1. Һургалгын: «Айлшалалга» гэһэн хөөрөөн дээрэ ажал. Уран зохёолой удха ба уран арганууд. 1930 оной хардалга хюдалгын үе нэгэ гэр бүлын намтарай жэшээ дээрэ шэнжэлгэ. Түүхын ба географиин, уран зохёолой талаһаа зэргэсүүлэн шэнжэлгэ. ХХ зуун жэлэй 30-аад оной саг шэнжэлхэ, хожомой ерээдүйдэ һэргылхэ үүргэ тушаа түрүүшын шатын бодолнуудые болбосоруулга.

    2. Хүгжөөлгын: Һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөлгэ, ухаан бодолыень хурсадхаха. Уран үгын мүн арад зонойнгоо түүхын удха гүнзэгыгөөр ойлгохо дадал түрүүлэн хүгжөөхэ.

    3. Хүмүүжүүлгын: Һурагшадай хоорондо хани нүхэсэл, бэе бэеэ дэмжэлгэ, харюусалгатай хандаса, нигүүлэсэхы сэдьхэл уран һайханай бүтээлнүүд дээрэ үндэһэлэн түрүүлхэ, сэгнэжэ һургаха. Оршон тойронхи байдалые обёорон мэдэрэлгэ дэмжэхэ, ажабайдал, түрэл хэлэн, түүхэ тухайгаа мартангүй ябаха һанаа бодол түрүүлгэ. Тоонто нютагтаа, буряад арадтаа ёһотой эзэн мэтэ хандаса олгуулха.

    1. Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: Интернет онол арга, хөөрөөнүүд, дэбтэр, оньһото хэрэгсэл (компьютер), самбар, зурагууд, проектор; гүрэн түрын карта, түүхын баримтанууд, презентаци, Жамба Шадраагай намтар, Н. Дамдиновай «Эсэгын нэрэ» поэмэ.

Хэшээлэй түхэл: интегрированнэ хэшээл.

Словарна ажал: хардалга, хиналга, хюдалга.

 

    1. Хэшээлэй ябаса:

    Багша: Мүнөөдэрэй хэшээлнай түүхын хуудаһа ирана, сэмүүн 30-аад онуудай жэлнүүдтэ зорюулагдана. Энэ темэ таанад түүхын хэшээлдэ үзэһэн байхат, мүн 8-дахи класс болон 10 классуудта Ц. Доной «Хиртэһэн һара», «Брынзын санха» үзэхэдөө танилсаа һэнта. Ц. Дон хардалгада орожо, түрмэдэ наһа бараһыень мэдэнэт. Тэрэ 30-аад онуудта нэгэ гэр бүлэдэ ямар гашуудал тодхор асарһыень энэ хөөрөөнэй удха дээрэ хаража үзэхэт. Тиимэһээ 3 бүлэг боложо хүдэлхэбди. Дэбтэртээ бэшэебди һара үдэрөө, темэ, хэшээлэй эпиграф. Эпиграф уран гоёор уншажа үгыт даа. Н. Дамдиновай «Эсэгын нэрэ» гэһэн поэмэһээ абтаһан мүрнүүд ямар удха даажа абанаб?

 

    Танай урда «Айлшалалга» гэһэн рассказ. Тэрэ түрүүн Интернет соо, хожом «Угай зам» мүн «Хэжэнгэ» сониндо гараһан түүхэтэй, авторынь Агаһаа гарбалтай Жалсанова Оюна гээшэ. Хэдэн уншагшадай зүрхэ хүдэлгэжэ, хэдэн жэл соо нюуса байһан жэлнүүдэй гэршэ боложо үгэбэ. Олон тоото хүнүүдэй, арад зоной хуби заяан буруутажа, үншэрэлгын зоболонгой тама болоо гээшэб гэжэ уншагшад энэ хөөрөөндэ сэгнэлтэ үгэһэн юм. Харин бидэ 3 тээһээ шэнжэлжэ үзэе. Бүлэг бүхэн бэе бэедээ сэгнэлтэ табихат, тиимэһээ харюунуудые анхаралтайгаар шагнагты, нэмэжэ үгэгты.

 

    Презентаци харалга: Хэрэгтэй юумэеэ тэмдэглэжэ абагты, харюунууд соогоо хэрэглээрэйгты. 30-аад ондо Сталинай гүрэн түрэ толгойлхо үедэ арад зондо мүн манай багахан буряад арадта нилээн ехэ хохидол асарһан түүхэтэй юм. Тэрэ үе тухай дэлисэтэй үргэнөөр бэшэгдэжэ эхилэнхэйшье һаань, дууһан энэ темэ тайлбарилагдаагүй. Мэдээжэ хүн зоной, уран зохёолшодой намтар шэнжэлэгдэнэ, харин Хитад, Монгол бэшэ тээ гаража ябаһан буряад зоной юрын хүн тухай хөөрөөнууд хомор ааб даа. Энэ зохёол соо, тэрэ үеын зэбүүрхэмэ ааша ябадал, хэдэн хүн зоной хохидол харагдана. “Без суда и следствия” гэһэн үгэнүүдэй удха одоо тайлбарилагдана бшуу. 1931 оной байдал үхибүүнэй нюдөөр хаража, юундэ, хэндэ муу юумэ хээ гээшэбибди гэһэн асуудалда харюу үгэхэ хүн байгаагүйл, мүнөөшье хэн харюусахаб?

 

    1 бүлэг түүхэ шэнжэлэгшэд: Энэ хөөрөө түүхын талаһаа шэнжэлхэ. 1937 ондо болоһон үйлэ хэрэгүүдые хөөрэнэ, зохёол соо саг яажа харуулһыень гуримшуулан харуулна. Карта дээрэ заана ба мүнөө сагта бурядуудай ажаһуудаг газарнуудые харуулан үгэнэ. Зохёол сооһоо жэшээнүүдые олоно.

    Энэ мүнөө үеын залуу хүнэй хөөрөөн гэжэ эли байна, “гар утаһан”, “буряад хэлэеэ мэдэхэгүй буряадууд”, хэндэшье дуулгангүй ябашооб, “би энэ гуримда багаһаа һуранхайб” г.м. үгэнүүдээрнь элирүүлхээр байна. Харин гэр бүлынгөө гашуудалта 30-аад онуудһаа боложо, тарашаһан түүхэнь хүнэй сэдьхэл дайрана.

    Эдэ мүрнүүд соо тэрэ үеын саг элихэнээр харагдана. Хэдэн айл, гэр бүлэ иигэжэ хосорооб, тооолошогүй олон ааб даа.

    Тобшолол: Хэдэн бэрхэ ударидагшад, лама санаартан, уран зохёолшод мүн эрдэмтэд, юрын зон, хүүгэд энэ жэлнүүдтэ хосорооб. Жэшээнь манай Хэжэнгэһээ Бидья Дандарон, Галсан баабай (1907-2000 ондо наһа бараа). Тиихэдэ нэгэн байһан арад зониие хэдэн тээшэнь абажа хубаагааб, иигэжэ татажа таһалаад, түрэһэн хэлэ, ёһо заншалыень булаха гэжэ оролдоо гээшэб. Теэд авторнай наранай байгаа сагта буряад арадни хосорхогүй гэжэ найдуулна. Бидэ өөһэдөөшье түүхэ иража, хэһэн алдуунуудые гаргахагүй гэжэ оролдон арса мэтэ багаханшье һаа, алтаргана мэтэ ажамидаран байха ёһотойбди. Булта нэгэдэн, нэгэ туг доро ниилэхэеэ оролдохо ёһотойбди. Алтаргана, Сурхарбаан, Сагаалган, Эрын гурбан наадан – эдэ мэтэ буряад зониие эблэрүүлжэ, эхын үгэһэн хэлэеэ, түүхэеэ алдахагүй гэһэн удхатай юм.

 

    Һурагшадай харюунуудһаа:

    Энэ хөөрөө хэдэн хуби болгожо хубаахаар байна:

    1 хуби: оролто үгэ, Ага айлшалалга, эжытэеэ уулзалга, Хитадта һуудаг нагаса тухай мэдээсэл

    2 хуби: Аян замай тэмдэглэл, харгын тэмдэглэл болоно, аян замда ябаһанаа зураглана: Хятад, Маньчжури, Хайлаар, Нантунь, Баруун һомон, Москва һуурин хүрэтэр ябаһан тухай.

    3 хуби: хөөрөөн соо Альмара абжаагай гэр бүлын түүхэ хөөрэлгэ.

    4 хуби: түгэсхэл.

    Параллелизм ба зэргэсүүлгэ хэрэглэнэ, хөөрөөн доторхи хөөрөөн болоно, абтаһан үгэнүүд, портрет, ёһо заншалай баримтанууд, оршон тойрониие зураглалга г. м. Жэшээнь: Нагасымни шалажа, амархаа ошоходонь, Альмара абжаа гэр бүлынгөө түүхэ хөөрэжэ оробо.

    Эндэ эпитет хэрэглэгдэнэ. Оршон тойронхи байдал зураглахадаа иимэ үгэнүүдые хэрэглэнэ: бүрүүл гэрэй оройдо бишыхан зайн галай лаампа, уняа бутарма халуун хооһон тала, гэгээн хүхэ тэнгэри, уһан тунгалаг сэбэр байдаг, хара багаһаа г. м.

    Ёһо заншалай һургаалнуудһаа: Эрэ хүн эрдэни, эрхимэй дээжэдэ хүртэхэ ёһотой гэжэ, эрэ солотой хадаа иимэл табисууртай байна ха юм, ямар зохидоор энэ нютагта аха захатанаа хүндэлнэ гээшэб, һургуулигүй хүн хүн бэшэ г.м.

 

    3 бүлэг: 30-аад оной темэ буряад литературада ба нютагай түүхэдэ.

    Һурагшадай харюунуудһаа: Н.Дамдинов «Эсэгын нэрэ» гэжэ автобиографическа лиро-эпическэ поэмэ соогоо 1937 ондо хардалгада орожо ябаһан эсэгэ тухайгаа бэшэнэ. Дурасхаалта ном соо эсэгэ тухайнь иигэжэ тэмдэглэнхэй: Гармаев Дамдин-Жаб Гармаевич Баргажанай аймаг Угнаасай тосхон, декабриин 30, 58.1 а, 58.2, 58.9, 58.11. сагааруулагдаа. Июлиин 13, 1957 он, ЗАБВО-гой сэрэгэй трибунал.

    Энэ поэмэ 1957-1962 онуудта бэшэгдээ. Н. Дамдинов 1932 ондо түрэһэн, 1937 ондо табатай байгаа. Энээн тухайгаа иигэжэ бэшэнэ:

    Шадраагай Жамба арад зон соо Галсан баабай гэжэ сууда гараһан хэдэн ламанарай багша 30-аад оной байдал амасаһан юм. 1934 ондо нютагтаа хүдэлжэ байхадань, гал аюул боложо, үбһэ, һолоомо шаташаба. 2 үхибүүд галдаһан байгаа, харин хардалга үгэсэлгын ябуулгаар 10 жэлээр сүлэлгэдэ эльгээгдээ. Могзоондо, Шэтэдэ, Шэтын наана Черновскойн саана Хадалаа гэжэ шахтада 1935 онһоо 1938 он болотор ажаллаа. Тэндэһээ Колымада алта бэдэрэлгын газарта хүдэлөө, 1944 оной апрелиин 28-да табигдаһан. Табилга абажа, элдэб тээ ажал хэжэ ябаа. 1968 ондо Хөөрхэ нүүжэ ерэһэн.

    Презентациин үргэлжэлэл хараябди. Хэшээлэй темэ ба эпиграфта дахин хандая, ямар удха даанаб гээшые үшөө дахин элирүүлэе.

    Һурагшадай харюунууд: Үхибүүд харюунуудаа сэгнэнэ, ойлгоһоноо хэлэжэ үгэнэ.

    Багша: Мүнөө хэшээлдээ 30-аад оной зоболонгой замаар ябаһан арад зоноймнай түүхэ харабабди, ерээдүйн сагта иимэ ушарнууд бү болоһой гэжэ найдаха ёһотойбди. Энэ хадаа ургажа байһан таанадһаа дулдыдаха, ямаршье ажалтай байхат, элдэб хүн зонтой ушархат, иигэжэ хүниие доромжолһон ааша гаргаһан жэлнүүд бусаха ёһогүй. Нэгэ хүнэй засагта байһанай үедэ ямар олон хүн зон зобожо гараа гээшэб. Иигэжэ хэдэн тээшээ таһаржа ябаһан буряад зоноймнай зам саашадаа ямар байха гээшэб? Энэ асуудалда таанад лэ харюу бэдэрхэт.

    Энэ хэшээлэй удхаар найруулга, үгы гэбэл элидхэл «Хэжэнгэ нютагайм 30-аад онуудта хардалгада ороһон хүнүүд», нэгэ бүлын, нэгэ хүнэй намтар.