Гомбоев Баир Будаевич,
Захааминай аймагай Мэлын дунда
һургуулиин буряад хэлэнэй багша
 
САГААЛГАНАЙ НАЙР – 2009
 
    1-дэхи үдэр. 5 класс
    1. Сагаалган тухай багшын хөөрөөн.
 
    а) Хониной шагайгаар наадалга.
    б) Шулуугаар шагалзалга, таалсалга.
    в) “Хэн? Юун” – наадан
 
    · Бүтүү үдэшэ шанагдаха нэрэтэ мяхан. (Сэмгэн)
    · Сагаалганай үглөөгүүр орон дэлхэйдээ сэржэм үргэхэдоо бадараадаг юумэн. (Һан)
    · Сагаалганай табагта табилсагдадаг сагаан эдеэн. (Үрмэн)
    · Арбан хоёр жэлдэ орожо шадаагүй миисгэйдэ үхэрэйямар шэнжэ бииб? (Үхэр хэлэтэй)
    · Сагаалганда ямар хурал болодог бэ? (Дүгжүүбэ)
    · Сагаалганда хэдытэй болобош? (?)
 
    2-дохи үдэр. 7 класс
 
    а) “Тугал ” – мини-сочинени бэшэлгэ, творческо мүрысоон).
 
    б) Буряад шатар наадан
 
    в) “Алтанай хумхаа”: “Нютаг ороноо мэдэнэ гүш?”
    · “Нютагаймнай гол горхонууд”.
    · “Мэлэ нютагай нуурнууд”.
    · “Микротопонимууд”.
    · “Нютагаймнай обоо ууланууд”.
    · “Нютагаймнай аршаанууд”.
 
    3-дахи үдэр. 8-9 класс
 
    А. Сагаалганда зорюулагдаһан мини-олимпиада.
 
    Таабаринуудые таалга: ан, адуу мал, шубууд, хорхой шумуул, загаһад.
 
    · Хонгоодорой басагад хондолой сагаан.
    · Шугы соо шууг-шууг гээ, шуһан бэе баг-баг гээ.
    · Хуһанда хурабша үлгөөтэй.
    · Шугы соо шуумар хулгайшан.
    · Булан соогуур бултас гээ, буруу хараад мэшэг гээ.
    · Монголһоо модоор нүүгээб.
    · Газар доро шара тоһон, газар дээрэ шара шаантаг.
    · Хайшагүй оёһон, зүүгүй нэхэһэн.
    · Тэнгэриин басагад түмэр мохи жажалаа.
    · Улаан бургааһан уруугаа ургаа.
    · Дүрбөөрөө гэшхэнэб, дүрбүүлэн абяатай
    · Дүрбэн харуултайб: хоёрынь дахатай, хоёрын жадатай.
    · Урдаа һэрээтэй, дундаа хүнэгтэй, хойноо ташууртай.
    · Тэнгэриһээ тэбэнэ һанжаа.
    · Хор-хор гүйгөөд, хорёод тобшо гээгээ.
    · Хаанай үүдэн хаалгаатай, эзэнэй үүдэн сэлеэтэй.
    · Эрхүүгэй улад эрэ эмэгүй һахалтай.
    · Байһанһаа һууһаниинь үндэр.
    · Гээгээгүй аад, бэдэрдэг, гэмтээгүй аад, ёолодог.
    · Шуранха шүрбэһэн баатар газарай гайе дарана.
    · Бээлэй бэлшэбэ, бэгсэргэ сомсорбо,
       Заадай зарлаба, забхан хорибо.
    · Ши бодо, би һууһуу.
    · Харгы дээгүүр хара аяганууд мухариба.
    · Хатаалгаагүй хара булад алхатайб,
      Оёдолгүй эреэн торгон дэгэлтэйб.
    · Хаар-хаар дуутай, хара торгон дэгэлтэй.
    · Дүүрэн торхо соо хахадынь уһан, хахадынь тоһон.
    · Шабараар бариһан гэртэй, шарабтар улаан үбсүүтэй.
    · Һүхын зэргэ бэетэй, һүн далай дуутай.
    · Алаг булаг дахатай, алтан урга шэрээшэ.
    · Гаргүй, һүхэгүй аад, гэр байраяа баридаг.
    · Баабайн адуун барандаа жороо.
    · Аяга соо амиды шүдхэр.
    · Газарһаа ганса модон өөдэ гаргүй гүйжэ гарана.
    · Эрхын шэнээн бэетэй, эрэ хонгор дуутай.
    · Шэлын уһан гэдэргээ урдаа, шэлын зон үхөөд, бодоо.
    · Турлааг бэшэ аад, хара, тураг бэшэ аад, эбэртэй,
      туруугүй зургаан хүлтэй.
    · Эрхы бишыхан бэетэй, эри хурса шүбгэтэй.
    · Үнэгэн малгай үхэр эрьюулбэ.
    · Дундуураа таһархай баатар, дуунда дурагүй баатар.
    · Түмэн мянган дархашуул, түхэреэн гэр бариба.
    · Эреэн соохор далитайб, элиб-халиб ниидэлтэйб.
    · Ниидэхэ амитанһаа мүлхихэ амитан түрэнэ.
    · Сагаан мүнгэн хуягтайб, сарюун дүрбэн һэльбүүртэйб.
    · Гургалдай гуд гээ, гурбан жада даб гээ.
    · Хүлгүй аад, ябадаг, гаргүй аад, шүбгэтэй.
 
    Б. Сагаалганай ёһо заншалнуудые хэр мэдэнэбта? – конкурс тооложо хэлэхэ
 
    4-дэхи үдэр. 10-11 классууд
 
    А. Сагаалганда зорюулагдаһан мини-олимпиада
    Викторина
    1. Чингис хаан 1216 ондо зуу наһатанда өөрынгөө гараар бэлэг барюулдаг болоо. Зуу наһатаниие хүндэлжэ, хэн гэжэ нэрлэхэ гэһэн зарлиг гаргаһан байгааб?
 
    2. Бидэ манай бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ ажаһуужа байхадаа, жэлдээ нэгэ удаа сагаалнабди. Харин Наранда эгээн дүтэ Меркурий гээшэ дээрэ байгаа һаа, нэгэ жэл соо хэды дахин сагаалхабибди? Наранһаа эгээн холын Плутон дээрэ байгаа һаа, хэды жэл боложо сагаалхабибди?
 
    3.Арбан хоёр жэлдэ орожо, нэрэеэ үгүүлһэн ямар үхэр эртэ урдын Египедэй шэнэ фараон шэрээдэ һуухадаа, анзаһанда хүллэдэг байгааб?
 
    4. Таабари:
    Үдэшэнһөө хойшо хүлеэлгэбэ,
    Үүр сүүрээр бодхообо,
    Үбгэд хүгшэдые хүлгүүлбэ,
    Үхи хүүгэдые хүхеэбэ.
 
    5. “Арбан хоёр жэлые ахалха ама сагаан хулгана” гэжэ буряад зон хэлэдэг. Жэлэй 12 һара баһал 12 амитанай нэрээр нэрлэгдэнэ. Сагаалган ямар һарада эхилдэг бэ?
 
    6. Бүри урда сагта Сагаалганиие монгол угсаатан сентяриин 22 угтадаг һэн ха. Харин 1267 ондо Чингис хаанай аша хүбүүн Сагаалганиие хабарай эхин һарада болгоһон гэдэг. Тэрэ хэн хаан байгаа хаб?
 
    7. Буряадууд арбан гурбадахи һарые юун гэжэ нэрлэдэг байгааб?
 
    8. Арбан хоёр жэлэй нэрэдэ ямар мифическэ амитан ородог бэ?
 
    9. Дүү хүн аха хүниие хоёр гараа дэлгээжэ, тохоногһоонь дүнгэн золгоходоо, яаха ёһотойб?
 
    10. Сагаалжа ороһон айлшан буряад зоной заншалаар юун гэжэ асуудаг бэ?
 
    11. Ямар жэлые манай захааминаархин “мэшэн” (“мүшэн”) жэл гэдэг бэ?
 
    12. Хүнэй жэл хэды наһандань ородог бэ?
 
    13. Хаана, али үедэ 12 жэлэй цикл бии болоһон бэ?
 
    14. Гарагай нэгэн ямар үдэр эхилдэг бэ?
 
    15. “Белый месяц. Празднование нового года у монголов” гэжэ статьягай автор.
 
    16. Монгол-түбэд литэ60 жэлэй дүхэриг) хэды ондо абтааб?
 
    17. Хэдынэй үдэр Дүгжүүбэ хурадаг бэ?
 
    18. Һарын 30-да ямар үдэр болодог бэ?
 
    19. Росси дотор Буряад оронһоо ондоо үшоо хаана Сагаан һарын найр болохоб?
 
    20. Миисгэй болбол 12 жэлэй “ахалагша эсэгэнь би гээшэб” гэдэг. Тиихэдээ тэрээндэ жэлнүүдэй нэрэнүүдые абаһан амитадай али нэгэн шэнжэ бии юм ха. Жэшээлхэдэ, “могойн ута һүүлтэй”, “хониной шара нюдэтэй”, “туулай хүлтэй” г. м. Харин “амитан бүхэниие айлгадаг” барай ямар шэнжэ бии гээшэб?
 
    21. Сагаан һарын һайндэрэй гол хүндэ юун бэ? Тэрэ хүндэдэ ямар нэрэтэй эдеэ хоолой зүйлнүүд ородог бэ?
 
    22. Болоһон эдеэн, сай хэндэ түрүүн аягалагдаха ёһотойб?
 
    23. Арбан хоёр жэлдэ багтажа ороогүй тэмээндэ үхэрэй ямар шэнжэ бииб?
 
    24. Буряадай эгээл ехэ хүндын тэмдэг хадаг ямар үнгэнүүдтэй байдаг бэ?
 
    25. Урдандаа Сагаалганда хэды хүрэһэн хүндэ архи аягалха ёһо байгааб?
 
    26. Бүтүү үдэшэ айл бүхэндэ Жэмэстэ агуулаһаа ерэһэн хэн орожо, булта садаба гү гэжэ шалгажа ябадаг бэ?
 
    27. Ямар ушарһаа намар малда нэгэ наһан нэмэгдэдэг бэ? (тугал – буруун – хашараг – гунан – дүнэн)
 
    28. Сагаалжа ябаһан хүн айлда ороод, эгээн түрүүн юу хэхэ ёһотойб?
 
    29. Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр эртэ, үүрэй сайжа эхилхэдэ, ямар сахюусан дээрэһээ буужа, нюдэ сабшаха зуура алтан дэлхэйе гурба дахин тойрожо, эрьен хаража ябадаг бэ?
 
    30. Үхэр жэлдэ үймэлдэхэ гэжэ буряадууд хэлсэдэг байха юм. Жэшээлхэдэ, 1985 ондо һэргээн шэнэдхэлгэ (перестройка), 1997 ондо мүнгэнэй сэнгэй уналгын эхин (девальвация) болоһон байна. 2009 ондо юун болохо гэжэ һананат?
 
    Б. Сагаалганда зорюулагдаһан уран үгын конкурс – шүлэг зохёолго.
    Жэшээ:
    Сагаан һарын баяраар
    Сасуутан нүхэдөө амаршалбаб.
    Энхэ арадай һайндэрээр
    Эжы, абаяа золгобоб.
 
    Сагаан һараяа угтажа,
    Сагаан эдеэн дэлгэрбэ.
    Хани нүхэд айлшалалсажа,
    Хамтынгаа найрта хүхилдэбэ.
                                        Д. Дулмаева
     
    5-дахи үдэр. 5-11 классууд
    Нэгэдэхи мүрысөөн – урга таталга (классай үхибүүд хоёр команда болохо – хүбүүд).
    Хоёрдохи мүрысөөн – гар гараа гасалсаан (армрестлинг)
    Гурбадахи мүрысөөн – “Сагаан һарын баатар”бүхэ барилдаан.
    Дүрбэдэхи мүрысөөн – дуушадай конкурссоло, дуэт, трио, квартет.
    Табадахи мүрысөөн – ёохор класс бүхэн харуулха.
 
    Футбол, тэбэг сохилго (зоска), һээр шаалга, бэһэлиг нюулга г. м. нааданууд.

гаршаг