Цырендашиева Татьяна Дашинимаевна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай хүмүүжүүлэгшэ
8 класс 

ТЕМЭ: Түхэреэн ехэ Буряадайм
түрүү һайндэр Сагаалган
 
    Зорилго:
    Сагаан һарын һайндэр – арадай ажабайдал, соёл болбосоролой хүгжэлтын өөрсэ янзын һалбари гэһэн ойлгосо һурагшадта дамжуулха. Бэлшээриин газар, байгаалиие, сагай уларилые шэнжэлгэ, мал  эмнэлгэ, ондо оруулга г.м. тухай ойлгосо, мэдэсэ үгэхэ.
    Хэрэгсэлнүүд:
    Компьютер, хүгжэм, тайзан гоё һайханаар шэмэглэгдэнхэй, гаража байһан нохой жэлэй дүрсэ зурагданхай.
    1. Хүтэлэгшэ:
    Мэндээ! Сагаан һарынгаа үглөөе сарюун хангалаар угтаял! Анха урдын үндэр ёһо хүндэлэн, адха адхаар ая ганга суглуулжа, отог отогоороо, түрэл гаралаа, үхибүүдээ арюудхаял!
    2. Ж. Амгалан
    Мэндээ! Амар сайн, ажана түбшэн һууна гүт? Адуу мал тарган, саг дулаан, саһан нимгэн, буруун булшантай, дааган далантай хаяа? Маадайн маараха, малай түллэхэ хаһые дуулим сэнхир сагаан һарын үглөөе дуу баяраар угтаял… Угтая…
    3. Б. Чимит
    Ямар сэсэг һайхан бэ?
    Ягаан сэсэг һайхан даа…(булта)
    4. К. Саяна
    Ямар наадан һайхан бэ?
    Ёохор наадан һайхан даа…(булта)
    Хори буряадуудай ёохор хатараял даа:
    5.
    Огторгойдоо харахадам
    Одо мүшэд яларна.
    Олон зоноо харахадам
    Манай үетэд соёрно.
    Дуулаял даа, хатараял даа
    Ёохор наадан һайхан лэ.
    6.
    Гаража байһан шэнэ жэлдэ
    Газар дайдамнай үрэжэлтэй байг лэ!
    Хото, хүдөө нютаг бүхэндэ
    Хонин төөлэй, сагаан эдеэн дэлгэрэг лэ!
    7.
    Гарһан жэлнай гэр бүхэндэ
    Зол жаргал асарһай.
    8.
    Наһан дээрэ наһа нэмэжэ байхадаа,
    Айл аймагтаа, арад зондоо
    Ута наһа, удаан жаргал үреэел!
    9.
    Буруунтнай булшантай,
    Даагантнай далантай,
    Түлгэтнай тангаршааһаар,
    Эшэгэнтнай ээрэмшээһээр,
    Он жэлдэ һайн орог лэ,
    Олон һүрэгэй эхин болог лэ!
    Табан хушуун малнай,
    Талаар дүүрэн тараг лэ!
    Танай, манай хүсөөр
    Тараг, айраг билтараг лэ!
    10.
    Монгол угсаата арадуудай,
    Мүнхэлиг һайндэрөөр
    Сагаан һараар! Сагаалганаар!   
    Хүтэлэгшэ:
    Жэл бүри бидэ Сагаалганда һонин темэнүүдтэй танилсадагбди. Мүнөө жэлэй классаймнай темэ гэхэдэ: «Ажахы эрхилэлгэ. Табан хушуун мал».
    Проектнэ ажалыемнай шагнаха, харахыетнай уринабди.
    Түб Азиин тэгэн дунда түбхинэн ажаһуудаг монгол туургата арадууд, тэдэнэй тоодо буряадууд, хэр угһаа хойшо хэдэн зуугаад жэлэй туршада табан хушуун малаа үдхэжэ, үл хоолоо залгажа, үхи хүүгэдээ тэжээһээр, хүн түрэлтэнэй түүхын гүн сооһоо хүрэжэ ерэһэниинь энэ гэлэй. Табан хушуун малай тоодо морин, үхэр, хонин, ямаан, тэмээн ороно.
    Урда сагта буряад арад адуу малайнгаа бэлшээри һэлгэжэ, саг үргэлжэ зөөжэ ябадаг тула, нүүдэл ажаһуудалтай арад гэжэ нэрлэгдэдэг. Тэдэнэр малдаа үбһэ бэлдэдэггүй, харин түхэреэн жэлэй туршада үхэр малаа адуулан үнгэргэдэг байгаа. Манай буряад арад «Мал хараха – ама тоһодохо» гэжэ хэлэдэг гээшэ. Тиимэһээ түрэл араднай табан хушуу малаа үдхөөд байбал, хэдышье хүндэ хүшэр сагуудай тохёолдоо һаа, лаб туража үхэхын туйлда хүрэхэгүй гэжэ этигэе. Табан хушуун мал: мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээ – эдэниие үдхэжэ нүүһэн ууган ехэ уг гарбалнай. Табан хушуу мал гэхэдэ, нэмжээ үргэн тала дайда нюдэндэмни харагдахал гэхэ. Хэр угһаа буряад зон уужам дайдаар зөөжэ, табан хушуу мал үсхэбэрилдэг һэн. Буряад зоной ажабайдалые үе наһандаа эрхилжэ ябаһан адууһа малһаа амяарнь харахын аргагүй юм.
    Хонолгодо үдэшэлэн ерэхэдээ, һэеы гэрээ тойроод, жэжэ малынь: хони ямаадынь хэбтэдэг, тэдэнэй газаагуур тэмээнүүдынь хэбтэхэ, бүри газаагуур буурануудынь, адууниинь хүреэлдэг байһан гэдэг. Иимэ гуримтайгаар малнуудайнь хэбтэлгэ өөрсэ янзын хамгаалалта байһан гээшэ. Хүнэй байһан, утаанай гараһан газарта дүтэ амаржа хэбтэхэдээ, шоно нохойн аюулһаа гарасалданабди гэжэ малыньшье хадаа мэдэдэг болошонхой байһан ха.

МОРИН ЭРДЭНИ
    Монгол угсаата араднай
    Морин эрдэни хушуутаяа
    Эртэ урданһаа хүндэлжэ,
    Эрдэни гээд нэрлэдэг юм.
    Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин эрдэни ороно. Буряад арад гээшэ мориие «морин эрдэни» гэжэ дэмы нэрлэдэггүй. Морин хадаа малша арадаймнай эгээл ехэ туһалагшань байгаа бшуу. Эгээл тиимэһээ буряад хүн морин хоёр таһаршагүй нягта холбоотой. Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалхаһаа гадна, холо ойгуур аяншалан ябажа, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абалдаг һэн. Морин эрдэни гээшэ сула мамбай бэетэй байгаа. Эгээл тиимэһээ монгол арадууд гээшэ хүлэг мориёо магтаһан дуу, хурдан түргэн шүлэг зохёодог, үльгэр түүхэдэ түүрээдэг байгаа.
    Буряад зон гээшэ үни холын сагһаа адуун һүрэг үдхэжэ, мориной тамир шэнжэ һайнаар мэдэхэ болоһон байна. Урдань гүйгөөшэ моритой хүн обоо тахилгада мориёо эртээнһээ заһажа эхилдэг байгаа. Мори заһадаг тусгаар хүн байдаг һэн. Хэдынһээ эхилжэ заһахаб, юу эдюулхэб, хаана, хэды шэнээн саг соо уяхаб, хэды шэнээн уһа адхахаб гэхэ мэтэ тусгаар гуримтай байгаа. Гүйгөөшэ моридые 11-12 наһанай хүнгэхэн бэетэй хүбүүд унадаг байгаа.
    Буряад хүн гээшэ морин эрдэнииеэ хани нүхэр мэтэ һанажа, тэрэнээ шэмэглэн гоёодог бэлэй. Тиигэжэ тэдэнэр моринойнгоо хазаар, эмээл, хударга, дүрөөбшэ гэхэ мэтэнүүдые мүнгэн угалзануудаар, үнэтэ шулуунуудаар гоёодог байгаа.
    Малша буряад араднай моринойнгоо ута болотороо ургаһан һүүл, дэлһыень тайража, тэрээгээрнь элдэб аргамжа, шүдэр, ногто уяануудые хэдэг, модон хүнэгэй барюулнуудые томодог байгаа.
    Мориной соло дуудалга
    Аргамаг һайхан һүрэгүүд соо
    Агта һайхан хүлэгүүд түрэдэг.
    Алтан шаргал азаргын хүбүүд,
    Атар сагаагша гүүнэй унагад,
    Эхын уураг хүхэжэ тэнжэдэг,
    Эхэеэ тойрон гүйжэ наададаг…
    Мүнхэ гүүнэй унаган,
    Мүнхэ зандан хүлэг!
    Харанхыта газарые
    Гэрэл татан ерэгшэ…
    Соло дуудажа дүүргээд, табагтай сагаан эдеэнэй дээжые орон дэлхэйдээ сасан үргэжэ зальбараад, соло дуудаһан хүн өөрөө ама хүрэжэ амсаад, түрүү гараһан мориной эзэндэ табагтай сагаан эдеэгээ барюулдаг. Түрүү гараһан мориной эзэн баһал амсаад, мори урилдаанда хабаадаһан бэшэ нүхэдтөө саашань дамжуулха зэргэтэй.

ҮХЭР
    Табан хушуун малай хоёрдохинь хадаа үхэр болоно. Урда сагта үхэргүй, илангаяа үнеэгүй буряад айлые олохогүй байгаат. Буряад оньһон үгэдэ «Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэжэ сэсэн мэргэн үгэ бии. Үнеэн хадаа сагаан эдеэнэй дээжэнь болохо һү үгэдэг байна бшуу. Буряад зон гээшэ үнеэнэй һү буйлуулжа, зөөхэй, тоһо, тараг, ээзгэй, үрмэ, айраг, айрһа, хурһа, аарса гэхэ мэтэ сагаан эдеэ хэдэг байгаа. Талха таряанай хомор урда сагта монголшууд гээшэ ехэнхидээ сагаан эдеэгээрээ үл хоолоо залгажа, үхи хүүгэдээ тэжээдэг һэн. Мүн сагаан эдеэнэй хажуугаар мяхан байгаа һэн ааб даа.
    Үни сагһаа нааша буряад-монгол арад эбэртэ мал гэдэг энгэй жэжэхэн үүлтэрэй үхэр үдхэжэ, һү шэмээрнь хоол хэдэг, үри хүүгэдээ тэжээдэг байгаа. Тиимэһээ үнеэе һүн булаг гэжэ хододоо мээхэйрэн хүндэлдэг байһан юм.
    Үнеэтэ айл үлдэхэгүй,
    Булагта газар гандахагүй,
    Үрмэ тоһон үнеэнһээ,
    Үнгэ шарай сэдьхэлһээ –
    гэһэн арадай сэсэн үгэнүүдэй гүн гүнзэгы удха сооһоо нэгэшье үгын хаягдажа болохогүй байһаниинь лабтай. Үхэр малай арадай ажаһуудалтай, ами наһантай хэды шэнээн холбоотой байһые эдэ үгэнүүд эли тодоор харуулна.

ХОНИН
    Талын буряад зоной
    Табисуураа шэлэн үдхэһэн
    Табан хушуун малнай
    Тала дайдаяа бүрхөөнэ.
    Ууса дүүрэн хэшэгтэй
    Урдаа хараха хушуутамнай –
                                      Хонгор дайдын шэмэг
    Хонинэрдэни юм лэ.
    Хонин хадаа буряад зоной үдхэжэ байһан табан хушуун малай эгээл хүндэтэйнүүдэйнь нэгэн юм. Тиимэһээ хониие хун сагаан хонин эрдэни гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг байгаа бшуу. Эртэ урда сагһаа хойшо манай арадай ажабайдалда хониной туһа тон ехэ болоно. Хун сагаан хониной нооһоор һэеы дарадаг. Тиигээд тэрэ һэеыгээрээ монгол туургата арадуудай хэдэн мянган жэлдэ ажаһуужа байһан һэеы гэр бүрхөөн бодхооно. Мүн лэ һэеыгээрээ шэрдэг, дэрэ оёдог, эмээлэй тохом хэдэг байхаһаа гадна, гутал, хубсаһа оёходоо хэрэглэдэг һэн. Харин хониной элдэгдэһэн арһаар хүнжэл хэдэг, малгай, дэгэл, гутал оёдог байгаа. Хонин гээшэ буряад хүниие хубсалуулхаһаа гадна, хоолыень залгадаг һэн.
    Малша буряад гээшэ хүйтэнэй сагай ерэхэдэ, үбэлдөө эдихэ мяхаяа бэлдэжэ, үүсэ хэдэг һэн. Үүсэ мяханда үхэрэй, адуунай, хониной мяхан ороно. Мүн ангуушад үүсэдээ нэмэрилжэ гүрөөһэнэй, хандагайн, бодон гахайн, баабгайн болон бусад ангай мяха олзолдог байгаа.

ЯМААН
    Хөөбэр дулаан арһатай
    Хурса эдеэмэгхэн һүтэй,
    Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй.
    Һүрхэйхэн мал – ямаанлэ.
    Үхибүүд! Ядагархан яһан эбэртэй, шодогорхон шодон һүүлтэй тэхэ бабана эшэгэн тухай үльгэр туужа дуулаһан ёһотойт. Үнэхөөрөө,  ямаан гээшэ шуран солбон, хурдан түргэн, ухаатай һүбэлгэн амитан юм. Теэд тиимэшье һаа, ямаан хадаа табан хушуу малнуудай дунда ашаг шэмэ багатай дээрэһээ хүндэгүйдэ тоологдодог байгаа. Ямаан бага һү үгэдэг байхаһаа гадна, арһа нооһониинь шанар багатай. Мүн ямаанай мяханшье хүйтэн шанартай гэжэ тоологдодог. Ямаанай мяха эдеэд, дээрэһээнь хүйтэн уһаар даруулбал, хүн санхатахадаа болохо. Юуб гэбэл, ямаанай мяхан түргэн зарсадаг шанартай гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй.
    Ямаан хадаа табан хушуун малай дунда өөрынгөө онсо һуури эзэлнэ. Жэшээнь, ямаан гээшэ үдэхэ, олошорхо талаараа урматай түргэн мал юм. Нэгэ ямаан нэгэ жэлэй туршада гурба дахин эшэгэлхэ аргатай. Мүн ямаан эшэгэлхэ бүридөө заатагүй хоёр – гурбан эшэгэ түрэдэг юм. Урда сагта зон ямаанай арһаар даха, дэгэл, малгай, гутал гэхэ мэтые урлан оёдог байгаа. Ямаан һүрэг хонин соо ороходоо, хэзээшье хонинһоо түрүүлжэ, дахуулжа, бэлшээриин һайниие бэдэржэ ябадаг. Шабар шабха руу оруулдаггүй, намаг, татуургануудта хаагдабашье, тэндэһээ һөөргөө бүтэн гараха аргаяа оложо шададагынь ямаан лэ юм.

ТЭМЭЭН
    Үндэр Хангайн дабаанда
    Үншэн сагаан ботогохон.
    Эжыгээ һанаад мэлмэрүүлнэ…
    Табан хушуун малай һүүлшынхинь тэмээнболоно. Тэмээн хадаа адар томо бэетэй, аса балбагар табгайтай, хоёр томо бүхэнтэй, ута гойногор хүзүүтэй, оморюун дороо зогдортой, аян замда зорижо, ашаа зөөхэ ажалтай хүдэр шэрхи амитан гээшэ. Тэмээнэй дунда зэргын шэгнүүр 400–800 килограмм болодог, нэгэ тэмээнһээ 50-60 килограмм өөхэн абтадаг. Мүн тэмээн нюргандаа 2 центнер ашаа тээгээд, хахад тонно ашаатай тэргэ шэрээд, нэгэ үдэр соо жаран километр зам гаталан гаража шадаха юм.
    Мүнөө үедэ тэмээнэй нооһоор хүнжэл, шэрдэг оёдог, хубсаһа хунар бүтээдэг, арһаарнь аргамжа болон бусад арһан зүйлнүүдые хэдэг, харин мяхыень эдеэ хоолдоо хэрэглэдэг байха юм. Тэмээнэй нооһоной айхабтар дулаан шанартай дээрэһээнь мүльһэн далай дээгүүр аяншалдаг, ажалладаг хүнүүд тусхай хубсаһа зорюута оюулжа үмдэдэг юм.
    Дэлхэй дээрэ амидардаг тэмээнүүд нэгэ бүхэнтэй, хоёр бүхэнтэй гэжэ илгарна. Хоёр бүхэнтэй тэмээнэйнгээ тоогоор Монгол орон дэлхэй дээрэ түрүүшын һуури эзэлдэг.
    Эхэ Монгол нютагтаа
    Заяан гэжэ магтуулһан
    Эбтэй һайхан тэмээн һүрэг  – гэжэ монголшууд магтан дууладаг гээшэ.
                                             
   Эмнеэ  
    Сагаан һарын үнгэрһэнэй удаа лама, бөөдэ үзүүлэншьегүй урданай хүнүүд эмнеэгээ хүүлэдэг байһан гээшэ һэн. Хожомынь хабар, хүсэд дулаан болохоһоо урид, апрелиин тэнһээ хойшо айлнууд малайнгаа түлнүүдые эмнидэг байгаа. Айл бүхэн өөрын тусхай эмнеэтэй байгаа. Малаа алдаа һаа, бэдэрхэдээ, эмнеэгээрнь танижа олодог һэн.
    Монгол угсаата араднай
    Морин – эрдэни хушуутаяа
    Эртэ урданһаа хүндэлжэ,
    Эрдэни гээд нэрлэдэг юм.
    Талын уудамаар бэлшэһэн
    Табан хушуу малаараа
    Амидаран һууха хубитайбди
    Арьбадхан байха уялгатайбди.
 
  Мүнөө Нагулаева Дарима «Байгаалиие, сагай уларилые шэнжэлгэ…» тухай һонин бэлэдхэлээрээ таанартаяа хубаалдахан
ь.

                                    Мүшэдэй тохёолгон
    Манай буряад зоной дунда эртэ урданһаа хойшо замай шэнжэ удхатай дайралдуулан, юртэмсын элдэб үзэгдэл, эрьелтые даган тайлбарилдаг, шэнжэлдэг бодол ухаанай тогтонижоһон заабари гуримууд олон байһан юм.
    Тэрэ тоодо нара, һарын ябадал шэнжэлхын хажуугаар одо мүшэдэй байдалаар сагай уларилай саашадаа ямар байхые үзэдэг байһан гээшэ. Энээниие «мүшэ тохёолгон», «мүшэ хоргодол» гэжэ нэрлэдэг.
    Баруун талын гэхэ гү, али урда аймагуудай зоной хэлсэдэгээр, огторгойдо бөөрсэм боложо сугларһан 6 мүшэд, 6 одод (плеяды) байдаг юм. Зүүн аймагуудта тэрэниие «суг мүшэд» гэжэ нэрлэдэг.
    Эдэ одод хабарай гурба – дүрбэн һарын хугасаада һарын тээ дээхэнүүр үнгэрдэг. Энээниие «мүшэ тохёолгон» гэнэ. Гараад байһан Нохой жэлдэ 1– дэхи тохёолгон хабарай эхин һарын шэнын 7-ой үдэр багаар гэхэ гү, али 6-8 – най үдэрнүүдтэ тохёолгониие 2-3 үдэрэй тушаада ажаглаха жэшээтэй байдаг болохо. 2-дохи тохёолгон хабарай дунда һарын 4-6–най үдэрнүүдтэ, 3-дахи тохёолгон–һүүл һарын 2-4-нэй үдэрнүүдтэ тудаха. Зунай эхин һарын 1-дэ 6 мүшэд манда харагдахаяа болижо, дэлхэйн хүбөөгэй (горизонтын) саана далдалагдадаг. Энээниие «мүшэн хоргодоо» гэлсэдэг. Энэ үдэр бороотой, дулаан гү, али сэлмэгшье байбал, бороотой урин, үрэжэлтэй саг ерэхэнь гэдэг байгаа.
    Мүшэ тохёолгониие ажаглахадаа, орой, хаб харанхы һүниин сагта, баруун-урда зүгтэ, дээрэ хэлэгдэһэн үдэрнүүдтэ хараха ёһотой. Тиихэдээ эдэ мүшэд һарын дээгүүр – холуур, дунда зэргээр, доогуур үнгэрдэг байха. Дан доогуур, бүри догуур, һарадаа бүри дүхүү үнгэрөө һаа, һарада һууба, «шээбэ» гэлсэдэг байгаа. Мүшэ тохёолгон тухай хүнүүд мүнөө хэлсэхэеэ болинхой. Урдань лэ тэрэ үеын олон хүнүүд, шэнжэлэгшэд нютаг нютагта олон байгаа, мүнөөшье байжа болохо. Энэмнай тэрэ сагта зоной дунда ехэ удхатай һэн. Харин мүнөө гансал сагай шэнжэлэгшэдэй мэдээсэл радио, телевиденеэр шагнаад байдаг болонхой. Урдань бухы Буряадтамнай, ондоошье оронуудта һара, наранай эрьелтэ, жэлэй 4 сагай оршол, уларилые ажалай, амаралтын үдэр, сагтай тааралдуулан, эртэ оройень илгангүй, амжалта, үрэ дүн ехэтэйгээр ажалладаг, амар жаргалтайгаар ажаһуудаг байгаа.

    Булта:                       
     Байгаалияа хамгаалжа,
    Һара нараяа угтажа,
    Одо мүшэдөө тохёожо,
    Алтан дэлхэй дээрэ
    Аба эжыгээ хүндэлжэ,
    Амгалан тайбан һуухамнай болтогой…
 
    Литература:
    1. Буряад Үнэн, 2006 оной январиин 26.
    2. Буряад Үнэн,1994 оной январиин 27.
    3. «Табан хушуун мал», Т.Д. Замбалова. Улан-Үдэ, 2003 он.
    4. «Хүн болохо богаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» Улан-Үдэ, 2000 он, «Бэлиг» хэблэл.
    5. Буряад оньһон хошоо үгэнүүд. Улан-Үдэ, «Бэлиг»,1996 он.
    6. “Буряад хэлэн” сахим номһоо.

гаршаг