ХҮБҮҮДЭЙ ХҮМҮҮЖЭЛ
Хүбүүтэ хүн хүл залгадаг,
басагата хүн гар залгадаг
Буряад бүлэдэ хүбүүн үри угаа залгадаг ёһотой юм. Хүбүүнэй түрэхэдэ, тусхай анхарал хандуулдаг байһан. Уг гарбалайнгаа, шажан мүргэлэйнгээ ёһые даажа абаха табисууртай хүбүүн үридөө буян хэшэгтэй нэрэ үгэхэ гэжэ оролдодог һэн. Нэрэ үгэхэдөө түрэһэн жэл, һара, гараг, одо сагые хаража үгэхэ. Ламаһаа гү, али дүтынгөө хүнүүдһээ нэрэ гуйжа абаад, эсэгэнь нарай хүбүүнэйнгээ баруун шэхэндэ нэрыень шэбэнэжэ дуулгаха гэһэн ёһо байгаа.
Гэрэй эзэд, айлай баабайнар илангаяа хүбүүн үриие хүсэдэг. Хүбүүн хүн эсэгын нэрэ нэрлүүлхэ ёһотой. Урда сагта угай бэшэгүүд соо гансал эрэ зониие бэшэдэг байһан. Хэдышье басагадтай байг, хүбүүгүй һаань, угай бэшэг соонь “үри бэегүй” гээд тэмдэглээтэй байһан. Тиимэһээ элинсэгнай хүбүүнэй хүмүүжүүлдэ наринаар хандадаг, ажалай, ажабайдалай дүршэл багаһаань олгохо гэжэ оролдодог байһан. Хүбүүн үри бэеэ хүсэхэдөө, угаа залгажа өөрын гал гуламтатай болоно.
Янжима Ивахинова
Байһан тест дээрэ хүбүүдэй хүмүүжэлдэ хэрэгтэй мэдэсэ:
1. Сагаалганай һүүлдэ ан агнажа болохогүй:
а) ан гүрөөл эшээндээ амарна;
+ б) ан гүрөөл түлтэй болохоор ябана;
в) сагаалганай үедэ хорюул табигдана.
2. Хүндэ юумэ үгэхэдөө, хүнһөө юумэ абахадаа...
а) хоёр гараараа;
б) зүүн гараараа;
+ в) баруун гараараа.
3. Һайн эрэ... магтадаг
а) һамгаяа;
б) үхибүүдээ;
+ в) мориёо.
4. Хабартаа малайнгаа түлнүүдые эмнидэг заншал бии. Юундэ?
+а) эмнеэгээрээ таниха;
б) малай бэедэ һайн;
в) мал түргэн томо болохо.
5. Унаган, дааган гээд, эмэнь шүдэлэн болоно, эрэнь...
а ) һоёолон;
б ) гүүн;
+в ) үреэ.
6. Буряад дэгэлэй энгэр али таладаа байдаг бэ?
+а) баруун;
б) зүүн.
7. Бүрхэг, бороотой үдэр дэгэл дээгүүрээ үмдэдэг хубсаһан:
а) даха;
+б) суба;
в) дабхаса.
8. Барга баатар хэды хүбүүтэй байгааб?
а) 5
+б) 3
в) 2
9. Хоридой Мэргэнэй ганса басаганай нэрэ
а) Арюун Гоохон;
б) Сэлмэг Гоохон;
+в) Алан Гуа.
10. Эрэ хүн баруун гар дороо бүһэдөө... зүүдэг
а) мүнгэн гэнжэ;
б) хэтэ сахюур;
+в) мүнгэн хутага.
11. Хониной төөлэй хэндэ баридаг бэ?
а) эхэнэр хүндэ;
+б) эрэ хүндэ.
12. Бүгэдэ буряадуудай һайндэр “Алтаргана” хэды ондо эхилһэн түүхэтэйб?
+а) 1994
б) 1990
в) 2001
13. Хори буряадай хэды эсэгэнэр гэдэг бэ?
+а) 11
б) 7
в) 9
14. Эрэ хүндэ баридаг түрүү мяхан: Үлүүень тэмдэглэгты
а) төөлэй;
б) хоёр дала;
в) хоёр адхаал;
г) хоёр үндэр хабһан;
д) хоёр үргэн;
+ е) хоёр можо;
+ ё) хоёр шагайта.
15. Эрэ хүнэй агнууриин болон сэрэгэй буу зэбсэгүүд, ажалай зэмсэгүүд һэеы гэрэй али талада байдаг бэ?
а) хойто;
б) урда;
в) зүүн;
+г) баруун.
16. Агууехэ Чингис хаанай ажаһууһан жэлнүүд
а) 1095 — 1165
+б) 1155 — 1227
в) 1129 – 1290
17. Хэды ондо Сагаалган бүгэдэ буряадай һайндэр гэжэ хуулита ёһоор баталагдааб?
+а) 1991
б) 1982
в) 2001
18. Эрэ хүнэй һүлдэ юун болоноб?
а) ташуур
+б) бүһэ
в) малгай
19. Эрэ хүнэй юһэн эрдэмдэ юуниинь ородоггүйб?
а) дархалга, нарин дархан;
б) агнаха;
в) һур харбаха;
г) мори һургаха;
д) ташуур гүрэхэ;
е) тушаа гүрэхэ;
ё) һээр шааха;
ж) бүхэ барилдаха;
+з) шагай наадаха;
и) түмэрөөр дархалха;
+ к) ёрхо харбаха.
20. Абынгаа ахые хэн гэжэ нэрлэдэг бэ?
+а) абга;
б) нагаса;
в) ахай.
21. Хүбүүнэйнгээ үхибүүдые хэн гэхэб?
а) зээнсэр;
+б) аша;
в) зээ.
22. Сэргэ буряад хүнэй ажабайдалда тон хэрэгтэй байһан, юундэб гэхэдэ...
+а) угай, гэр бүлын һүлдэ;
б) мүрысөөнэй зүйл;
в) үлзы тэмдэг.
23. Эртэ урдын сагта Байгалай үбэрэй газар нютагууд монгол туургата арадуудай хойто хубиие юун гэжэ нэрлэдэг байгааб?
а) Ара Үбэр;
+б) Баргажан-Түхэм;
в) Юһэн нуур.
24. Юһэн һалаатай, буряад арадаймнай гайхамшагта үльгэр
а) “Аламжа Мэргэн”;
б) “Дүүдэй баатар”;
+в) “Гэсэр”.
25. Домогой ёһоор Хори буряадууд ямар шубуунһаа уг гарбалтайб?
+ а) хун шубуунһаа;
б) бүргэд шубуунһаа;
в) ангир шубуунһаа.
26. Эзэн хаанай 1703 оной мартын 22-то гараһан Зарлигай ёһоор Хори буряадуудта ямар эрхэ олдооб?
а) эрхэ сүлөө;
+ б) өөрынгөө газар дайда эзэлжэ һууха;
гаршаг