Оюна Жалсанова «Дангина»
Москва– Ага– Хитад– Шэнэхээн
www.burүatia.org,  www.burүat-mongolia.info
 

АЙЛШАЛАЛГА


Үнгэрһэн жэлэй үбэлэй эхин һарада арай гэжэ амаралта абажа, Агаяа айлшалааб. Дүү хүбүүмни сэрэгэй албаа хаажа ерэһэн байгаа. Хэндэшье дуулгангүй ябашаһан байгааб, хожом бэшэ тиигэхэгүйб. Эжымни уулзажа, баярлаһанайнгаа удаа: «Үглөөдэртөө амаралта абахамни, нагасындаа айлшалхабди. Бүхэли зундаа маниие хүлеэгээ. Хожомоо харалсахамнайшье мэдэгдээгүй, наян зургаа гараба…».
Нагаса эжымни дүү хүбүүн – Һама-Цырен, далан табан жэл Хитадта ажаһууна, үри хүүгэдээрээ, аша гушанараараа Наньтунһаа холо бэшэ хүдөөдэ. Би нэгэшье хаража үзөөгүйб, арбан хоёр жэлэй саана Агаар айлшалхаданшье үгы байгааб.
Үглөөдэрынь Хитад гарабабди. Маньчжури дээрэ автомашинаяа орхёод, Хайлар хүрэтэр автобусоор. Ошохо бүхэндөө манайхид Манчжуриин нэгэ ресторанһаа нагасындаа хонхододог, мүнөөшье тэрэ гуримаараа дуулгаба. Нагасын одхон басаган абажа, саашаа дамжуулба. Ресторанда хүдэлдэг нэгэ хитад хэлэтэй буряад хүбүүн манда ехэ туһа хүргэбэ, автовокзал үдэшэжэ, замаймнай автобуста маниие һуулгаба. Хэлэ мэдэхэгүй маанад нилээдгүй ядалсаха байгаабди. Эжымни тэрэ хүбүүнэй гар сайлгаха гэхэдэнь, тэрэнь ехэтэ аягүйрхэжэ, «иимэ хүндэтэй Һама Цырен ахатанай түрэлхидһөө яажа мүнгэ абаха гээшэбиб» гэжэ таһа арсаа. Хайлар хүрэтэр хоёр сагай хугасаа соо хүрэбэбди. Би бүхэли харгыгаа унтажа гарабаб. Москваһаа наашанхи харгымни өөрыгөө харуулна хаш. Хайлар дээрэ Намсалма хээтэймнай угтажа, үшөө саашаа Нантунь хүрэтэр автобустабабди. Хахад саг үлүүтэй ябажа хүрөөд, баярлаһамни эртэ байшаба. Нагсатанаймнай байдаг Баруун Һомон һуурин хүрэтэр үшөө хорёод модо. Наньтун хүрэтэр сэбэр сэхэ тала, саһан орожо эхилбэ. Манай хүрэжэ ерэтэр, орой харанхы болошобо. Буухадамнай гэрнүүд соогуур һүлэмхи гэрэл носоно, һалхитайхан.
Харанхыда нагасатанайнгаа байшан гэрэй газаа түхэл хаража үрдибэшьегүйб. Хоройнь ехэ, тээ саана обогор һүри үбһэн сооһоо нохой дэбхэрээд гүйжэ ерэбэ. Гэртэ ороходомнай хон-жэн, бүрүүл гэрэй оройдо бишыхан зайн галай лампа носоно. Нагасымнай ехэ басаган Альмара абжаа гүйжэ гараад, ехэтэ хүхеэд, абаһаар нэгэ углууһаа ябаган шэрээ гаргаад, Намсалма хээтэйтэй сай түхеэржэ эхилбэ. Хүндын дээжэ түхеэржэ байхадань, саада буланһаа нагаса ахаймнай харагдаад, ехэ баярлаба. Харахада ехэ зүрхэ хүдэлгэмэ, бишыхан хүүхэн шэнги баярлана. Дэлгэрэнгыгээр манай һони дуулаад, өөрынгөө ажабайдал тухай хөөрэбэ. Гурбан жэл үнгэрбэ нүхэрһөө гээгдэһээр, Ородһоо бага дүү басаган Должиноо хүлеэнэ. Сай уугаад, болоһон мяханһаа хүртөөд һуухадамнай, абжаанууд веранда руу урижа халуун эдеэ табиба. Эндэ пеэшэниинь аргалаар түлигдэнхэй, уняа бутарма халуун. Би энэ үедэ хэниинь хэн гээшэб гэжэ ухаандаа болбосоруулжа ядажа байнаб. Энэ һамган ехэ басаганиинь хаш, тэрэ ехэ хүбүүниинь. Эжымни иихэ зуура дүү хүбүүн бидэ хоёрто ямар зохидоор энэ нютагта аха захатанаа хүндэлнэ гээшэб, харыш гэжэ шэбэнэжэ үрдинэ. Ехэ хүрьгэниинь жара шаханхайшье һаа, нагасыемнай хүндэлжэ, газааһаа ороходонь, хүл дээрээ бодоно. Хоолшье барихадаа, хүндын хэршэмэгүүдынь нагасадамнай табина. Би иимэ гуримда багаһаа һуранхай, балай ехэтэ гайханашьегүйб. Эрэ хүн эрдэни, эрхимэй дээжэдэ хүртэхэ ёһотой гэжэ. Дүү хүбүүмни нагасада гэжэ үлээнхэй табагһаа мяха һабардаад жажалшахадань, нагасамнай “хүртэг” гэжэ аниргүй болгобобди. Теэд яахабши, дүү хүбүүмни түрэхэ гарахаһаа эрэ солотой хадаа иимэл табисууртай байна ха юм. Нагасамнай ехэтэ анхаржа һууна, эжымни юумэ хөөрэхэдэ, анхаралтайгаар шагнана, бишыхан хүүхэн мэтэ баярлажа хүхинэ. Нагасымни шалажа, амархаа ошоходонь, Альмара абжаа гэр бүлынгөө түүхэ хөөрэжэ оробо.
1931 он. Үбэл. Бооржын тала. Арба гаран үрхэтэ айл үбэлзөөнөө эндэ түхеэрэнхэй байгаа. Нэгэтэ хүйтэн һүни унаатай хүн ерэжэ, яаралтайгаар эд зөөреэ суглуулжа хилэ гарагты, хойто зүгһөө ородууд ерэнхэй, харгы хүндэлэн хаажа байна, тэдэниие үрдихэ хэрэгтэй гэбэ. Зуу гаран буряадууд түрмэдэ хаагдаа. Ехэ хүлгөөн боложо, бараагаа, малаа хамталалган эхилбэ. Зон хоёр бүлэг боложо хубаарба, нэгэ зариманиинь малаа эмхидхэнэ, нүгөөдүүл бараагаа абана.
Нагмид гэртээ ороод, Һама-Цырен хүбүүндээ, түхеэрэ, намтай мал туухаяа ошолдохош гэжэ захиба. Пагма, Должин басагадынь Хандама эжытэеэ амһартаа суглуулалсажа үлэбэ. Һама-Цыренэй газаа гарахадань, эсэгэнь хазаарланхай хоёр мори хүтэлэнхэй хүлеэжэ байба. Эхэнь гаралган дээрэнь һанаагаа бү зобо, шэнэ буусадаа ошожо, шамдаа хүшөөмэг хэжэ эдюулхэб гэжэ һанааень сэхэльдюулээд үдэшэбэ.
Энэ үедэ Альмара абжаагай гар утаһан хонходожо, Шара далайн эрье ажалаараа ошонхой дунда ахай Аюша дуугарба. Талаангүйгөөр албанайнь хабсарһанда ехэ голхоржо, хожом айлшалхаб гэжэ найдуулаад, хүн бүхэнтэй хөөрэлдэбэ.
Хонид гүнзэгы саһанда шаагдажа, хайшаа туулгажа байһанаа ойлгоногүй. Мүнөөдэрэйхеэ ябаал даа. Шэрүүн һалхин нюур үбдэхөөнэ. Хүбүүн һүүлшын үдэрнүүд соо болоһон ушарнуудаа һанана. Ухаанайнь болбосоруулхагүй хөөрэлдөөнүүдэй таһардаһанууд шэхэндэнь хүрэнэ: «ород сэрэгшэд малынь буляагаад, хүнүүдынь холо туужа абаашаа». Һама Цырен нэгэл аймшагтай юумэн болохоёо байна гэжэ тухайлна, хүршэ шогууша Будажабшье һаа абяа аниргүй. «Бидэ тэдэндэ муу юумэ хээ бэшэ ха юмди». Ехэ удаан бодолгото болоһоор үүр сайһыеншье обёорбогүй, дүрөөдөө хүлыншье шалашаба. Хоёрдохи хоногтоо Нагмид ондоо хүнүүдээр хилэ хүрэбэ. Үшөө хахад үдэр болоһон хойно түрүүшын ашаанууд ерэжэ эхилбэ, зүгөөр нүгөө хахадынь харагданагүй. Нэгэ халзан добын хормойдо отог түхеэрээд хүлеэбэ. Үшөө нэгэ үдэр үнгэрбэ, тэрэ ашаанай хамбы огто харагданагүй. Нагмид һанаата болоһоноо хүбүүндээ харуулхагүйгөө оролдоно, теэд хүбүүхэн өөрөөшье ойлгожо эхилнэ, ерэхэ болзорынь үни үнгэрөө. Долоон хоног үнгэрбэ, хамбынь үгы. Һама-Цырен үдэр бүри хэды модо Хитадай тала руу малаа тууһаар. Зарим тэдыдэ хүхэ талын уулзуур дээрэ юумэн харагдаба гү гэхэдэ, зэнхэгэд гээд үгы болошоно. Эжы дүүнэрээрэнь юун болоо гээшэб гэһэн бодолнуудһаа тархи ехээр үбдэжэ эхилнэ. Жэл тухай соо тала гараха бүхэндөө найдал түрэдэг байгаа. Тэрэ жэл олон буряадууд Ородһоо ерээ. Хэншье юунэй болоһые мэдэнэгүй. Ерэхэ жэлэй зун эсэгэнь гэртээ шэнэ эхэнэрые асарба. Урда гэрэйнь хадам эхэнь үдэр бүри ерэжэ хараал шэрээл табигша, ганса басагыем алабаш гэхэһээ наагуур. Үхэ үхэтэрөө харааһаар ябаа.
50-аад онуудаар түрэлхидтэйнь юун болоһыень мэдэгдэһэн байгаа. Тэрэ ашаанай хамбы тогтоожо хэһээгээ. Түмэр харгыда һуулгаад, Эрхүү абаашажа, хүн бүхэндэ яла тохоо. Эхэнэрнүүдтэ бага үхибүүдээ Эрхүүдэ үлээгты гэбэ, хүүгэд зэмэтэй бэшэ ха юм. Теэд яажа эхэ хүн үреэ орхихаб     даа. Хари орондо ошобол сугтаа… Сүүдлүүлһэн саарһантайнь шада яда танилсуулаад, үхэр мал шэрэдэг вагонуудта һуулгаад, аяар холо Казахстан абаашаа. Семипалатинск хотодо Эхэ орондоо «урбагшадай» лагерь байгаа.
Үбэл, хооһон тала, гэгээн хүхэ тэнгэри доро хүнүүд. Олонхинь түрүүшын үдэрнүүдтэ үхөө. Хандама харгыдаа хадхаляатаһан байгаа, үхэр малай вагонуудай забһар заалинхайгаар һалхи хабшаа бэзэ. Үхибүүдээ абаржа ерээд, Семипалатинск хүрэһөөр наһа бараһан байгаа. Тэрэнэй үхибүүдые ондоо буряад айлнууд үргэжэ абаа. Тэдэнэй һайгаар хаана холо үлэһэн хизаарта эсэгэтэй, ахатай гэжэ мэдэхэ болоо.
Гансал 1948 ондо буряадуудта тоонтодонь дүтэ зөөхэ арга олгоо, зүгөөр Эрхүүһээ зүүлжээ ошохо арга үгы зандаа. Хужартай газар дээгүүр олоной тамир тэнхэй һаланхай байгаа. Пагма Должиндо ороходоо бэеэ ехээр гэмэлтэһэн байгаа, тиигээд богони наһатай байшоо. Уһан тунгалаг сэбэр байдаг гэжэ гансал Эрхүүдэ мэдээ, энээнһээ урда гансал шарабтар хужартай уһаар хоол хээ бшуу. Эды олон жэлнүүдтэ хэзээ нэгэтэ эсэгэтэеэ уулзахабди гэһэн найдалаар ажамидараа. Аяар 1959 ондо Хитадай хилэ нээгдэжэ, түрэлхидээрээ золгоо. Һама-Цыренһээ жаргалтай хүн үгы һэн. Гансал эхынгээ шарай һананагүй, олон жэлдэ мартахагүйгөө оролдоошье һаа.
Үүдэн баһа нээгдээд, нагасань оробо. Унтажа ядаа, зүрхэниинь шэмшэрнэ. Һөөргөө манаараа һуугаад Ородой ажабайдал һурагшална, пенси яажа түлэнэб, Москвада яажа ажамидарнабши, салин хэр бэ? Нагаса удаан бодолгото болоо. Үхибүүдынь хэлсэжэ, хоёр долоо хоноод ерэхэеэ байһан Должин абжаа тухайнь бү хэлэе гэлсэбэбди, баһа хүлеэшэхэ, һанаа үнөөндэ дарагдаха. Харин эжымни Должин абгайн Эрхүүгэй архивһаа Хандамын дансануудые захиһан тухай хэлэжэ баярлуулаа. Энэ саарһан соонь эгээл сэнтэй фотозураг бии ха юм. Газар уһан дээрэ бултандамнай ами наһа үгэһэн хүнэй нэгэ монсогор гэрэл зураг.
Һүүлдэ гэртээ ерэһэн хойномнай эжымнай хөөрөө һэн. Нагаса түрүүшынхиеэ манай эжые харахадаа, Хандама хүгшэнтэй ехэ адлишаагаа. Тэрээнһээ боложо юм гү, бүхы түрэлхид сооһоо нагасамнай манай эжые илгадаг байгаа, нэгэ наһаараа зүрхэн доторынь хадагалагдажа ябаһан түрэһэн эхынь дүрэ һануулдаг хүүниие.
Үлэһэн үдэрнүүд соо бидэ Баруун һомондо байдаг бүхы түрэлхидөөрөө айлшалаабди. Нүүдэлшэ ажабайдалтай байхада, бүхы түрэл гаралаараа суг байгаагүйдэ бэшээр ажамидарха арга үгыл даа. Нагасымнай хоёр үхибүүд һургуулида багшална. Энэ һургуулинь хаагдаһан байгаа, мүнгэгүйдөөд. Тиихэдэнь айл бүхэн мүнгөө суглуулжа, энэ зохидхон һургуули байгуулаа. Мүнөө борохон гэрнүүд шарлажа харагдана. Һургуулигүй хүн хүн бэшэ гэжэ Шэнэхэйндэ зон ойлгоно. Үбгэдүүдтэ нэгэл эрмэлзэл, үри хүүгэдынь лэ үзэһэн юумыень бү үзэһэй.
Би энэ хүндэмүүшэ газарһаа огто ябахаяа һанаагүйб. Теэд амаралта дүүрэбэ, Москвагаа ябаха хэрэгтэй. Манаа үдэшэжэ ехэ гэгшын хүндэ бэлдэбэ. Бүгэдөөрөө буузаа мушхаба. Энэ түхеэрэлгэн соонь ехэ хамтадхалгын жэшээ харабаб. Нагасамнай харгын талаан үгэ баряад, һүүлдэнь дүү хүбүүн бидэ хоёрто хандажа: «Эндэ түрэлхидтэйб гэжэ мэдэбэт. Айлшалха юм. Минии бии үгышье һаа, ерэхэ юм». Дүү хүбүүмни заатагүй гэжэ хоюуланайнгаа түлөө харюусаба. Би юумэ дуу гаража шадаагүйб, хоолоймни бүглэрөөд, энэ нагасатаяа урданиинь золгожо шадаагүйдөө сээжэмни уйтараа, зүгөөр мүнөө ерэһэндээ, уг унгиингаа узуурта хүрэһэндөө баярлааб.
Үбэр-Монгол айлшалгамни үргэлжэлтэй байшоо. Улаан-Үдын аэропорт соо самолёдоо хүлеэжэ байтараа нэгэ үбгэжөөлые анхарааб. Жаахан, шүрдэгэрхэн, наһыеньшье ойлгохоор бэшэ. Һандай дээрэ һуугаад, урагша хойшоо гараашадһаа юумэ асуужа, гасаалжа һуугаа. Ганса буряадаар зугаалхадань, тойронхи залуушуул бултадаа харюусажа шадахагүй байһаниинь муул даа. Тархяа һэжэржэ, миһэржэ байгаа. Гэнтэ нам руу эрьелдээд «Ши долоон үхибүүтэй болохош» гэбэ. Би сошоод, мүнөө үедэ тиимэ юумэн болохоёо болёо гэбэб. Тэрэмни тархяа һэжэрээд, тиимэ табисууртай байнаш, зүгөөр болоншьегүй байжа магад гэбэ. Би һонюушархаад, яахадаа ород хэлэ огто мэдэнэгүйбта, та Шэнэхээнэй гүт гэбэб. Би таабаб, харин энэмни арбан табан жэл соо Ивалгын дасанда һуудаг байшоо, тэндэһээ хайшаашье гараагүй хүн байба. Үбгэжөөл ехэ баярлаад, хэнэйдэ ошообиб, саһан ороо гү, аргал түлэхэдэнь гэр соо угаартай гү г. м. асуудалнуудые һураа.
Энэ асуудалаар хотодо ажаһуудаг намайе туршаад үзэбэ бшуу. Хоёр буряадай зугаалдагаар заатагүй түрэлхидөө олообди. Һүүлдэнь иимэ наһатайшуул Шэнэхээн дотор оройдоол гурбан хүн үлэнхэй гэбэ, шинии нагаса, би болон үшөө нэгэ үбгэжөөл. Хара багаһаа минии нагасые мэдэхэ байшоо. Би ехэ гайхабаб, иимэ үндэр наһатай байгаад, гансаараа Москва ниидэжэ ябаһандань. Теэд Москва ерэхэдээ, намһаа һэргэг байбал. Би ниидэжэ ябахадаа нагаса тухайгаа, тэрэ сэмүүн сагуудай буряадууд тухай бодолгото боложол ябааб. Ямаршье аймшагтай саг байгаа гээшэб, шинии наһаараа түхеэржэ байһан ажабайдал руу эзэрхэг муухай юумэн талаһаа орожо һандаргахадань. Буряадуудай ехэнхинь юундэ сүүдлүүлһэнээ ойлгоошьегүй ха юм.
Наран иллюминаторай зайгаар гэрэлтүүлнэ. Урдамни Москвагай бүрхэг үбэл. Би наранда дуратайб. Наранай байгаа сагта Буряадни ажамидарха.

гаршаг