
|
Эдэ таабаринууд соо үгтэһэн юумэн бүхэн булта ойлгосотой бэшэ, илангаяа үхибүүдтэ булта шахуу ойлгогдохогүй байна. Жэшээнь, юундэ ехэ мүнгэн аминда харша гээшэб? Ехэ мүнгэтэй хүн ехэ жаргалтай, садхалан ябахаар бэшэ аал? Таабари соо харша гэгдэнэ. Үхибүүдтэ юундэ харша гээшэб гэжэ тайлбарилжа, ойлгуулжа үгэхэ хэрэгтэй. Тиихэдээ таабаринууд ба юрэ зохёолнууд аргагүй орёо, өөрын нюусатай, оньһотой. Юундэ ехэ мүнгэн аминда харшаб гэһэн асуудалда харюу үгэхэ болоо һаа, иимэ: хүн түрэлтэнэй энэ дэлхэйдэ ажаһууһан сагһаа эхилээд, мүнөө үе хүрэтэр ямаршье арадта адли тэгшэ жаргалтай хүнүүд ажамидардаггүй. Тиимэ һэн тула заабол хүнүүд баян зөөритэй, үгытэй ядуу гэжэ илгардаг. Баян байха гээшэ хэдынэйшье сагта хүнэй нэгэ зоболон юм. Баян хүн энэ наһандаа эдлэжэ байһан зөөридөө ехэтэ анхаралаа хандуулха, тэрээндээ үдэр бүри һанаагаа зобожо ябана ха юм. Тиимэһээ түрүүшын хоёр мүрнүүд баян хүнэй сэдьхэлэйнь хүндэ байдал тобойн гаргажа үгэнэ. Зөөри гээшэ сэдьхэлэй зоболон, баян хүн жаргажа амар һуухагүй, амгалан нойрсожо шадахагүй, һанаагаа зобожол ябадаг гэжэ ойлгуулна.
Энээн дээрэһээ хараад үзэхэдэ, ямаршье арадай аман зохёол соо толи гэрэл мэтээр арадай гүн ухаан, дүй дүршэл тобойн харагдана. Хэдэн зуун жэлнүүдые дабан гаталһан эдэ зохёолнуудые хүүгэдтэ тайлбарилан ойлгуулхада, заахада, тэдэниие хүмүүжүүлхэдэ, гүн удхатайшье, ойлгосотойшье.
Үхибүүд арадайнгаа таабаринуудтай танилсахадаа, нэн түрүүн оршон байдалай орёо асуудалнуудта харюу үгэжэ шадаха, үгэ болбол хэдэн удхатайгаар хэлэгдэдэгыень ойлгожо, мэдэхэ дүй дүршэлтэй болоно. Мүн лэ таабаринууд хүүгэдэй гоё һайханай хүмүүжүүлгэдэнь горитой түлхисэ боложо үгэнэ.
Оньһон ба хошоо үгэнүүд
Аман зохёолой шүлэглэмэл бага жанрнуудай тоодо орохо оньһон ба хошоо үгэнүүд, таабаринуудтал адли арадай дунда дэлгэрэнгыгээр таранхай. XIX–XX-дохи зуун жэлнүүдтэ арадай аман зохёолнуудые өөрын дураар суглуулһан хүнүүд, эрдэмтэд, аман зохёол шэнжэлэгшэд, багшанар, уран зохёолшод горитойхон ажал ябуулжа, илангаяа бага жанрнуудай зохёолнууд тусхай согсолборинууд болгон хэблэгдээ.
Оньһон ба хошоо үгэнүүд аман зохёолой бэшэ жанрнуудта орходоо, буряадуудай яряанай хэлэндэ илангаяа ехээр дэлгэрһэн дээрэһээ, арадай аман үгын баялигай, ухаан сэдьхэлэй, соёл болбосоролой таһаршагүй хубинь болоно.
Дүүрэн удхатай, уран хурса үгэтэй, хуряангы, тодо түхэлтэй оньһон ба хошоо үгэнүүд ажабайдалай бодото байдалые элирхэйлжэ, зан заншалай, гоё һайханай дүн гаргажа, сэгнэлтэ үгэжэ, ажамидаралай бэрхэшээлнүүдтэ һургаал заабари үгэн, ажабайдалай ямар нэгэ үзэгдэлнүүдтэ тобшолол гаргаһан байдаг.
Юрын яряанай хэлэндэ тобшоор али нэгэ өөрын хүсэһэн һаналаа хүндэ дамжуулхаяа, ойлгуулхаяа хүсэбэл, хүнүүд заабол оньһон ба хошоо үгэнүүдые хэрэглэн арадай сэсэн һургаалнуудаар баталдаг.
Оньһон ба хошоо үгэнүүд буряад арадай ажамидаралай ёһо гуримтай нягта холбоотой, эшэ үндэһөөрөө эртэ урда үе сагһаа һабагшатай. Урдандаа жэлэй ямаршье сагта бэлшээриеэ дахажа, ходо буряад, монгол зон зөөжэ ябадаг байһан, тиимэһээ нялха үхибүүдтэнь элдэб үбшэн хүрэдэг, тэдэниие аргалха эмшэн, аргашанай хомор байһан ушарһаа үхибүүд олоороо үхэдэг байһан. Тиимэһээ эхэ эсэгэнэрынь элдэб үбшэнһөө, үхэлһөө үри бэеэ аршалха гэжэ бөө, удаганда ошожо, үргэл мүргэл хэдэг, элдэб «хии юумэнһээ» бэеэ һэргылжэ, гэрэйнгээ үүдэн дээрэ хутага «хадхаха» ёһо гурим байһан юм. Тиимэһээ буряадуудай дунда «хии юумэндэ» хүүгэдээ мэдэгдүүлхэгүйн тула, түрөөгүй үхибүүндэ юумэ бэлдэхэгүй гэһэн ёһо байһан юм. Энээнһээ уламжалан «түрөөгүй үхибүүндэ түмэр үлгы бү бэлдэ» гэһэн үгэнүүд удхатайгаар бии болоһон байжа болоо. Хэрбээ урид үлгы олоод, хубсаһа гү, али нэрэ бэлдэбэл, үхибүүн түрэхэһөө үбдэхэ гү, али гэмтэжэ магад, богони наһатай байгуужа гэжэ тэдэ айдаг байһан юм.
Удхаараа болон жанрнуудайнгаа онсо шэнжээр зарим ушарта бии бололгоороо зарим арадуудай оньһон ба хошоо үгэнүүд өөһэд хоорондоо адлирхуу удхатай. Ямаршье арадуудай сэсэн мэргэн үгэнүүдэй хоорондохи адли удхань түүхын хүгжэлтын талаһаа тус зохёолые зэргэсүүлэн хаража үзэхэдэ элирнэ.
Жэшээнь, «Скоро пойдёшь – ногу ушибёшь» гэһэн ород арадай оньһон үгэ «Түргэдэжэ ябаһаар түриигөө һэтэ гэшхэхэ» (поспешишь – голенище себе изорвёшь) гэһэн буряад оньһон үгэ, татар арадай «спешащая нога скоро спотыкается», узбек арадай «скоро бегущий, скоро устанет», хитад арадай «поспешность губит дело» г.м. оньһон ба хошоо үгэнүүд удхаараа булта адли шэнжэтэй.
Зарим арадуудай оньһон ба хошоо үгэнүүдые зэргэсүүлэн харахада, (пословично-поговорочные параллели) уг гарбалаараа нэгэ эшэ үндэһэтэй. Монгол туургата арадай аман зохёол соо олон адлирхуу удхатай мэргэн үгэнүүдтэй оньһон ба хошоо үгэнүүд олон. «Лучше сегодня легкие, чем завтра жир» гэжэ ород хэлэн дээрэ оршуулагдаһан оньһон үгэ монгол хэлэн дээрэ иигэжэ хэлэгдэнэ: «өглөө идэх өөхнөөс, өнөө идэх уушга дээр», хальмаг хэлэн дээрэ «мангадурка өөкүнээсү эндүркэ өөшка дээрэ», буряад хэлэндэ «үглөө эдихэ өөхэнһөө мүнөө эдихэ уушхан дээрэ». «Гнев человека измучает, гора коня измучает» гэһэн оньһон үгэ монгол хэлэн дээрэ «уур бие зовооно, уул морь зовооно», хальмаг дээрэ «уур бие зобаадаг, уула мори зобаадаг», буряад хэлэн дээрэ «уур сухал бэе зобоохо, уула мори зобоохо» гэжэ үгүүлэгдэнэ. Эдэ жэшээнүүдые профессор Ц.Б. Будаев «Адекватные пословицы и поговорки разных народов» гэһэн ном соогоо зэргэсүүлһэн байдаг. [Будаев, 1962. – С. 7].
Эдэ оньһон ба хошоо үгэнүүд үгүүлбэреэрээ, байгуулгаараа арадай аман зохёол соо эдэ яһатан эртэ сагһаа нэгэ эшэ үндэһэтэй, байдал нүүдэлтэй, ёһо гуримтай, заншал һургаалтай байһан гэжэ гэршэлнэ.
Мүн тиихэдэ оньһон хошоо үгэнүүд арадай аман зохёолой ямаршье, алишье жанрнуудта (үльгэрнүүд, домогууд, онтохонууд г.м. соо) дайралдажа болохо. Жэшээнь:
Булагай эхиниинь булангиртай һаа,
Адагынь булангиртай, –
|
гэһэн оньһон үгэ соо хэдэн мянган жэлэй хугасаа соо шэнжэлэгдэжэ мүлигдэһэн, ажабайдалай дүй дүршэлөөр гаргагдаһан гүн удха тон тодо хурсаар ябталагдаһан байна. Үнэхөөрөөшье, юумэнэй эхин мууһаа, саашадаа һайн байхагүйнь лабтай ха юм.
Буряад-монгол арад үри бэеэ хүмүүжүүлхэ талаар түшэглэн һууһан шэглэлнүүдэйнь нэгэн болохо уг гарбалайнгаа асуудалда ехэ анхарал хандуулдаг байһан. Урда сагһаа элинсэг хулинсаг, эхэ эсэгэнэрнай үри хүүгэдээ үнэн зүбөөр һургадаг заабаринуудайнь дунда уг гарбалаа мэдэхэ ябадал ехээр һайшаагдадаг, энэ хэрэгтэ ехэхэн анхаралаа табидаг байһан. Эгээл тиимэһээ «модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр», «угые отолжо болохогүй», «угаа уһанда хаяхагүй, гарбалаа газарта хаяхагүй» г.м. оньһон ба хошоо үгэнүүд дэмы хэлсэгдэдэггүй.
Бага хүүгэдэй хэлэндэ орожо эхилхэдэ, эсэгэ, элинсэг хулинсагуудайнгаа омог, отог, нэрэ алдарые сээжэлдүүлдэг һэн. Мүн эжынгээ, нагасанарайнгаа талаһаа угаа һайн мэдэхэ гээшэ тон удхатай.
«Залуушуулда хара багаһаань уг гарбалай удхые ойлгуулхада, тэдэнэр ябан ошон өөһэдөө һонирхон гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, уг омогтомной ямар урашуул, ухаатан, сэсэшүүл, бүхэшүүл, мэргэшүүл, эмшэн, аргашад, дархашуул, эди шэдитэй эрдэмтэй ламанар, уран хэлэтэй зохёолшод, һонор толгойто үльгэршэд, хүгжэмшэд, дуушад, зураашад, удага бөөнэр, ноён хаашуул гү, али бүгэдэ ниитын дунда ойлгууламжын гү, али эмхидхэлэй ажал ябуулагшадшье, аралжаа наймаа эрхилэгшэдшье байжа болоо гээшэб гэжэ бэдэрхэ, элирүүлхэ. Өөһэдөө эхэ эсэгэ болоходоо угайнгаа суута зоной жэшээ дээрэ үхи хүбүүдээ хүмүүжүүлхэ. Тэдэнэрынь ээлжээндээ мүн лэ саашань үргэлжэлүүлэн дамжуулха. Иигэжэ угай һабагша таһалдуулангүй үргэлжэлүүлхэ гээшэ хэды һайхан бэ! «Уг түрэлөө мэдэхэгүй һаа, урбагша боложо болохо» гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа.
Үхибүүдэйнгээ хүмүүжэлэй түлөө түрэлхидынь, аха захатануудынь ниитын үмэнэ харюусадаг һэн. Тиимэһээ элинсэгүүдэйнь өөһэдөө гуримтай, журамтай байлга залуу хүнэй жэшээ болодог байгаа» [Цырендоржиева, 2000. – Н. 17]. Жэшээлхэдэ:
Үбгэд хүгшэдэй үгэ дуула,
Наһандаашье хосорхогүйш.
* * *
Һайн хүн нэгэ үгэтэй,
Һайн морин нэгэ ябадалтай.
* * *
Муу хүн – мушхуу модон,
Һайн хүн – Һара, Наран
|
гэһэн хурса үгэнүүд болбол хүнэй һайн талые баримталжа хүмүүжэхэ аабза гэжэ зохёогдоһон, юрэ хэлэгдэһэншье һаа, хүн бүхэндэ хабаатай, гүнзэгы удхатай, һургаал зааһан үгэнүүд болоно.
Оньһон ба хошоо үгэнүүд удхынгаа, сэдэбэйнгээ талаар олон бүлэг боложо хубаардаг. Жэшээнь, үри хүүгэдээ үндылгэһэн, «гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэһэн» эжы аба хоёрто, үбгэд хүгшэдтэ зорюулагдаһан оньһон, хошоо үгэнүүд олоор дайралдадаг:
Абын һургаал – алтан,
Эжын һургаал – эрдэни.
Үбгэн хүндэ үргэмжэ хэрэгтэй,
Залуу хүндэ һургаал хэрэгтэй г.м.
|
Буряад оньһон ба хошоо үгэнүүдэй ехэнхинь шэлжэмэл удхатай байдаг. Ондоогоор хэлэхэдэ, ямар нэгэн оньһон үгые элдэб эрхэ байдалда хэрэглэжэ болохоор. Тиимэһээ хэрэглэгдэхэ ушар байдалыень үхибүүд тодорхойлжо мэдэхэ ёһотой. Жэшээнь, «хооһон тэргэ хоршогоноо ехэтэй» гэһэн хошоо үгын сэхэ удхыень ойлгуулаад, юумэ тээгээгүй хооһон тэргын шулуутай харгыгаар ябахадаа, ехээр дэржэгэнэдэгтэл адляар юумэ бүтээхэ бэшэ аад, хубхай һээтэгэшэлдэжэ гүйлдэдэг тэнэг хүнгэн хүнүүд байдаг юм гэжэ үхибүүд илгаруулха ёһотой. Оньһон ба хошоо үгэнүүд ямар ушарнуудта хэрэглэгдэдэг бэ, ямар шэлжэһэн удхатайб гэжэ мэдэхэ шухала.
Хэнэйшье мэдэһээр, «түрүүшын алхамһаа ехэхэн юумэ дулдыдадаг. Бага наһандаа ойлгоһон юумэн огто мартагдахагүй, сэдьхэл һанаанда ольһоёо мэдүүлжэл байха. Хэрбээ багадаа ажал хэжэ һураагүй һаа, ехэ болоод һурахагүй, багадаа ном уншаагүй һаа, томо болоод уншахагүй. Багадаа хулуужа һураа һаа, ехэ болоод хулуужа ябаха, «һураһан юумэн һураар татагдахагүй» гэһэн үгэ тон зүб. Тиимэһээ багаһаа зүб һургаалтай хүниие гутааха гээшэ бэрхэ. Хара багаһаа һургаалгүй хүниие заһахын аргагүй гээшэмнай одоошье үнэн. Тиимэл хадань мүнөөнэй орёо сагта:
Хүнэй хүбүүе хүсэ оруулдаг – һургаал,
Хүлэгэй унагые шадал оруулдаг – тэжээл, –
|
гэһэн оньһон үгэ тон таарамжатай.
Буряад аман зохёолдо ажал хүдэлмэри эрхимлэжэ, үри хүүгэдтээ ажалай дүй дүршэл олгуулха гэһэн хүсэл эрмэлзэл иимэ оньһон үгын удха сооһоо тодорхойгоор харагдана.
Ажал хэжэ хүн болодог,
Арые дабажа хүлэг болодог».
|
[Цырендоржиева, 2000. – Н. 20]
Хүн гээшэ бүхы юумэ мэдэхэ, шадахаа түрэдэг бэшэ, эхэ эсэгын жэшээ дээрэ һургаалай хүсөөр ажабайдалдаа хэрэгтэй али бүхы юумэндэ һурадаг гээшэ.
Үхибүүдэй наһанайнь шатануудые хараадаа абан, эхэ эсэгэ, хүмүүжүүлэгшэд, багшанар, хүүгэдээ һургахадаа, заабол оньһон хошоо үгэнүүдые үргэнөөр хэрэглэдэг. Таабаринуудые жэшээлбэл, үхибүүд хоорондоо зохёогоод таалсадаг һаа, үхибүүдэй оньһон, хошоо үгэнүүдые бэе бэедээ зохёогоод хэлсэдэггүй онсо шэнжэнь эндэ гараад ерэнэ.
Хүнэй эдлэжэ ябаһан наһан соо ажабайдалһаа һайхан юумэн дэлхэй дээрэ үгы гэлсэгшэ. Хүн бүхэн өөрынгөө наһан соо хүнүүдтэ һайн юумэ хэхэ гэжэ оролдохо, хүндэ туһалха, ажабайдалаа һайжаруулхын түлөө оролдожо ябаха ёһотой гэжэ хүүгэдтэ ойлгуулжа үгэхэ шухала. Жэшээнь, эдэ үгэнүүдэй удха иимэ оньһон үгэнүүд соо харагдана:
Мэдэжэ байхаһаа үлүү эрдэм үгы,
Мэндэ ябахаһаа үлүү жаргал үгы.
|
Мүн тиихэдэ ажабайдал орёо хэсүү хэрэг, амидархань тиимэшье бэлэн бэшэ, нилээд зобожо хүн болодог, жаргалаа олодог. «Маара маараһаар мал болохо, бархира бархирһаар хүн болохо» гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Хүндэ хүшэр байдалда ороходоо, гажаржа гутаха хэрэггүй гэжэ эдэ оньһон үгэнүүд гэршэлнэ:
Зобонгүй хүн болохогүй,
Турангүй мал болохогүй.
|
Аман зохёолой абдар соо ажал хүдэлмэридэ хабаатай оньһон хошоо үгэнүүд тон олон. Эдэ үгэнүүд соо ямаршье ажал хэхэдэ, хүн хүсэл, оролдолго гаргадаг, оролдоогүй һаа, ямаршье ажалда амжалта туйлагдадаггүй, ажал гээшэ хүнэй шухала хэрэг гэжэ бага наһатай дунда зэргын хүүгэдүүдтэ саг бүри хэлэжэ, ажалай «амта» шадаха зэргээрнь өөһэдтэнь багаханаар мэдүүлжэ байха хэрэгтэй.
Аймхай болон зоригтой, баян болон үгытэй, залхуу ба ажалша, тэнэг ба сэсэн, худал ба үнэн, түрэл нютаг ба хариин дайда, гэр бүлэ, түрэлхид ба үхибүүд г.м. бүлэгүүд болгон манай эрдэмтэд оньһон ба хошоо үгэнүүдые шэнжэлһэн байна.
Хэрбээ үльгэрнүүдые – үльгэршэд түүрээдэг, үреэлнүүдые – юрөөлшэд, дуунуудые – дуушад гүйсэдхэдэг абьяас мэргэжэлтэй байдаг һаа, оньһон, хошоо үгэнүүдые ямаршье хүн хэлэжэ, хэрэгтэй сагтаа хэрэглэжэ болоно.
Эдэ бүгэдэһөө харахада, аман зохёол тухай мэдэсэ үргэдхэлгэдэ оньһон, хошоо үгэнүүдые хэрэглэхэ арга боломжо тон ехэ. Элинсэг хулинсагуудайнгаа үни холоһоо асарһан оньһон, хошоо үгэнүүдые зохёохы ёһоор хэрэглэжэ, үхибүүдэй хэлэндэ эдэбхитэйгээр хэрэглэгдэхэ ёһотой. Эдэ үгэнүүд хүүгэдэй аман зохёолой жанрта бата һуури эзэлнэ.
Гэбэшье оньһон ба хошоо үгэнүүд арадай дүй дүршэл дээрэ үндэһэлжэ бии болоһон, гүн ухаа заабарилһан байдаг гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Эдэ үгэнүүдэй жэшээ дээрэһээ ехэшүүлэй аман зохёол хадаа үхибүүдэй аман зохёолой үндэһэ һуури боложо үгэнэ гэжэ тобшолхоор.
Тоолуурнууд
Бага наһанһаань эхилээд, нааданууд үхибүүдэй урган хүгжэлтэдэ онсо үүргэ дүүргэдэг. Үлгыдэ хэбтэхэ сагһаа эхилжэ, мүлхижэ, ябажа һурахадаа, нааданай түрүүшын алхамуудые хэхэдээ, үхибүүнэй бэе махабад, абари зан улам хүгжэдэг. «Үбгэрхэдөө үхибүүнэй зантай» болошодог гэдэгтэл, үтэлһэн наһатай үбгэд хүгшэд үхибүүдтэ адли болошонхой, хүүгэдтэй хамта наадажа, тэдэниие һамааруулжа байхадань, аша гушанарынь өөрынь үхибүүдһээ «амтатай» гэдэг үгэ һанаанда ороодхидог.
Харин урда сагта манай элинсэг хулинсаг номо һуршаараа хоолойгоо тэжээхэ, бэеэ аршалха гэжэ үхибүүдые хара багаһаань һургадаг байгаа бшуу. Оньһон ба хошоо үгэнүүдээр бэе бэеэ торгохо, таабаринуудые таалсажа, ухаан бодолоо гүйлгэжэ һургаха, үгын наадануудһаа бэе тамираа һорин, зүжэгэй зүйлнүүдые оруулан наадаха гээшэ баһа онсо өөрын гуримтай, журамтай.
Он жэлнүүдэй ошохо бүри арад зоной ажабайдал, үзэл һанаан, бодол хубилжа, эртэ урданай зарим ёһо гурим мартагдажа, хэрэгтэй зүйлнүүдынь арадай ухаанда «хадагалагдан», имагтал үхибүүдэй нааданууд соо үлэшэнхэй байдаг. Хэдэн мянгаад жэлнүүд соо үхибүүдые һургаха, хүмүүжүүлхэ, бэе тамирынь бэхижүүлхэ, байлдажа, бэеэ аршалжа, отог омогоо элдэб арьяатад, дайсадһаа хамгаалха, сэсэн, һонор, солбон, мэргэн ябаха, ондоо отогой, яһанай зонтой үгэеэ ойлголсохо, эбтэй эетэйгээр, эмхи гуримтайгаар ажаһуухаяа үхибүүд нааданууд соогоо нэбтэрэн харуулаа.
Буряад арадта дэлгэрһэн хүүгэдэй аман зохёолой түлэбүүд соо тоолуурнууд онсо һуури эзэлдэг.
Эрдэмтэд С.П. Балдаев, Г.О. Туденов хоёр хүүгэдэй аман зохёол соо нэн түрүүн тоолуурнууд ороно гэжэ тэмдэглэнхэй. Энэ аман зохёолые хайшан гэжэ, ямар аргаар суглуулхаб гэһэн хүтэлбэри-ном соогоо хүүгэдэй аман зохёолые элирүүлэн, эгээл түрүүн олондо мэдээжэ «Барбаадай, Батан Туулай, Тоохон Тобшо, Толи Байса, Бишыхан Шэгшүүдэй», «дэргэдээл, доргодоол, дохолоон, барабаан, хэршээл, тэршээл, нохой хусаа, бахдиир», «аалчик, маалчик, самхаа, раадии, паадии, хээдии, холшуу, мулшуу, табуу, найдуу, парпаал» г.м. тоолуурнуудые дурдаһан байна [Балдаев, 1959. – С. 54].
Хүүгэд дахуулагшаяа гү, али хүтэлбэрилэгшэеэ һунгажа, рольнуудаа өөһэд дундаа хубаарилан наададаг. 5–10 мүрнүүдһээ бүридэһэн богонишог хэмжүүртэй, тодоор, сохилтотойгоор үгүүлэгдэдэг, рифмэ баримталһан шүлэгүүдые тоолуурнууд гэдэг.
3–5 наһатай хүүгэдһээ эхилээд, 8–12 наһа гүйсэтэрөө үхибүүд тон дуратайгаар тоолуурнуудые хэрэглэн наададаг. Тоолуурнууд Европо, Ази түбииншье арадуудта онсо өөрсэ шэнжэтэйгээр үргэнөөр дэлгэрһэн тухай эрдэмтэдэй ажалнууд соо тэмдэглэгдэһэн байдаг. Үхибүүдэй наһанайнь шатада таарама зохид шүлэгүүдые, дуунуудые түрэлхидынь, хүмүүжүүлэгшэдынь, багшанарынь сээжэлдүүлхэдээ, тэдэнэй ухаан бодолыень, хэлэлгыень нэн түрүүн тоолуурнуудһаа хүгжөөжэ эхилдэг. Юундэб гэхэдэ:
1. Тоолуурнууд үхибүүдэй сээжэлдэн абаха һонор ухаае хүгжөөнэ, тиимэһээ энэмнай ойлгожо, мэдэжэ абалгын эшэ үндэһэн болоно.
2. Хүүгэдые уран шадамарта (
артистизмдэ) һургана (
эстетическэ фактор).
3. Үнэн сэхэ, ухаансар, болгоомжотой, анда нүхэдэй бүхэ хани барисаан г.м. шанар шэнжэтэйгээр үхибүүдэй хүгжэн ургахада нүлөөлдэг (
этическэ фактор).
Мэдээжэ монголшо эрдэмтэн Л.Н. Жуковская, Г.И. Михайлов, Е.О. Хундаева, Л.Б. Намжилон, В.Д. Бабуева г.м. эрдэмтэд буряад-монгол арадуудай ёһо гурим, тэрэ тоодо тоонуудай һүлдэ тэмдэгүүдтэ олон тоото ажалнууд соогоо тусхай бүлэгүүдые зорюулһан байдаг.
Хүүгэдэй аман зохёол нарибшалан шэнжэлһэн Г.С. Виноградовай тоолуурнуудайнь классификаци баримталан, буряад арадай тоолуурнуудые иимэ янзанууд болгон хубаахаар:
1) тоолоһон тоолуурнууд ба дугаарлаһан тоогой нэрэнүүд (
счетные слова – количественные и порядковые числительные);
2) «элдэб үгэтэй» тоолуурнууд (
считалки из заумных слов);
3) тоолоһоншье, элдэб үгэнүүдые хэрэглээшьегүй тоолуурнууд (
считалки, не содержащие ни числительных, ни заумных слов).
Нэгэдэхи бүлэгтэ юрэнхыдөө «нэгэн, хоёр, гурба, дүрбэ, таба г.м. тоонуудые хэдышье хүрэтэр тооложо болохо. Үхибүүдэй хоргодожо наадахада хэндэ һүүлшын тоо туданаб, тэрэ хоргодоһон хүнүүдые олохо ёһотой болоно. Жэшээнь, буряад нэгэ тоолуур хараад үзэе:
Нэгэ юу?
Нэтэрүү Шиираб Шодхооной,
Хоёр юу?
Хурдан Шархан Түйтын,
Гурба юу?
Гүйдэг Гарма Дашабалай,
Дүрбэ юу?
Дархан Сампил Дондогой,
Таба юу?
Табхар Норбо Бамбуудайн,
Зургаа юу?
Зурааша Дашадоржо Түнжын г.м.
Энэ тоолуур харахада, Г.С. Виноградовай хэлэһээр эндэ тоолуурнуудай хоёр онсо шэнжэнь гараад ерэнэ:
1) Дээрэ дурдагдаһан тоолуурай 1, 3, 5, 7-дохи мүрнүүдтэ нэн түрүүн тоонууд нэрлэгдэнэ;
2) 2, 4, 6, 8, 10-дахи мүрнүүдтэ урдахи тоонуудтань ямаршье хабаагүй үгэнүүд – эндэ хүнэй, эсэгын нэрэ дурдагдахаһаа гадна, тэдэнэй мэргэжэл, ажал хэрэгтэ абьяас г.м. харуулагданхай.
Буряадай арадай мэдээжэ поэт Ц-Д. Дондогой «Нааданууд тухай» гэһэн 1994 оной февралиин нэгэнэй дугаарта «Буряад үнэн» соо барлагдаһан үхибүүдтэ зорюулагдадаг «Хонхо» гэһэн тусхай хуудаһанда «Годин хорхой» гэһэн тоолуур орууланхай:
Годин хорхой,
Гутал дүтэл,
Табхай зурааша,
Долгор наймааша,
Югөөрхэй абаахай.
|
Энээниие хэлэжэ тоолоходоо, тоолууршан, жэшээнь, «годин» гээд, өөрыгөө зааха, «хорхой» гэхэдээ, хажуудахияа заагаад, саашань удаа дараалан тоолоһоор байтарнь, «абаахай» гэгдэхэ. «Абаахай» гүүлэһэн үхибүүн нэгэн гэбэл, («Шоно табаршаалга» гэһэн нааданда) «шоно» болохо, үгы гэбэл, «тарбаган» болохо ушартай. Үхибүүдэй тоогой тэгшэ байгаа һаань, «абаахай» гүүлэгшэнь «шоно» болохо ушартай. Хэрбээ үхибүүдэй тоо 10-һаа дээшэ (15–20) байгаа һаань, эгээл һүүлдэ үлэһэн хоёр үхибүүд бэе бэеэ тоололсоод, «югөөрхэй» гүүлэгшэнь «шоно» болохо зэргэтэй.
Хэрбээ дээрэ дурдагдаһан «Годин хорхой» гэһэн тоолуурай үгэнүүдэй эхин үзэгүүдтэ хүмүүжүүлэгшэд анхаралаа хандуулан, годин – ганса, хорхой – хоёр, гутал – гурба, дүтэл – дүрбэ гэхэ мэтээр гансашье тоо тоолуулжа һургана бэшэ, харин годин хорхой, зурааша, наймааша г.м. юумэнэй нэрэнүүдтэй, бодото юумэн, хорхой амитанһаа эхилээд, зурааша, наймааша гэһэн хүнэй мэргэжэл хүрэтэр үхибүүдтэ ойлгуулжа үгэнэ. Эндэ тоонууд гол үүргэеэ алдан, шүлэглэжэ, уран гоё ритмын хүсөөр тодо хурсаар хэлэгдэдэг уран аргын нэгэ зүйл болоно. Зарим тоолуурнууд соо тоонуудай орондо тэдэнэй эквивалентнүүд хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь, дэргэдээн, доргодоон, дохолоон, барабаан, наагуул, госхоол, хырыстиил, пахатиир, шахатиир, үгышье һаа, ээрэ, мөөрэ, хоори, шүүгэ, лүүгэ, пяата, шоото, эб, дүб, ооно, хороол, пошел домой гэжэ хэлэжэ болоно. Эндэ «пошел домой» гэһэн ород үгэнүүд оронхой гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Ород гүрэнтэй хамтарһанай һүүлээр нилээд сагай үнгэрһэн хойно үхибүүдэй зохёоһон тоолуурнууд бэшэ ха гү гэжэ манай һанамжа. Урда тээнь хэлэгдэдэг үгэнүүд юун гэһэн удхатай үгэнүүд юм зарим ушарта мэдэхын аргагүй байна.
Буряад арадай тоолуурнууд ород арадай считалки гэһэн нэрэ томьёодо үүргээрээ таарабашье, гансал тоо тоолохо үүргэ дүүргэнэ бэшэ, харин үхибүүдэй хэлэ хүгжөөлгын, ухаан бодолойнь хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ туһатай. Эдэ тоолуурнуудые үшөө суглуулжа, ород арадай болон бусадшье дэлхэйн арадуудай тус янзын аман зохёолой жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэн, гүйсэдхэжэ байһан үе сагынь ба үхибүүдэй наадажа байһан үедэ бэшэжэ, буулган абажа, энэ жанрай хүгжэлтын шатануудые шэнжэлхэ хэрэгтэй. Буряад тоолуурнууд мүнөө саг хүрэтэр эрдэмэй талаһаа нарибшалан шэнжэлэгдээгүй дээрэһээ, буряад нютагуудта, Монголой, Хитадай буряадуудай, мүн бэшэшье монгол туургата арадуудай тоолуурнуудта хабаатай зүйлнүүдые анхаралтайгаар шэнжэлхэ шухала.
Үльгэрнүүд
Аман зохёолой абдар соо буряад арадай үльгэрнүүд горитой һууринуудай нэгые эзэлдэг. Үльгэрнүүдые буряадуудай дунда заабол үльгэршэ хүнүүд хуур дээрэ наадажа, түүрээн гүйсэдхэдэг заншалтай, үгышье һаа, юрэ хөөрэдэг байһан.
Бидэ үльгэрнүүд тухай хэлсэхэдээ нэн түрүүн баатар мэргэшүүл болохо Абай Гэсэр, Аламжа Мэргэн, Айдуурай Мэргэн, Алтан Шагай, Хараасгай Мэргэн г.м. шуран бэрхэ баатарнуудай эрэлхэг зоригтой аша габьяа тухай һанаадхидагбди.
Хүсэ ехэтэй баатарнууд, арад зоной эрхэ сүлөөгэй, һайхан жаргалта байдалай түлөө тэмсэдэг шэн зоригтой, сэсэн мэргэн ухаатай, хүсэ шадал ехэтэй хүнүүд үльгэрэй гол геройнууд болодог. Тэдэ баатарнууд элдэб бэрхэшээлнүүдые дабажа, хүн зондо зоболон, гашуудал асарһан аюулта дайсадтай, хэдэн толгойтой мангадхайнуудтай тэмсэжэ, тэдэниие диилэжэ, арад зондоо жаргажа һууха арга боломжо олгоһон байдаг. Тэдэнэр ажалша зоной һайхан шанар бэедээ шэнгээһэн, түрэл нютагтаа дуратай, дайсадта дурагүй онсо шэнжэтэй.
Үльгэрнүүд соо ямар нэгэн дайсан амгалан һууһан орон нютагта хорото һанаагаар добтолжо, газар уһыень эзэмдэхэ, эд зөөри, адуу малыень буляаха, арадыень богоол барлаг болгохо гэжэ эрмэлзэлһэн байха юм. Харин баатар болбол түрэл нютагаа хамгаалжа, дайсаниие үгы хэжэ, бүхы эд зөөрииень арад зондо бусаадаг заншалтай юм. Иимэ баатарнуудаа магтан дуулажа, буряад арад ехэ ехэ үльгэрнүүдые зохёоһон байна.
Буряад арадай үльгэрнүүдые гүнзэгыгөөр шудалһан, шэнжэлһэн эрдэмтэдэй дунда М.Н. Хангаловай, С. П. Балдаевай, Ц. Жамцараногой, Г.Д. Санжеевэй, М.П. Хомоновой, А.И. Улановай, Н.О. Шаракшиновагай, М.И. Тулохоновой, Д.А. Бурчинагай, Д.Д. Гомбоиной, М.Н. Намжиловагай г.м. олон эрдэмтэдэй удха шанартай ажалнууд горитой һуури эзэлдэг.
Хэрбээ урда сагта үхибүүд үльгэр түүрээлгые бодото дээрэнь шагнажа, дуулажа ябадаг һаа, мүнөө үе сагта үльгэр түүрээлгые заабол нэгэ соёлой үйлэ хэрэгтэ, концерт наадануудта гү, али телевизорээр харадаг болоһониинь харамтай. Ехэнхидээ хүүгэд үльгэршэд тухай нэн түрүүн сэсэрлигтэ ябахадаа хүмүүжүүлэгшэдһээ, гэртэхинһээ дуулаһан байдаг. ХХ-дохи зуун жэлэй 70–80-яад онуудһаа эхилжэ, буряад үльгэрнүүдэй текстнүүдшье хэблэгдэхэеэ болижо, үльгэр түүрээлгэ, тэрэнэй ёһото, заншалта гүйсэдхэлгэ ехэ хомор болоһон юм. Энээниие гансал эрдэм шэнжэлгын экспедициин гэшүүд, аман зохёолоор һонирходог эдэбхитэд бэшэжэ абадаг болонхой.
Һургуулиин программануудта «Абай Гэсэр хаан», «Аламжа Мэргэн», «Эрилтэй хаан» гэһэн үльгэрнүүд үгтэгдэхэһөө бэшэ үхибүүдтэ зорюулагдаһан буряад үльгэрнүүд тон хомор, олдохоншье хэсүү болошонхой. 1980-яад онуудай һүүл багаар буряад хэлэ бэшэгээ, үндэһэн соёлоо, ёһо заншалаа һэргээлгын үедэ арадай поэт Н.Г. Дамдинов «Абай Гэсэр хүбүүн» гэһэн номоо 1986 ондо үхибүүдтэ зорюулан гаргаһан юм. Үхибүүдтэ зорюулагдаһан зохёолнуудые хэблэхэ, тарааха ажал Буряадай арадай уран зохёолшо, «Хараасгай» журналай ахамад редактор, Ц.А. Жимбиев эдэбхи ехэтэ үүсхэлээр ажал ябуулжа байһанаа наһа барахадань, уран зохёолшын һүүлээр энэ ажал тогтошонхой. Харин 1997–98 оноор хүүгэдтэ зорюулагдаһан «Одон» журнал гурбан хэлэн дээрэ хэблэгдэжэ, үхибүүдэй ухаан бодолой хүгжэлтэдэ, хэлэ хүгжөөлгэдэ, хүмүүжүүлгэдэ горитой туһаламжа үзүүлһээр зандаа.
Түрэл газар дайдаяа хариин дайсадһаа хамгаалан бодоһон баатарнууд, мэргэшүүлые магтан дуулалга – эдэ үльгэрнүүдэй гол удхань болоно бшуу. Эдэ бүгэдэ үхибүүдэй хүмүүжэхэдэ, ухаан бодолоо хурсадхахадань ехэ туһа хүргэнэ, тэдэнэй патриотическа мэдэрэл хүгжөөнэ.
Үльгэрнүүд 10–15 наһатай үхибүүдэй оюун сэдьхэл, бодолынь хүгжөөхэ, оршон тойронхи юумэнүүд тухай мэдэсынь үргэдхэхэ, түрэл арадайнгаа гүн гүнзэгы сэдьхэлтэй танилсуулха ушарта гол үүргэ дүүргэнэ. Эрдэмтэдэй шэнжэлһэнэй ёһоор, үхибүүн 90% юумэ нюдөөрөө хараад ойлгодог, 70% шэхээрээ шагнаад, харин ехэнхи юумэ амталаад гү, али барижа үзөөд мэдэдэг. Арба наһа хүрэтэрөө үхибүүнэй ухаан нэгэ хоног соо 46 хуби ургадаг гэжэ эрдэмтэд тоолоно. Тиимэһээ үхибүүнэй бага наһандань үльгэр гү, али онтохонуудые, багахан хөөрөөнүүдые хөөрэхэдэ аргагүй дуратай, туһатай, ухаандань мартагдахагүйгөөр хадуугдадаг. Арадай аман зохёолой абдарһаа абтаһан зохёолнуудые шагнаад, уран гоёор шэмэглэгдэһэн ном соохи зурагуудыешье хараад, үхибүүн эрэлхэг зоригтой, омог дорюун мэдэрэлтэй болодог ха юм.
Мүнөө сагта ургажа ябаа үхибүүдээ дүүрэн тэгшээр хүмүүжүүлхэ, урагшаа һанаатай, урма зоригтой, хурса һанаа бодолтой, зүб бурууе илгаруулжа шадаха, һайе сэгнэхэ, мууе тэбшэхэ, аха захатанаа хүндэлхэ, дүүнэрээ дүмэхэ г.м. нангин абари зан олгуулха гэжэ гансашье түрэлхидэй бэшэ, мүн олониитын гүрэнэй шухала асуудалнуудай нэгэн болоно.
ХҮҮГЭДЭЙ ПРОЗАИЧЕСКА АМАН ЗОХЁОЛОЙ ЖАНРНУУД
Онтохонууд
Буряад арадай түүхэ домогууд, онтохонууд аяншалагшадай, ородой соёлой түрүү түлөөлэгшэдэй, аман зохёол суглуулагшадай ехэхэн анхарал татадаг байгаа. ХVIII-дахи зуун жэлдэ Г.Ф. Миллер, И.Э. Фишер гэгшэд буряад арадай бии болоһон түүхэ домогуудые, хөөрөөнүүдые суглуулжа, тэдэ материалнуудаа хэблэн гаргаһан байна. ХIX-дэхи зуун жэлдэ мэдээжэ эрдэмтэн А. Кастрен буряад онтохо домогуудые «Сибирский вестник», «Журнал МВД» г.м. сэтгүүлнүүдтэ толилһон юм гэжэ буряад эрдэмтэд тэмдэглэһэн байдаг.
1917 оной хубисхалай урда тээ ВСОРГО-гой (Восточно-Сибирский отдел Русского Географического Общества) хэблэлээр буряадай мэдээжэ аман зохёол суглуулагша М.Н. Хангаловай ударидалга доро буряад арадай онтохонуудай гурбан боти хэблэгдэн гараа. Мэдээжэ эрдэмтэн М.Н. Хангалов ородой суута эрдэмтэд Г.Н. Потанинтай, Д.А. Клеменцтэй, А.М. Станисловскийтай,
Н.Н. Агапитовтай аргагүй дүтэ харилсаа холбоотойгоор ажалладаг байһан. Түрүүшын боти соонь Н. Затопляев П.П. Баторов хоёртой хамта суглуулһан Эрхүү шадархи буряадуудай онтохонууд оролсоо. Хоёрдохи боти соонь Байгал далайн зүүн талада ажаһуудаг буряадуудай аман зохёол хэблэгдээ.
1903 ондо Г.Н. Потанинай редакци доро М.Н. Хангаловай «Балаганский сборник» хэблэлһээ гараа. Энэ ном соонь буряад арадай шэдитэ онтохонуудта ехэ анхарал хандуулагданхай.
«Хори-бурятский говор» гэжэ гурбан хэһэгээр гараһан монголшо эрдэмтэн А.Д. Рудневай ажал горитойхон һуури аман зохёолой жасада эзэлдэг. Энэ эрдэмтэн 14 наһатай Галан Ниндаковһоо һонирхолтой материал бэшэжэ, олониитэтэй танилсуулһан юм. Эрдэмтэнэй тэмдэглэһээр, Галан Ниндаков аргагүй һүбэлгэн бэрхээрээ, ухаагаараа шалгаржа, үльгэрэй текст сээжээр дамжуулһан гэлсэдэг.
1903, 1906, 1916 онуудта мэдээжэ монголшо эрдэмтэн, профессор Ц.Ж. Жамцарано суута үльгэршэн, онтохошон Маншуд Эмегеев, Елбон Шалбагай, Лазарь Бардаханов г.м. үльгэршэдһөө олон тоото онтохонуудые, үльгэрнүүдые суглуулжа, хэблүүлэн гаргаа. Тэрэнэй суглуулһан олон материалнууд Санкт-Петербургда Зүүн зүгэй институдай архив соо хадагалаатай, мүнөөшье хүрэтэр эрдэмтэдэй һонирхол татаһаар.
1907, 1914, 1918 онуудта мэдээжэ эрдэмтэн Б. Барадин Агын буряадуудай арадай онтохонуудые суглуулһан, шэнжэлһэн түүхэтэй. Тэрэ үльгэршэн Намсарайн Аюрзанаһаа олон онтохонуудые бэшэжэ абаһан габьяатай.
1917 оной Октябриин хубисхалай һүүлээр онтохонуудые суглуулха ажаябуулга бүри эршэтэйгээр хүгжэжэ К.В. Багинов, А.К. Богданов, Г.Д. Санжеев, Х.Н. Намсараев, Ц. Дон, К.А. Хадаханэ, С.П. Балдаев, А.И. Шадаев, Д.Д. Хилтухин, И.Н. Мадасон, Ж. Балданжабон, А.А. Бальбуров, Р.Ф. Тугутов г.м. эрдэмтэд, багшанар, уран зохёолшод «хамсыгаа шуужа» аман зохёолнуудые суглуулһан, шэнжэлһэн, хэблүүлһэн юм.
1970-аад онуудһаа эхилжэ мүнөө саг хүрэтэр А.И. Уланов, М.П. Хомонов, Г.О. Туденов, И.Н. Мадасон, Н.О. Шаракшинова, Ц-А. Дугарнимаев, Е.В. Баранникова, Т.М. Болдонова, С.С. Бардаханова г.м. мэдээжэ эрдэмтэд буряад арадай онтохонуудые нарибшалан шэнжэлжэ, үнэтэй, сэнтэй эрдэмтэ бүтээлнүүдые ород ба буряад хэлэн дээрэ хэблүүлээ.
Эдэ элитэ эрдэмтэдэй, багшанарай, уран зохёолшодой һайгаар хэдэн талаантай үльгэршэдэй, онтохошодой нэрэнүүд сууда гараһан байна. Нэрлэбэл, Майсан Алсыев, Аполлон Тороев, Пёохон Петров, Арабдан Онгорхоев, Парамон Дмитриев, Дондок Сампилов, Намсарай Очиров, Балжан болон Дарма Забановууд, Суман Сонтохонов, Жамбал Цыбиков, Бажей Жетухаев, Нашан Шоухай, Содном Жигжитов, Сергей Мунконов, Доржи Шаракшанов г.м. бэлигтэй хүнүүдые дурдамаар.
Буряад арадай онтохонууд соо образноор, үнэн дээрээ боложо байһан мэтээр элдэб персонажуудай уршагта ябадалнууд зураглагдадаг. Тэдээн соо гэрэй, зэрлиг амитад, юрын хүнүүд, мүн тиихэдэ шэдитэ үзэгдэлнүүдшье хэрэглэгдэдэг. Шэдитэ үзэгдэлнүүдэй хажуугаар онтохонууд соо ажабайдалда үзэгдэдэг үнэн үйлэ хэрэгүүд мүн лэ зураглагдана. Тиимэ һэн тула онтохонууд соо шадамараар, уран гоёор юрын үзэгдэлнүүд юрын бэшэ үзэгдэлнүүдтэй, шэдитэ үзэгдэл үнэн байдалтай худхаралдаһаар зураглагдаһан байдаг.
Хэрбээ эпическэ зохёолые, жэшээнь, үльгэрнүүдые ганса үльгэршэн гү, али арадай аман зохёол һайн мэдэхэ хүн хөөрэхэ аргатай һаа, онтохонуудые ямаршье ажалтай, хэдышье наһатай хүнүүд (үхибүүдшье) хөөрэжэ, дамжуулжа шадаха аргатай.
Буряад онтохонууд хэлэндэ һая ороһон үхибүүдэй һонирхол угаа ехээр татадаг. Үзэг бэшэгтэй танилсаагүй үедэнь оршон тойронхи байдалые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые үхибүүн өөрын нюдөөр шэртэн, тэдэнэй хубилха, һэлгэгдэхыень ойлгохоо хүсэжэ, нэн түрүүн эхэ эсэгэһээ, түрэлхидһөө, ахай абгайнарһаа һуража абадаг. Эгээл энэ наһанайнь шатада үхибүүдтэ онтохонуудые хөөрэжэ үгэхэ, ойлгуулха тон шухала. Үзэг бэшэгтэй үхибүүд өөһэдөө онтохонуудые уншаха ехэ дуратай.
Аман зохёол шэнжэлгэдэ онтохонуудай шэдитэ, амитад, ажабайдал тухай гэжэ илгаруулжа хубаагдаһаниинь хэндэшье мэдээжэ.