Мархаева Таисия Хандуевна,
Захааминай аймагай Санагын дунда һургуулиин
буряад хэлэ болон литературын багша
 
 
«АРАДАЙ СЭГНЭШЭГҮЙ БАЯЛИГАЙ АБДАРҺАА»
 
6 класс
 
 
Тайлбари бэшэг
 
    Мүнөө үе сагта ургажа ябаһан залуу үетэниие арадай һургаалай баян дүй дүршэлэй үндэһэн дээрэ хүмүүжүүлхэ гээшэ манай нангин уялга болоно. Үхибүүдэй ухаан бодолой, сэдьхэлэй, абари зангай, бэе махабадайнь бүридэлдэ эхэ эсэгын, багшанарай, нютагай аха зоной оролдолго ехэхэн нүлөө үзүүлнэ ха юм.
 
    Буряад хэлэ литературын хэшээлнүүдые үнгэргэхэдөө арадайнгаа ёһо заншал дээрэ үндэһэлэн харуулнабди, теэд энэнь тон бага гэжэ һанагдана. Тиимэһээ урданайнгаа ёһо заншалнуудые наринаар сахиха мэдэрэлтэйгээр, түрэл дайдынгаа түүхэтэй, буряад арадайнгаа хэр угһаа хойшо эрхилжэ ябаһан ажал хүдэлмэритэй ба арга дүйтэй, тоонто нютагаа, эхэ байгаалиингаа баялигые нангинаар гамнажа, сахижа ябаха шэнэ үеын хүниие хүмүүжүүлхэ гээшэ багшанарай гол зорилго болоно гээшэ.
 
    Арадай соёл һуудал жэншэдгүй мэдэхэ шэнэ хүнүүдые бэлдэхэ, Эхэ орондоо, арадтаа, ажалдаа, һуралсалдаа, дуратайгаар, тэгшээр хүгжөөхэ, буряад арадай эртэ урдын үндэһэн ёһо гуримтай, заншалта ажал хүдэлмэринүүдтэй танилсуулха гээшэ нангин хэрэг мүн, һурагшадай бэлиг абьяас бадаруулха шухала.
 
    Тус программада иимэ зүйлнүүд оруулагдаба:
 
  №
    Темэ
Саг
1
    Бууса, гэр байдал тухай
12
2
    Хүндэлэлгын, мэндэшэлэлгын аха захын ёһо
5
3
    Буряад зоной хубсаһан
5
4
    Эдеэ хоол
2
5
    Арадай һайндэр — Сагаалган
3
6
    Буряад арадай заншалта ажал
4
7
    Дабталга
3
Хамта — 34 саг
 
 

   №
    Темэнүүд
Саг
 
    Бууса, гэр байдал тухай
12
1
    Бууса тухай. Модон гэр. Байшан гэр
1
2
    Һэеы гэр
2
3
    Гэр соохи буряад зоной бараан. Айлай бараан
гэр соогоо туд тудтаа тогтомол байратай байдаг.
Бурханай шэрээ, гунгарбаа, ханза, орон, үхэг, эргэнэг
3
4
    Л. Доржиевай зохёохы ажал. Угалзанууд (абдарай, шэрээгэй г. м.)
3
5
    Шэнэ гэртэ оролго. Шэнэ гэрэй үреэлнүүд
1
6
    Гуламта (гал гуламтаяа яажа сахихаб?)
1
7
    «Гал заяаша – гэрэй эзэн»
1
 
    Хүндэлэлгын, мэндэшэлгын аха захын ёһо
5
1
    Айлшаниие угталга. Дүү хүнэй түрүүлэн мэндэшэлхэ ёһо. Айлшанаа хоймортоо һуулгаха ёһо
1
2
    Табаг мэдүүлхэ ёһо
1
3
    Түрүү мяха табилга
1
4
    Хонин төөлэй (төөлэйн дуун, төөлэй залаха ёһо)
2
 
Буряад зоной хубсаһан
5
1
    Дэгэлнүүд (үбэлэй, зунай) «Хүн ахатай, дэгэл захатай» (бүһэтэнэй, һамгадай, басагадай дэгэлнүүд; дэгэлэй энгэр, тобшонууд; тобшоёо яажа тайлахаб?)
2
2
    Гутал
1
3
    Дотор хубсаһан. Малгайнууд
1
4
    Эхэнэрэй шэмэг зүүдхэлнүүд
1
 
    Эдеэ хоол
2
 
    Сагаан эдеэн (уураг, тараг, айраг, аарса, аарюул, сүсэгэй, үрмэн г. м.)! Ургамалай эдеэн
2
 
    Арадай һайндэр – Сагаалган
3
1
    Золгохо ёһо. Мэндэшэлэлгэ
1
2
    Сагаалганай амаршалганууд (үреэлнүүд, дуунууд)
1
3
    Нютагтаа Сагаалганиие үнгэргэлгэ
1
 
    Буряад арадай заншалта ажал
4
1
    Нооһо сохилго. Һэеы даралга
1
2
    Арһа элдэлгэ
1
3
    Һэеы гэр
1
4
    «Золгохо ёһо, хүниие хүндэлэлгэ»
1
 
    Дабталга (жэл соо үзэһэнөө)
3
 
    Үгтэхэ даабаринууд болон асуудалнууд:
    1. Санагын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей сооһоо материалнуудые хэрэглэхэ.
    2. «Санагын сэгнэшэгүй баялигһаа» гэһэн ном сооһоо арадай аман үгын дээжые хэрэглэн, багахан элидхэл бэлдэхэ.
    3. Лубсан Доржиевай «Буряад арадай угалзанууд» гэһэн ном хэрэглэн, һэеы гэр зуража гоёохо.
    4. Найман ханатай музей, дасан ошожо, бурханай хэрэгсэлнүүдтэй танилсуулха.
    5. Абдарай, шэрээгэй угалзануудые зураха.
    6. Үбгэд хүгшэдһөө үреэлнүүдые, түүхэ домогуудые, дуунуудые, таабаринуудые, сэсэн мэргэн үгэнүүдые бэшэжэ абаад, темэ темээр хубаажа, багахан ном хэблэжэ гаргаха.
    7. Нютагай уран шүлэгшэдэй, Ц-Д. Дондоковагай, Г. Раднаевагай гал гуламта тухай зохёолнуудые уншаха, хэһэгүүдые сээжэлдэхэ.
    8. «Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг» гэһэн номой «Буряад арад», «Ёһо заншал», «Эхэ нютаг» һалбаринуудһаа хэрэглэлгэ.
    9. Буряад арадай хубсаһа хунар тухай презентаци бэлдэхэ.
    10. Эхэнэр хүнэй зүүдхэлнүүдтэй танилсуулхадаа, юһэн эрдэниин зүйлнүүдэй хэрэглэлгэ тухай хөөрөө үнгэргэлгэ.
 
    Хэрэглэгдэһэн литература:
    1. Бурятская кухня, 1984
    2. «Буряад үнэн», «Ажалай туг», «Толон» газетэнүүд сооһоо статьянууд.
    3. «Байгал», «Морин хуур» журналнууд сооһоо статьянууд.
    4. Доржиев Л. «Угалзанууд»
    5. Номтоев Ц. Н. «Эрдэм бэлиг-эрхим баян», 1991 он
    6. Санагын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей сооһоо материалнууд
    7. «Санагын сэгнэшэгүй баялигһаа», 1995 он
    8. Электрон ном «Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг», 2006 он

гаршаг