Проект чтения и анализа произведений

Даримы Дулмаевой на уроках внеклассного чтения

по бурятской литературе в 9-11 классах средней школы

    Реализация проекта способствует ознакомлению учащихся 9-11 классов МОУ “Мылинская средняя общеобразовательная школа” с произведениями молодой поэтессы Даримы Дулмаевой, (стихотворения, венок сонетов). Компетентностный подход в современном образовательном пространстве нацеливает учащихся к обладанию знаниями, умениями и навыками в литературном образовании, в частности, к чтению и анализу поэтических произведений, к определению их жанров; предполагает привитие школьникам любви к поэзии, навыков выразительного чтения и анализа лирических стихотворений, разъяснение художественных приёмов бурятского стихосложения.

    — формирование интереса к творчеству молодой поэтессы Даримы Дулмаевой (краткая биография, чтение и анализ произведений, заучивание наизусть стихотворений);

    — речевое, интеллектуальное, эстетическое и духовно-нравственное развитие школьников;

    — формирование основных видов речевой деятельности (овладение письменной, устной речью, культурой письменного общения;

    — формирование практических умений в использовании теоретических знаний (теория литературы);

    — осознанное, правильное, выразительное чтение художественных текстов в соответствии с нормами литературного произношения;

 

    — владение грамотной и выразительной устной и письменной речью на бурятском языке;

    — чтение и понимание сложных текстов на бурятском языке (венок сонетов);

    — умение самостоятельно формулировать проблемные вопросы;

    — способность к диалогу в стандартных жизненных ситуациях;

    — пользование лингвистическими словарями всех видов.

 

    — владение устной и письменной речью на бурятском языке;

    — умение вести диалог на бурятском языке в стандартных жизненных ситуацих;

    — умение анализировать художественное произведение с учётом его родо-жанровой специфики; осознавать личность автора и произведение в контексте культуры, эпохи современности;

    — нахождение необходимых и достаточных концептуальных оснований для сопоставления художественных произведений на уровне внутри- и межпредметных связей;

    — умение вступать в разговор, поддерживать общение, выражать своё отношение к обсуждаемой теме;

    — пользоваться словарями и справочниками различного уровня.

 

    Кто будет читать, анализировать: учащиеся 9 – 11 классов.

    Произведения для чтения и анализа: лирические стихотворения, венок сонетов Д. Дулмаевой.

    План проекта чтения и анализа произведений Д. Дулмаевой.

    Первая ступень: Выбор произведений Д. Дулмаевой для чтения и анализа.

    Вторая ступень: Составление проекта чтения и анализа произведений молодой поэтессы.

    Третья ступень: Чтение и анализ произведений Д. Дулмаевой.

    — Знание текстов, умение декламировать, навыки анализа.

    Результаты изучения произведений по проекту.

    — Развитие умений декламировать, анализировать стихотворения, сонеты (венок сонетов).

    — Конкурс любителей художественного слова (чтецов).

    — Конкурс детского литературного творчества.

 

    Учащиеся 9-11 классов, завершив изучение (чтение и анализ) произведений Д. Дулмаевой по программе проекта, должны научиться писать отзывы и рецензии, вести литературное краеведение (“Поэты живут рядом с нами”).

    — Отзыв о прочитанном (выученном наизусть) произведении.

    — Умение находить в прочитанном произведении элементов бурятской этнографии и этнопедагогики, соблюдение традиций в повседневной жизни (в обществе, школе и дома).

    — Знакомство с теорией стихосложения, собственное сочинение стихо-творений, рассказов, сказок, загадок, воспоминаний.

    — Знакомство с творчеством Д. Дулмаевой (чтение и анализ произве-дений) будет способствовать дальнейшему улучшению качества работы литературно-творческого кружка “Мэлэ”.

    — Подготовка юных декламаторов, сочинителей, рецензентов.

    — Оформление специального стенда, посвящённого творчеству молодой поэтессы Д. Дулмаевой в кабинете бурятского языка и литературы.

 

    а) Базаржапова Г. Уран үгэтэй ханилан ябаарай (“Буряад үнэн”).

    б) Баторова Э. Булжамуур болоходом шагнаарай (“Буряад үнэн”).

    в) Гомбоев Б. Б. Саһан болоходом тодоорой… (“Буряад үнэн”).

    г) Гомбоев Б. Б. Боди сэдьхэлһээ мүндэлһэн мүрнүүд (“Буряад үнэн”).

    д) Гомбоев Б. Б. Шэнэ нэрэ. Дарима Дулмаева (“Буряад үнэн”).

    е) Гуурһаяа туршанабди. У-Ү., БГУ, 2003, 10-22 н.

    ж) Дулмаева Д. Мартагдашагүй үдэрнүүд (“Буряад үнэн”).

    з) Дулмаева Д. Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб. (Шүлэгүүд ба сонедүүдэй гүрлөө). – У-Ү., Буряад үнэн, 2004.

    и) Дулмаева Д. Уулын дуудама мүнхэ хүлгоон. (Шүлэгүүд). – У-Ү., Бэлиг, 2007.

    к) Дулмаева Д. Чихний чимиг болсон аялгу сайхан монгол хэл… (“Буряад үнэн”).

    л) Жанчипова В. Уран зохёолдо ульһаяа туршан… (“Буряад үнэн”).

    м) Жэгүүртэ хүлэг. У-Ү., БГУ, 2005, 36-40 н.

    н) “Ажалай туг”, “Дүхэриг” сонинуудта хэблэгдэһэн зохёолнууд.

    о) “Мэлэ” кружогой гэшүүдэй гар бэшэмэл журналнууд.

 

    Дуран тухай шүлэгүүд (Любовная лирика) – “Саһан болоходом тодоорой…” (“Подставь мне ладони…”), “Баяртай” (“Прощай”) – 2 часа.

 

    “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” (“Пою мою прекрасную Мылу”) – стихотворения и венок сонетов.

 

    Первый сборник стихотворений и венка сонетов начинающего поэта Дулмаевой Даримы объединяет стихи, написанные в школьные годы. В своих стихах она стремится выразить свои чувства, любовь к малой родине, родным и близким людям, а также пытается найти ответы на вечные вопросы жизни. Сборник адресован истинным друзьям изящной словесности (ИДИС), а также широкому кругу читателей.

 

    Этнография и этнопедагогика: “Боди сэдьхэл - Cвятые помыслы ” – 1 час.

    Беседа о составе и происхождении (этногенезе) населения родного села, об их материальной и духовной культуре, особенностях быта в прошлом и теперь, о народной педагогике.

    Выучить наизусть: “Боди сэдьхэл”.

    Самостоятельное чтение: “Угайм нангин абдарһаа”.

    Венок сонетов: “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – 2 часа.

    Знакомство с композиционным построением стихотворного произведения “венок сонетов”, с выразительными средствами и поэтическими приёмами.

    Выучить наизусть: 15-ый магистральный сонет (“магистрал”).

    Самостоятельное чтение: М. Самбуев. “Дүшэн наһанай мүшэн” (“Звезда сорокалетия” – 40 сонетов).

    Залуу поэдэй шүлэгүүдэйнь согсолбори соо түрэһэн үдэһэн Мэлэ һайхан тоонто нютаг, эрьехэгүйгөөр ябаһан балшар наһан, нангин дуранай хүсэн тухай замби түбиин мүнхэ асуудалнуудта харюу бэдэрһэн гүнзэгы удхатай шүлэгүүд оруулагдаба.

 

    Тоонто Мэлэ, ажабайдал тухай бодолнууд (Родная Мыла, раз-мышления о жизни): “Мэлэм үнэтэй” (“Дорогая сердцу Мыла”) – 1 час.

    Выучить наизусть: “Мэлэм үнэтэй”.

    Самостоятельное чтение: “Ямар сагта дуратайбши…” (“Моя подру-га весна”).

    Дуран тухай сонедүүд (Сонеты о любви): “Хүлеэнэб шамаяа” (“Жду тебя”), “Уянгата нэрэш” (“Имя твоё нежное”), “Хуби заяанайм долгин соо” (“На волне судьбы”), “Баглаа үнгэнүүдые бэрхээр холижо…” (“Смешав цвета красок…” ) – 2 час.

    Выучить наизусть: “Уянгата нэрэш”.

    Самостоятельное чтение: Г. Чимитов. “Инаг дуранай огторгой” (“Небо любви”), “Мүльһэн” (“Лёд”), “Хүршэдөө” (“Соседке”).

    Примечание. Литература и другие печатные материалы для самостоятельного чтения и выполнения дополнительных заданий имеются в кабинете бурятского языка и литературы.

 

    Родилась в с. Мыла Закаменского райна в 1986 году. В 1-11 классах училась в Мылинской средней общеобразовательной школе Закаменского района. Участница конкурсов детского литературного творчества “Минии тоонто Захаамин” (Ехэ-Цакир – 1 место, Мыла – 2 место, Шара-Азарга – 2 место). Член “Уран-Дүшын ургыханууд” (детская секция районного литературного объединения “Уран Дүшэ”). Член школьного литературного кружка “Мэлэ” с 5-го класса. Дарима неоднократно участвовала на районных олимпиадах по бурятскому языку и литературе. Занимала призовые места.

    В 2003 году школу закончила с серебряной медалью. Победительница литературно-творческого конкурса, объявленного МОиН, НГИ БГУ, Издательским Домом “Буряад үнэн”. По итогам конкурса (I место) принята в НГИ БГУ на первый курс. Лауреат литературной премии имени Н. Дамдинова. Дарима Дулмаева – гордость нашей школы. Она выпустила два сборника стихотворений и венка сонетов (“Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” – 2004, “Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн” – 2007). Её стихотворения, литературные сказки, рассказы и воспоминания опубликованы в сборниках “Гуурһаяа туршанабди” (2003), “Жэгүүртэ хүлэг” (2005), в газетах “Ажалай туг”, “Буряад үнэн” (“Дүхэриг”).

    2008 год. Дарима Дулмаева закончила учёбу в Бурятском госу-дарственном университете с красным дипломом.

    Задания: 1. Дуран тухай шүлэгүүдые уянгата гоёор уншагты.

                    2. Шүлэгүүдэй байгуулга, уран аргануудые тодоруулагты.

                    3. Шүлэгүүдые сээжэлдэгты.

 

    Чтение и анализ стихотворений.

    урок: “Саһан болоходом тодоорой…” (“Подставь мне ладони”).

 

 

    Задание: стихотворение выучить наизусть.

 

    2-ой урок: “Баяртай” (“Прощай”).

 

 

    Задание: стихотворение выучить наизусть.

 

    Прочитать самостоятельно: “Гар соошни минии хуби заяан…” (“В твоей руке моя судьба…”).

 

     

 

    Урок литературного творчества: “Минии дуран - Моя любовь” – проба пера (3 урок).

    Дополнительное задание: прочитать самостоятельно читательские отзывы, рецензии:

    · В. Жанчипова. Уран зохёолдо ульһаа туршан…

    · Э. Баторова. Булжамуур болоходом шагнаарай.

    · Г. Базаржапова. Уран үгэтэй ханилан ябаарай.

    · Б. Гомбоев. Саһан болоходом тодоорой…

 

    Захааминай аймагай Мэлын дунда һургуулиин 11-дэхи класста Дарима Дулмаева эрхим һайнаар һуража байдаг. Номдоо тон бэрхэ, һүбэлгэн хурса ухаатай, шударгы, эрмэлзэл хүсэлөөр түгэс дүүрэн басаган юм. Хамтын ажалда, уран һайханай бүлгэмдэ хам оролсодог. Бүри 5-дахи класста һурахаһаа эхилээд, “Мэлэ” гэжэ литературно-творческо кружогой эдэбхитэй гэшүүн. Шүлэг, онтохо гэхэ мэтые зохёожо туршадаг.

 

    2001 ондо Ехэ-Сахир нютагта үнгэргэгдэһэн “Минии тоонто Захаамин” гэжэ эхилэн бэшэгшэдэй конкурсдо хабаадажа, 1-дэхи һуурида гараад, “Уран Дүшын ургыхан” гэһэн аймагай хүүгэдэй литературна нэгэдэлэй гэшүүн болоо һэн. Тус конкурсдо “Мэлэ – минии тоонто” гэжэ шүлэгөө олоной һонорто табяа юм. Шүлэг соогоо уужам Мэлэ тоонтоёо “зохид наартай нютаг юм” гэнэ. Үндэр хада уулануудаараа, үрэжэлтэ тала дайдаараа, хонгёо хоолойтой дуушадаараа омогорхон бахархана:

     – гэжэ гүн сэдьхэлэй оёорһоо магтана. Харана гүт, “зохид наартай нютаг” гэхыень? Энэ шүлэгынь тэрэл жэлдэ хэблэгдэһэн хүүгэдэй шүлэгүүдэй согсолбори соо оруулагданхай.

 

    2002 ондо мэхээрээр баян Мэлэ нютагтамнай иимэл конкурс болоходоо, манай аймагай “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн, Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ В. Н. Данжаловай түрэһөөр 65 жэлэй ойдо зорюулагдаа һэн. Дарима эндэ “Саһан болоходом тодоорой…”, “Захааминай замбаа амтатай” гэжэ шүлэгүүдээ ульһатай уран гоёор уншаа һэн.

 

    “Саһан болоходом тодоорой…” гэжэ шүлэг соонь гүлмэрхэн залуу басаганай нюуса инаг дуран яаха аргагүй харагданал даа. “Шааюурхан горхотой нютагтаа Шэхэндэш аалиханаар шэбэнэхэ, һэмээхэн хасарыеш таалаха Һэрюухэн һэбшээн болохом гү?”, “Аалихан сонхоорш шагааха Алтан һара болохом гү? ”, “Хоёр жэгүүр далинуудтай Хөөрхэн булжамуур болохом гү?”, али “Доошоо ниидэхэдээ тогтохо Саһан болохом гү?” гэжэ аалиханаар даа гуниглан асууна. Гэрэлтэ үдэрэй мандан ерэһэндэл найдан, зүрхоо түшэгэнүүлэн захина:

    “Захааминай замбаа амтатай” гэжэ шүлэг соогоо хүгшэн буурал төөдэйнгоо яажа замбаа хэһые, олон ашанар ба зээнэрэй туһалһан тухай зураглана.

 

    Үдэшэ болотор үлдэхэгүйш даа, – гэнэ.

    Нээрээшье, тоһо хайлгаад гү, али зоохэйдэ замбаа худхажа эдеэ һаа, үбһэнэй үедэ үнихэн лэ ажалдаа ябадаг, үлдэдэггүй бэлэйбди.

    Зүб лэ даа! Замбаа гээшэмнай хургаа таһа хазахаар амтатайшье, үл-тэйшье хоол лэ.

    Дарима шүлэгүүд соогоо үдэһэн түрэһэн Мэлэ нютагаа, эгээн сэнтэй эжыгээ магтана. Заха хизааргүй “Огторгойн Долоон үбгэдтэ” (“Захяа”) “Гансахан минии нютагта Гунигтай захяаем дуулгыт” гэжэ хандана, “Һэмээхэн шэхэндэнь шэбэныт” гэжэ захина.

    Эдир шүлэгшэнэй бэшэһээр һаа, буряад басаган хадаа “алтан нарахан”, “одо мүшэхэн”, “булжуухай шубуухан”, “хүбүүнэй дуран” боложо, “халуун галай дүлэнтэй” сасуулагдана. “Танил мүшэн” гэжэ шүлэг соонь:

    Одохон гоёор ялалзана.                           Үүрэй солбон эмнинэ,
    – гэжэ уншанабди, манхан үндэр тэнгэриин оройдо ялалзаһан Үүрэй солбониие харанабди, урда урдаһаань эмнилсэһэндэл болонобди. Залгуулан ошотоһон туяагаарнь “Танижа баярлааб угаа Танил мүшэн нүхэрөө” гэжэ хүхинэ.

    “ Багшадаа” үреэлэй һайхан үгэнүүдые бэлэглэнэ:

    “Ямар сагта дуратайбши?” гэжэ шүлэг соогоо “яаран түргэн” харюу-сана: Хабар сагта айхабтар дуратайб,

    Юундэб гэхэдэ, “cаһан мэнэ иигээд түргөөр хайлаха”, “ганганалдан шубууд тоонтоёо эрьехэ”, “газар эхэмнай һуняан һэргэхэ”, “һалбаран гоёор байгаали ногоорхо”, “шубуудай урматай аялга дуунууд шэхыем хүхеэн, баясуулан байха” гэнэ.

    “Жаргал гэжэ юун бэ?” Хүн бүхэн энэ асуудалда ондо ондоогоор ха-рюусаха гэжэ хэндэшье нюуса бэшэ. Хоёрхон бадаг харуулая:

 

    Дарима гансал шүлэгүүдые зохёодог бэшэ, мүн онтохонуудые, рас-сказуудые, дурасхаалнуудые бэшэжэ туршадаг байна. Жэшээлхэдэ, “һоно”, “Зумбараа” гэжэ онтохонуудынь зохидоор бэшэгдээд, “Ажалай тугай”, хуудаһануудта толилогдожо, манай бэрхэ басаганай урма зоригые нилээн дээшэнь үргэжэ, одо һодыень далижуулаа гэжэ һанахаар.

 

    2002 оной хабар Дурна зүгэй тээхи хүүгэдэй “Океан” лагерьта ошохо золтой байгаа. Тэндэ хорёод хоногой туршада амарһан, һураһан тухайгаа “Мартагдашагүй үдэрнүүд” гэжэ дурасхаалта тэмдэглэл “Дүхэриг” сониндо хэблүүлээ һэн.

    Мүнөө Дарима дүрбэдэхи жэлээ һургуулиингаа президент, һурагшадай ажал хүдэлмэри, һуралсал хаба шадал соогоо ударидажа байдаг, гоёор дууладаг, столой теннис болон волейбол наадаха дуратай. Февралиин 20-до Шара-Азаргын дунда һургуулида үнгэрһэн “Минии тоонто Захаамин” конкурсдо гурбадахияа хабаадалсажа, “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй гэшүүдһээ бүридэһэн жюрин болоод аймагайнгаа эдир бэшэгшэдэй анхаралда жэлэй дүрбэн саг тухай бэшэгдэһэн сонедүүдэй баглаа дурадхаба. Залуу шүлэгшэн иимэ ехэ захата бүтээхэдээ, сонет зохёолгын хэмжүүр болон уран аргануудые дууһан бэелүүлхэ гэжэ оролдоо, сонедүүдэй баглаа зохёохо ёһо гуримуудые дүүрэн бэелүүлээ гэжэ һанагдана.

    Эхилэн зохёожо байһан шүлэгшэ басагамнай саашадаа үшөөшье ехэ амжалта туйлаха бэзэ гэжэ найдаад, амжалта хүсэнэб.

    1-й урок: Этнография и этнопедагогика. “Боди сэдьхэл”

    (“Святые помыслы)”

 

    Задание: выучить наизусть стихотворение.

    Прочитать самостоятельно: “Угайм нангин абдарһаа” (“Ларец родо- cловной” – из сборника “Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн – “Вечный горный зов”, стр.7–9).

    Дополнительное задание: прочитать самостоятельно книгу дооромбо ламы Э.-Х. Галшиева “Бэлиг-ун толи” (“Зеркало мудрости”).

    Вопросы и задания:

    1. Сонет гэжэ ямар зохёол хэлэдэг бэ?

    2. Анха түрүүн сонет гээшэ хаана мүндэлһэн бэ?

    3. Сонедүүдэй баглаа хэды шүлэгһөө бүридэнэб?

    4. Сонедүүдэй нэгэ шүлэг хэды мүрһөө бүридэнэб?

    5. Сонедүүдэй шүлэг ямар рифмэтэйб?

    6. Сонедүүдэй баглаагай арбан табадахи шүлэг ямар нэрэтэйб?

    7. “Хонгорхон Мэлэеэ дуулан магтанаб” гэжэ зохёол сооһоо һүүлшын арбан табадахи шүлэг сээжэлдээд, уранаар хэлэгты.

 

    Задание для самостоятельной работы: полный текст произведения прочитать в сборнике “Хонгорхон Мэлэеэ магтан дууланаб”, ответить на вопросы викторины.

    — Юунэй үнэр “һанаа бодолыем, эльгэ зүрхыем  арюудхаһан мэтэ” гэнэб?

    — Хоёрдохи шүлэг соо үнэтэй сэнтэй юун тухай хэлэгдэнэб?

(Мүнхэ аршаан)

    — Ямар юумэн “түүдэгхэн галаараа ялаганан харагдана ” гэнэб?

(Алтан гадаһан)

    — Хэниие хүхэ хадагаар, сагаан эдеэгээр угтая гэнэб?

( Хүндэтэ айлшадаа)

    — Ямар саһан хайлан урданаб?

    — “Миралзан урдаһан Мэлын эрьедэ” юун мянгаадаараа ургабаб?

(Ургынууд)

    — Юунтэй хамта “барилсан гараа шангаар ябанаб” гэжэ хэлэнэб?

(Байгаалитай)

    — Юунүүд “хашаа дээрэ олоороо һуугаад, хушуу холбон наярса даржаганалданаб”?

(Борбилоонууд)

    — Юунүүдые гараараа түүжэ абаад, газар дайдаяа гэрэлтүүлхэ гэнэб?

(Зуун мянгаад галхануудые)

    — Автор хэниие “гуниглан һананаб”?

    — Ямар юумэндэ “захяаем инагтам дуулгыш” гэжэ ханданаб?

(Һарада)

    — “Согтойхон наран уринаар миһэржэ”, хаагуур сэнгэхые уринаб?

(Сэсэгтэ талаар)

    — Ямар юумэн элдинхэн нютагтаа һониниие дуулгахаб?

(Эрбээхэй-сэсэг)

    — “Аадар бороон тогтожо”, юун һэрпэгэнэн дуулашабаб?

(Аляахан булжамуур)

    — Лиричческэ герой “бууралхан төөдэйн хэһэн” юу садатараа эдибэб?

(Замбаа)

    — “Зулгыхан хаһатай хахасаха үедэмни” юумни “доһолон, шэмшэрэн сохилоо”гэнэб?

    — “Уран зурааша намар хүбүүн уяхан хуһадай шара тэрлиг, уляаһан мододой улаан дэгэл” юугээр гоёоноб?

(Уран биирээр)

    — Мэлюун хүйтэн үбэлые юун гэжэ нэрлэнэб?

(Ууртай үбгэн)

    — Ямар һара “яһалашье удаан галгижа” үнгэрнэб?

(Январь һара)

    — “Хамагһаа ехээр һанагдаад байдаг” юун зүүдэндэ ерэнэб?

(Хабар-хүүхэн)

    — Хабарай дүтэлһые юун һануулнаб?

(Хүдэр наран)

    — Авторта эгээн дуратай сагынь юун бэ?

(Хабар)

 

    а) Эпитет, метафора, олицетвворени гэхэ мэтэ уран аргануудые оложо хэлэгты.

    б) Сонедүүдэй гүрлөөгэй гол удха юун болоноб?

    в) Б. Б. Гомбоевой “Сонедүүдэй гүрлөө тухай” статья аншагты.

 

    Сонет гээшэ 13-дахи зуун жэлдэ Италида мүндэлһэн (“soneto” гэһэн үгэ) тогтомол түхэл маягтай (твёрдая форма) зохёол юм. Возрождени, барокко, романтизм, символизм, модернизаци гэжэ нэрлэгдэһэн үеын литературна урасхалнуудай поэзидэ дэлгэрэнги байгаа. Сонедээр бэшэгдэһэн шүлэг 14 мүрһөө гэхэ гү, али 4 бадагһаа (4+4+3+3) бүридэдэг. Бадагууд (түрүүшын хоёрынь – катрен, удаадахи хоёрынь терцет түхэл) соохи мүрнүүд иимэ гуримаар рифмэлээтэй байха ёһотой. Итальян һубарилаар: абаб, абаб, сдс, дсд (сдс, сдс); француз һубарилаар: абба, абба, ссд, еед (ссд, еде) гээд зэргэлһэн, хэрээһэлһэн, бүһэлһэн рифмэ ажаглагдана.

    Жэшээ болгон, М. Самбуевай “Дүшэн наһанай мүшэн” гэжэ нэрэтэй сонедүүд сооһоо 40-дэхи шүлэгэйнь рифмэ харая: “гурбанай – гэртээ – гунигай – гэрэлтээ; олон – ошоһой – орон – ошон һай; нэгэтэ – байха – һайхам; мэдэ – таабайм – тааһайб”.

    Харин В. Петонов “Хотын сонет” гэжэ зохёолоо хэлсээтээр (условно) сонет гэжэ тоологдодог англи маягаар У. Шекспиртэй адляар (4+4+4+2) бэшэнэ: “дангина – мэндээтэй – шэмэглээтэй – анхилна; дэлһэтэй – гуда-мжа – гутамша – үнэртэй; нээгдээ – олоороо – годоороо – гээгдээ; үглөө -- үлөө”. Поэдэй 1976 оной сентябрь һарада Москва хотодо дүүргэгдэһэн “Булжамуурта орон” гэжэ баглаа сонедыньшье иимэл түхэлтэйгөөр бэшэгдэнхэй. Зүгөөр юундэшьеб даа түгэсхэлэй 15-дахи сонет үгы. Тиигээд энээниие хүсэлдүүлхэ һанаатай урдахи сонедүүдэйнь эхин мүрнүүдые илгажа уншаад үзэхэдэ, даб гэһээр удхаараашье, түхэлөөрөөшье тааралдахагүй янзатай. Ямаршьеб даа ушараар гүрлөөгэй урда нэгэ сонет үгтөөтэй. Теэд энэнь юуншье юм бэ гэжэ манай ахирхан ухаан буйлуулжа биранагүй. Литературна эрдэмни үшөөл багадашана гээшэ ха.

 

    1955 ондо бэшэгдэһэн Ц. Галсановай “Байгалай баглаа сонедүүд” соо түгэсхэлэй сонет дүримдэ тааранагүй гэхэ гү, али миин лэ 15-дахи сонет болоод үлэшэһэн ха. Үшөө тиигээд энэ зохёол соо сонет бүхэн нэрэтэй. Г. Чимитовэй “Инаг дуранай огторгой”, “Залуу эхэнэрэй үгэ”, “Асуудал”, “Мүльһэн”, “Хүршэдөө”, “Басаганай харюу”, “Үгэ хэрэг хоёр”, “Хахархай тэбшэ”, “Сухал”, “Нээрээ, хэлыш”, “Ажал”, “Һүгэдэнэб” гэһэн сонедүүдынь булта 4+4+4+2 гэжэ шүлэглэмэл маягаар бэшээтэй.

 

    Ородой классик агуу А. С. Пушкинай “Сонет” гэжэ шүлэг соонь иигэжэ рифмэлээтэй: совета – изливал – Макбета – облекал; поэта – избрал – света – идеал; отдалённый – стеснённый – заключал; девы – запевал – напевы. Харин далай дабирхай олон тоото зохёолнууд сооһоонь “Поэту” гэжэ шүлэгынь ёһотойл сонедэй жэшээ болодог.

 

    Снедүүдэй гүрлөө (баглаа сонет) хадаа бэеэ дааһан аад, удхаараа холбоотой 15 сонедһээ бүридэһэн цикл гэхэ гү, али багахан поэмэ мүн. Сонедүүдэй гүрлөө соо сонет бүхэниинь урда тээхи сонедэйнгээ һүүлшын мүр тэрэ зандань дабтажа, өөрынгөө эхин мүр болгоһон байдаг. Эгээ һүүлдэхи 15-дахи сонет болбол урдахи 14 сонедэйнгээ эхин мүрнүүдһээ бүридэжэ, бэеэ дааһан, дүүрэн удхатай, рифмэтэй байха болоно. Сонедүүдэй гүрлөө зохёолгодо энэл 15-дахи түгэсхэлэй сонет тааруулжа шадалга гээшэ гол шухала илгаа, өөрынь онсо шэнжэ болоно. Үшөө нэгэ онсо юумэниинь гэхэдэ, сонедүүдэй гүрлөөгэй тон түрүүшын мүр 14-дэхи сонет дүүргээд, түгэсхэлэй 15-дахи сонедэй эхин боложо үгэхэ ёһотой.

 

    Буряад поэдүүдэй бүтээһэн сонедүүдэй гүрлөөнүүдһээ эрхимүүдынь нэрлэхэдэ, эдэ болоно: Н. Дамдиновай “Мүшэтэ харгы”, М. Самбуевай “Инаг дуран” (1), “Инаг дуран” (2), “Аласай замда юрөөнэб”, “Арбан табан дуун”, Д. Доржогутабайн “Бодолнууд – ажабайдалай һудалнууд”. Сонет, тииһээ тиитэрээ сонедүүдэй гүрлөө зохёожорхихо гээшэ амархан хэрэг бэшэ. Хадата Захааминаймнай бэлиг түгэлдэр дуушадай эрхим нэгэн М. Самбуевай “Дүшэн наһанай мүшэн” гээд нэрлэгдэһэн дүшэн сонет зохёолшодто үльгэр жэшээ болохонь, аргагүй ехэ хэшээл һургуули үгэхэнь лаб. Дууша хүбүүнэйнгээ хонгёо һайхан хоолойгоор урмашан байхадамнай, манда хэзээдэшье үлүү бэшэ.

 

    Сонет, сонедүүдэй гүрлөө зохёожо туршаха хүндэ жэшээ болгон, нэгэ сонет дурадханаб:

    Задания: 1. Туд согсолбори сооһоо түрэһэн үдэһэн Мэлэ һайхан тоонто, балшар наһан, нангин дуранай хүсэн тухай шүлэгүүдые уншагты.

                    2. Уянгата шүлэгүүдэй удхаар зурагуудые зуража туршагты.

                    3. Нютаг тухайгаа шүлэгүүдые зохёогты.

                    4. Инаг дуран тухай нэгэ шүлэг шэлэжэ сээжэлдэгты.

                    5. Инаг дуран тухай уянгата шүлэг зохёожо туршагты.

                    6. Б. Б. Гомбоевой “Боди сэдьхэлһээ мүндэлһэн мүрнүүд” гэжэ һанамжа уншагты.

    Чтение и анализ стихотворений, сонетов о любви

    1-й урок: Тоонто Мэлэ, ажабайдал тухай (Родная Мыла, размышления о жизни) – “Мэлэм үнэтэй”.

 

 

    Задание: выучить стихотворение “Эжыдээ бэшэг”, стр. 14. (2.)

 

    Самостоятельное чтение: “Ямар сагта дуратайбши?”, стр. 12. (1.)

 

    2-3 уроки: Дуран тухай сонедүүд (Сонеты о любви).

 

    Самостоятельное чтение: согсолбори сооһоо дуран тухай шүлэгүү дые (стр. 35-61. (2.), Г. Чимитовэй сонедүүдые оложо уншаха.

 

    Дополнительное задание: Б. Б. Гомбоевой “Боди сэдьхэлһээ мүндэлһэн мүрнүүд” гэжэ рецензи уншаха.

    Би мүнөө гартаа номин хүхэ огторгойдохи хүбэн сагаан үүлэнүүдые шобхо шулуун үзүүрнүүдээрээ соо хадхан харбаһан орьёл-торьёл залгаа ута хадануудаар шэмэглэгдэһэн һайхан дахатай “Уулын дуудама мүнхэ хүлгөөн” гэжэ нэрэтэй уянгата шүлэгүүдэй ном баряад һуунаб. Сэдьхэл зүрхэмни баяр омогорхолоор халина. Тиигээшье үгыдөө аргань үгы. Юундэб гэхэдэ, номой автор “саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй” боложо ябаһан минии 5-һаа 11-дэхи анги дүүргэтэрынь, буряад хэлэ болон литература, шүлэг зохёолгын нюусануудые аха аргаараа заажа тухашарһан шаби Дарима Дулмаева болоно. Энэ хадаа Даримын шүлэгүүдэй хоёрдохи дэбтэр болоно. Шүлэгүүдэйнгээ болон сонедүүдэй гүрлөөгэй нэгэдэхи номоо ирагуу шүлэгшэ басагамнай 2004 ондо хэблүүлээ һэн гэжэ олон түмэн уншагшадтаа яаран һануулһуу. Бэрхэ, эрмэлзэл ехэтэй шабиимни шүлэгүүд, онтохонууд мүн “Гуурһаяа туршанабди” (2003), “Жэгүүртэ хүлэг” (2005) гэһэн хамтын суглуулбаринууд соо, “Ажалай туг” болоод “Дүхэриг” cонинуудта оло удаа толилогдоо.

 

    Номой хуудаһануудые нэгэ нэгээр һэхэн, шүлэгшэ басаганайнгаа зохёолнуудые тунгалаг һайхан эм домто аршаанһаа хүртэһэндэл, амтархан шэмэжэ, яаралгүй, зарим газартань хэдэ дахин эрьен дабтажа, зүрхэеэ хооргэн байжа уншажа, сэдьхэлээ ханабаб. Гушаад холо гаран жэлэй саана багшанарай институдай ород-буряад филологиин таһагай (ОРБФ-эй) оюутад байһан манда ород-совет, буряад литератураар эрдэм түгэс, һонирхолтой лекцинүүдые уншаһан хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Буряадай гүрэнэй университедэй профессор С. Ж. Балданов Буряадай арадай поэт Л. Д. Тапхаев хоёр минии шабиие өөдэнь үргэжэ дэмжэһэн, холын ерээдүй руу харгыень заан зууршалжа, тус согсолбориин алтан нара хараха хэрэгтэ горитойхон хубитаяа оруулаа. Тиихэдэ зохидхон, гоё һайхан зурагуудаараа туд ном шэмэглэһэн уран гарта Б. О. Ринчинов болон хинан гаргагша редактор О. В. Цыцыкова гэгшэдтэ онсо баяраа мэдүүлнэб.

 

    Номой эхиндэхи аннотаци соо иигэжэ уншанабди: “…түрэһэн үдэһэн Мэлэ һайхан тоонто нютаг, эрьехэгүйгөөр ябаһан балшар наһан, нангин дуранай хүсэн тухай замби түбиин мүнхэ асуудалнуудта харюу бэдэрһэн гүнзэгы удхатай шүлэгүүд оруулагдаба”. Дарима, нээрээшье, “уулын эзэдэй нангин үршөөлөөр” түрэһэн энхэргэн аба эжы хоёрой ууган үри юм. Тиимэл хадаа дахажа ябаха хоёр шамбай шиираг дүү хүбүүдэй һанаха һарбайха эгэшэ болоно. Айлай ехэ басаган һэн тула өөрын эрмэлзэлтэй, хүсэлтэй байнгүй яаха һэм. Угайнгаа уран бэлигые улад зондоо бэлэглэжэ, “Эхи захагүй замби дэлхэйн Эгээл жэгтэй тоонто нютаг” Мэлэеэ һанан дурсан, олон үнгын сэсэг малгай гүрэһэндэл, уянгата мүрнүүдээ хойно хойноһоонь холбоно. Эдээхэн мүрнүүдые уншахадаа, долоон үнгөөрөө яларан толорһон тэнгэриин дугы дамжан, алас холын дээдэ замбида дугысан гаража, унтаршагүй мүшэхэн болохо гэнэ бэшэ гү гэжэ һанахаар:

    Яажа мэдэхэбши…, магад, дээрэмнай сабшаралдан байһан ододой али нэгэхэниинь болошоод, мандаа эмнис гэжэ байхадаа болохол. “Угайм нангин абдарһаа…” гэжэ шүлэгыень уншахадаа, шүлэгшэн түрэл нютагайнгаа түүхэ, уг яһалал мэдэхэ байна гэһэн тобшолол хэмээр. Мэлэ нютагыемнай тойроод байһан дүтыншье, холошогшье байдаг тахилгатай обоо уулануудтайгаа танилсуулна. Анхан сагта хаанаһаа хэд гээшэ иишэмнай ерэжэ, ямар газарнуудаар нютагжан һуурижаһан бэ гэжэ ойлгонобди.

    Захагүй ой тайгата, хада уулата Захаамин дайдын тон хоймор болохо баян түүхэтэй нютагтамнай нэгэ иимэ домог бии юм.

    “Үндэр газарһаа харахада, хэзээ уряанһаа мэхээрээр баян гэжэ суурхаһан Мэлые тойроод гурбан ехэ хада ууланууд байдаг:

    1. Баршагар – урагшаа хараад хэбтэһэн арсаланиие һануулдаг.

    2. Хойто нюрган – мантан томо заан шэнгеэр харагдадаг.

    3. Зүүн хүбшэ – зүүн урдань байһан Түбхэн тообии уулые һүүлээрээ шэрбэн тулаад, хойшоо хаража хэбтэһэн луу шэнги.

    Мэлын һахюуһад иигэжэ шахаа тангаригаа үгэһэн ха: “Гараһаниие харахабди, ороһониие үргэхэбди”. Тиимэл ушарһаа тоонто нютагһаан хари газарта хадамда гараһан басагад, баһа ондоо тээһээ заяата нэгэнтэйгээ хуби заяагаа холбохоёо буужа ерэһэн бэреэхэйнүүд болоод бусадшье хүнүүд нютагтамнай баян тарган, жаргалтай ажаһуужа байдаг”.

    Хүн гээшэ хүрьһэтэ дэлхэй дээрэ мүндэлхэдөө, буригүй сэбэрхэн боди сэдьхэлтэй, булагай тунгалаг һаруул уһандал сэлмэг хонгорхон нюдэтэй түрэдэг лэ. Мүнөө үедэ хүнүүдэй ямар болошоһые харуулжа, “хүн боложо түрөө хадаа” боди сэдьхэлээ бусааял гэжэ уряална:

 

    “Багшын үдэр” гэһэн шүлэг соогоо багшадаа зорюулан хандажа бэшэһэн мүрнүүдыень уншахадаа, би эды олон жэл соо үндэһэн хэлэнтэйгээ, түрэлхи литературатайгаа эгээшье миин хуби заяагаа холбоогүй байнаб гэжэ баярлан һуунаб:

 

    Даша-Дабаа Мункуевай “Эхэ тухай дуун” (1965) гэжэ уянгата рассказ соо ЭХЭ тухай иимэ мүрнүүдые уншанабди:

    “Гансахан гамтай” Дарима басаган хайрата эжынгээ зүрхыень баясуулхаяа “гуурһаяа барин”, бэшэг бэшэнэ:

    “Хүйтэн шулуун гэрнүүдэй дунда Хододоо дулаан гуламтаяа” һанаһан басаганиинь “дэлхэй мэтэ” эжыгээ яаха аргагүй энхэрэн гуниглана:

 

    Арбан нэгэн жэлэй хугасаада нэгэ класста, али табан жэлэй туршада нэгэ бүлэгтэ хамта һуража, эрдэм ном шудалһан үхибүүд, оюутад тон лэ ехээр эжэлшэһэн, нэгэ айлайл хүүгэд шэнги аха дүүнэр мэтэ болошоһон байдаг гэжэ хэлэхэдээ, эгээ буруу юумэ хэлэнэб гэжэ һананагүйб даа. Хамта һураһан нүхэд гээшэ юунһээшье үлүү үнэтэй сэнтэй. Нэгэтэ уулзажа, бии үгы һониноо сэдьхэлээ ханатараа хөөрэлдөө дэлгэһэйбди, хүхин зугаалһайбди гэжэ мүнөө болошоһон хойношье һаань, сэдьхэлэйнгээ нюуса оёорто һанадагби. Эдир залуу шүлэгшэмнай мүн лэ тиигэжэ һанана хаяа?

 

    Харана бэзэт, хүндэтэ уншагша, “cэнтэй һайхан нүхэдөө” сэсэгүүдни гэжэ зүрхэндөө бөөмэйлэн нэрлэхыень! Бишье Даримые даган, өөрынгөө үгэ хэлэхэ дуратайл байналби даа (яахабши теэд, хөөрхы, шүлэгшэниие дууряан шүлэгшэн болохомни гээбы?):

    Мүнхэ инаг дуранда, нүхэсэлдэ олон шүлэгүүдынь зорюулагданхай. Жэшээлхэдэ, “Дуран тухай сонедүүдыень” абажа харая.

    дуушан байхагүй!
     – гэжэ батална. Һанаадшье үзыт, “Хурса гуурһаараа үгэнүүдэй шэдеэр Дурые шэмэглээгүй шүлэгшэн байхагүй” гэхэдээ, үшөө 19-дэхи зуун жэлэй гушаад онуудай үеэр инаг дурые магтан түүрээһэн агуу Пушкиниие ухаан бодолдоо оруулаа бэзэ:

 

    14-дэхи зуун жэлдэ ажаһууһан персидскэ поэт Хафиз гэгшын хэлэһэн “Дуран – эрьегүй далай” гэһэн уран найруулга дуран тухай далита үгэнүүд болоод ябадаг. Бидэ юугээрээ дутабабибди? Буряад арадаймнай дунда эртэ урдандаашье, мүнөөшье сэсэн ухаатай басагад, эхэнэрнүүд байгаа бэшэ аал? Бидэ эрэшүүл дуран тухай эхэнэрнүүдтэ хүрэжэ бэшэхэгүйбди гэжэ үбгэн Хоцашье хэлэһэн юм гэлсэгшэл. “Дуран тухай сонедүүд” сооһоо

     – гэһэн мүрнүүд дуран тухай ёһотойл далита үгэнүүд гэжэ баталая.

 

    Харюугүй дуран гэжэ баһал бии гээшэ аабза. Энээниие нэгэ шүлэгэйнь мүрнүүд яаха аргагүй эли болгоно:

    Хэрбээ А. С. Пушкинай “Инаг дуранда наһанай тоо илгаагүй” гэжэ хэлэһэн һаань, француз зохёолшо Ж. Лабрюйер “Дурлашаһан үбгэн хүн – байгаалиин эгээл ехэ эрэмдэг юумэн” гээ ха юм. Яахаб теэд?! Ухаатад мэдээ юм бэзэ.

    “Басаганай сэдьхэл – далай” гэжэ тон гүнзэгы удхатай зэргэсүүлгэ хэгдэнэ. Өөрөө дурагүй һааш, шамда хэншье дурлахагүй гэжэ мэдээжэ. Гэбэшье али олон ушарта дурлаһан зүрхэн харюу олонгүй үлэшэдэг гэжэ нюуса бэшэ. Мүн хэмһээ үлүү хитүү хүнүүд байдаг ааб даа. Магад, тиимэшүүлые шүүмжэлжэ гү, али ойлгожо ядажа, иимэ асуудал гаража болоо:

 

    Гэхэ зуура уран зохёолшо Д.-Д. Дугаров “Хара булган” (1969) туужа соогоо “бэдэрхэ, олохо, байгуулха табисууртай хүнэй үринэр” гэжэ бэшээ һэн лэ. Эдэ үгэнүүдэй ёһоор һаа, дураяа аршалха, гамнаха хүнүүд байдаггүй гү?

    Бэе бэедээ алхалаял!
    – гэжэ авторнай уряа үгэжэл байна ха юм.

    Дуран гүн сэдьхэлэй амин болодог. Дуранай үгы газарта һайхан сэдьхэлэйшье байдаггүйнь эли. Худал мэхэ хоёроор дура буляахагүйш, мэхэ инаг дурые һалгаадаг. “Ёһотой дуран хүниие эрид хубилгана” гэжэ А. Дюма-хүбүүншье хэлээ. Харыт даа, ямар хүсэтэй, эршэтэй, ёһотойл ДУРАН гээшые мүнхэлһэн мүрнүүд лэ:

    Даримын эгүүридэ мүнхэ дуран тухай шүлэгүүдые “Бидэ хоёр мүнхэбди” гэжэ номойнь һүүлшын шүлэгэй бадагаар дүүргэе:

 

    Инаг дуран хабартаа ерэдэг юм гэлсэгшэ. Эгээл тиимэ хаһада, түрэһэн нютаг нугадаа шубуудай бусаха, набшаһата мододой нойрһоо һэрихэ, шааюурхан горходой шолшогонон урдаха үедэ Дарима Дулмаевагай боди сэдьхэлһээ мүндэлһэн дуун мэтэ ирагуу уянгата шүлэгүүдые уншажа, һанаа сэдьхэлни уударба, хүхибэшьеб, урмашабашьеб. Иимэ һайхан, зүрхэ дайрама шүлэгүүдые урлан үлхэжэ, ном хэблүүлһэн бэлигтэй шабидаа саашаданьшье абьяас, аза талаан, амжалта хүсэнэб.