Сультимова Сэндэмэ Цырендоржиевна,
МОУ “Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ
Хэжэнгын дунда һургуули”.
 
“СЭДЬХЭЛЭЙМ ШҮРЭНҮҮД – ШҮЛЭГҮҮД, ДУУНУУД
Литературна-хүгжэмтэ найруулга
(Владислав Тугдумэйн зохёохы зам ба ажаябуулга)
 
    Зорилго: Владислав Тугдумэйн намтар болон зохёохы замтайнь, һурагшадые танилсуулга; зохёолнуудай удха элирүүлгэ. Һурагшадай аман хэлэлгэ хүгжөөлгэ; зохёолнуудтань шүүмжэлэл хэлгэ; бэшэһэн элидхэл уншалга;Эхэ орондоо, тоонто нютагтаа, арад зондоо, байгаалидаа халуун дурлал, һайхан сэдьхэл түрүүлгэ.
    Хэрэгсэлнүүд:
    Планшет, компьютераар слайдова презентаци, һурагшадай шэнжэлэл, элидхэл.
    Хабаадагшад: һурагшад, багшанар, олониитэ, “Үетэн” ансамбль.
 
    Уран найруулгын байгуулга:
    1. Эмхидхэлэй үе.
    2. Оролто хөөрэлдөөн.
    3. Уран найруулгын түсэб:
    · Владислав Тугдумэйн зохёохы замтай танилсалга (слайдова презентаци);
    · Элидхэл шагналга;
    · Зохёолнуудай шэнжэлэл;
    · Литературна хүгжэмтэ найруулга;
    · Уран шүлэгшэтэй уулзалга.
    4. Тобшолол. Дүн.
 
    Ябаса: Экран дээрэ Хэжэнгэ нютагай һайхан зураглал харуулагдана.
    · В. Тугдэмэйн дуун «Дуунуудни»
    · Амаршалгын хатар «Наран залаа» гэһэн хүүгэдэй дуу хатарай ансамбль гүйсэдхэнэ.
    Багшын оролто үгэ:
    Мүнөө үнгэргэгдэжэ байһан хэмжээ ябуулга хадаа Буряад орон, Ага, Усть-Ордагаар сууда гараһан бэлигтэй уран шүлэгшэ, хэдэн олон ирагуу һайхан дуунуудай автор, буряад ёһо заншалаа, үндэһэн хэлэеэ, шажан мүргэлөө һэргээхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэ шармайн оролдожо ябагша, Буряад Республикын хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ, нютагамнай буурал толгойтой хүндэтэй үбгэдэй нэгэн Владислав Тугутович Тугдумэйн зохёохы ажалда зорюулагдаһан үдэшэ нээхыемнай зүбшөөгыт.
    Мүнөө танай һонорто һурагшадай буулгаһан, бүтээһэн Сэдьхэлэйм шүрэнүүд – шүлэгүүд, дуунууд” гэһэн слайдова презентаци харахыетнай дурадханабди.
    — Элидхэл шагналга.

“Сэдьхэлэйм шүрэнүүд – шүлэгүүд, дуунууд”
(Владислав Тугдумэйн зохёохы зам болон ажаябуулга)

    Бэлиг оролдолго хоёроо тэгшэ бариһан, ямар нэгэн һайн үйлэ хэрэг бүтээжэ байдаг хүнүүдэй тоодо нютагаймнай поэт Владислав Тугутович Тугдумэй ороно.
    Хориин 11 эсэгын хальбан угай Хэжэнгын аймагай Ушхайта һууринда 1945 оной апрелиин 12-то түрэһэн юм. Үхибүүн наһанһаа эжы абын һургаалтай, һүбэлгэн ухаатай байһан Владислав һургуули дүүргээд, һүүлдэнь Ербановай нэрэмжэтэ Буряадай хүдөө ажахын техникумдэ һуража, “техник-механик” гэһэн мэргэжэлтэй болоо. 1967 онһоо Хэжэнгын совхоздо шэлэһэн мэргэжэлээрээ хүдэлжэ эхилээ. Хэжэнгын аймагай тогтоходо комсомолой түрүүшын секретаряар һунгагдаа. Удаань 1968 ондо “50 лет Октября” гэһэн совхозой партийна организациин секретаряар зууршалагдаба.
 
    Номдоо ехэ абьяастай, ойлгожо абаһан мэдэсэеэ ухаан бодолдоо болбосоруулжа шададаг һэн тула һургуулияа дээшэлүүлжэ, экономист мэргэжэлтэй болоо. Владислав Тугдумэй замайнгаа эхинһээ бэлиг шадабаритай, эрилтэ ехэтэй хүдэлмэрилэгшэ байһанаа элирүүлжэ, 1975 ондо Хориин совхозой директорээр амжалтатай бэрхээр хүдэлөө. Залуу хүтэлбэрилэгшын саашанхи ургалтыень дэмжэн, Новосибирск хотодо партийна һургуулида һурахыень эльгээбэ. Тэрэнээ амжалтатай дүүргэһэнэйнгээ удаа 1981 ондо Баунтын аймагай промышленнэ нэгэдэлэй түрүүлэгшээр хүдэлбэ. 1985 онһоо Ушхайтын совхозой директорээр ажаллаа. Һүүлдэнь 1989 оной августын 1-һээ техникэ заһабарилгын ажахын даргаар хүдэлөө. Мүнөө энэ ажахы ОАО “Булатсервис” гэжэ нэрэтэй болонхой. Ажалдаа амжалтануудые туйлаһанайнь түлөө республикын хүтэлбэри Владислав Тугутович Тугдумэйе “Буряад Республикын хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ” гэһэн нэрэ зэргэ олгоо.
 
Зохёохы зам
 
    Владислав Тугдумэйн зохёохы зам 1980 онһоо эхилээ. Тиибэшье бүри бага наһанһаа, һургуулида һуража байхадаа шүлэг бэшэжэ туршажа эхилһэн юм. 1992 онһоо аймагай “Хэжэнгэ” газетэдэ шүлэгүүдынь толилогдожо эхилээ. Мүнөө хамта дээрээ 145- шүлэгүүд, 65 дуунууд бэшэгдэнхэй. Тугдумэйн шүлэгүүдэй удха гүнзэгы, сэсэн мэргэн бодолоор халинги. Нютагайнгаа нэрэтэй, солотой хүнүүдтэ зорюулжа, ульһатай дулаахан шүлэгүүд зохёогдонхой. Гадна поэдэй ябаһан газар нютагууд үсөөн бэшэ. Тэрэшэлэн хараһан, үзэһэн нютаг бүхэн тухайгаа поэт уянгата шүлэгүүдые найруулдаг заншалтай: “Сагаан Шулуутам”, “Үхэригнай”, “Урин намжаа Хүлхисөөн”, “Хурамхаамнайл үлзытэй”, “Агамнай нангин” г. м.
 
    Хаанашье ябахадань, поэдэй хёрхо нюдэн нютагай байгаалиин онсо шарайе гансата адагладаг. Буряад нютагуудай байгаали магтахынгаа хажуугаар, Вл. Тугдумэй нютаг бүхэнэй улад зон тухай дулаанаар хэлэнэ. Поэдэй уянгата шүлэгүүдые сэдьхэлээ хүдэлгэнгүй уншахын аргагүй. Байгаали хүн хоёрой таһаршагүй холбоон, уг изагуурһаа дамжуулан абаһан ёһо заншалнууд, хүнэй ажал хэрэгүүд тухай шүлэгүүд олон. Тэрэшэлэн хүнэй ажабайдал, гүн сэдьхэлэй табисуур, гуниг, голхорол, дуран, жаргал поэдэй ухаан бодолһоо алдагдаагүй.
 
    Бэлигтэй авторай гуурһан дороһоо уянгата һайхан дуунууд мүндэлөө: “Хэжэнгэмнай”, “Урин гансамни”, “Наһанайм мэнгэ”, “Дуунуудни”, “Эрмэлзэл”, “Найдал”, “Оюун нангин Агамнай”. Эдэ һайхан мүрнүүдтэ хүгжэм зохёоһон композиторнуудые нэрлэбэл, Пурбо Дамиранов, Б. Наранбаатар, Б. Бальжинимаев, Баир Батодоржиев, Оширма Дугаржапова, Баир Шойдоков г. м.
Мүнөө Буряадай радио, телевиденеэр саг үргэлжэ дамжуулагдажа байдаг.
Шүлэг, дуу бэшэлгэ хадаа Владислав Тугдумэйн наһанайнь хэрэг болонхой.
 
Шагналнууд
    · Конкурсын лауреат – дуун “Солнечный город”, “Улаан-Үдэ тухай эгээл эрхим дуун”
    · Баярай тэмдэг – шүлэг дуунуудай жэнхэни дуушан, “Түрэл нютагаа түүрээн дуулагша”
    · “Алтаргана – 2006”. Мүнөө үеын буряад шүлэг гэһэн диплом уран шүлэгшэдэй уулзалга – мүрысөөндэ хабаадаһанай түлөө
    · 1-дэхи шатын диплом – дуун “Агамнай нангин”, Ага тосхоной байгуулагдаһаар 225 жэлэй ойдо зорюулжа бэшэгдэһэн эгээл эрхим дуун.
    · 1-дэхи шатын лауреадай нэрэ зэргэ – дуун “Оюун нангин Агамнай”, Агын Буряадай автономито округой тогтоһоор 70 жэлэй ойдо зорюулагдаһан мүнөө үеын дуунай “Пою тебя, родная Ага” конкурсдо хабаадаһанай түлөө.
 
Ниитын, шажанай ажаябуулга
 
    Владислав Тугдэмэй – райсоведэй түрүүлэгшын орлогшоор хэдэн жэлэй туршада ажалладаг. Тиихэ зуураа арад түмэнэй ажабайдалай һайжарха, һалбархын түлөө оролдодог, аша үрэтэйгөөр ажал ябуулдаг байна. Районно соведээр олон тоото шухала асуудалнуудаар шиидхэбэринуудые гаргана. Ниитын ажалай урагшатай, бүтээмжэтэй ябахын түлөө хам ородог хүн гэжэ мэдээжэ. Вл. Тугутович олон удаан жэлнүүдтэ тахилгата газарнуудые, аршаан булагуудые һэргээн хүгжөөхын түлөө ехэхэн хүдэлмэри ябуулна. Тэрэнэй ашаар Хурьгадай аршаанда амаралтын байра байдал түхеэрэгдөө. Зүгөөр түймэрэй үедэ тэрэнь һалаһан байна. Мүнөө шэнээр һэльбэн шэнэлхэ ябадал түлэг дундаа.
 
    Тиихэдэ Э-Х. Галшиевай тоонто буусада, Хасууртайда Жанчуб субарга барихын түлөө ехэ оролдолго гаргажа, Боди субарга 2008 оной сентябрь һарада Хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй олон ламанар, һүзэгшэдэй хабаадалгатайгаар нээгдэһэн байна. Шалсаанын, Һэбхеэнэй обоонуудые тахиха хэрэгтэ үүргэ, оролдолгыень онсо гэжэ тэмдэглэлтэй.       
 
Гэр бүлэ
    Владислав Түгдэмэй энэ һайхан наһандаа түшэглэхэ наһанайнгаа хани нүхэртэеэ, Светлана Будаевнатай 4 хүбүү ехэ болгожо, ажабайдалайнь арюун замда табяа. Светлана Будаевна манай Хэжэнгын дунда һургуулида багшаар, эхин классуудай директорэй орлогшоор ажаллаһан, мүнөө наһанай амаралтада гаранхай. Энэ бүлэдэ үхибүүдтээ эрдэм, наһанайнь мэргэжэл олгохо гэжэ эрмэлзэдэг һайхан ёһо заншал бии. Эгээл аха хүбүүн Радна дээдэ һургуулитай, эсэгынгээ ажалынь – “Булатсервис” саашань үргэлжэлүүлэн, амжалтатай хүдэлнэ. Баир хүбүүн врач-хирург, медицинын эрдэмэй кандидат, Хэжэнгын аймагай больницын ахамад врач. Бата – 2 дээдэ һургуулитай, мүнөө Агын округой дотоодын хэрэгэй албанда ажаллана. Одхон хүбүүн Баатар – дээдэ һургуулитай, экономист мэргэжэлтэй. Һанагдаха, тангил 6 ашанартай. Һаяын ерээдүйдэ Тугдумовтэнэй ашанарайнь дундаһаа нэрэтэй солотой хүбүүд, басагад урган гаража, нютагаа суурхуулжа, угайнгаа солыень арьбадхажа ябахань дамжаггүй.
 
Блиц- опрос
    § Девиз – урагшаа, зоной түлөө
    § Дуратай амардаг газар – хүдөө, аршаан
    § Амтатай эдеэн – һайхан сай
    § Шунал һонирхол (хобби) – дархалалга, агнуури
    § Дуратай фильм – байгаали тухай (дикая природа)
    § Философ – Эрдэни-Хайбзун Галшиев, буддын шажанай философи
 
    Владислав Тугутовичай удха түгэлдэр дуунууд мүнөө үедэ номин хүхэ Байгал далай дээгүүр, Саяан, Бархан, Шалсаана уулануудай үндэртэ, аглаг һайхан Ага нютагаар, Булган талата Буряад ороноймнай нютаг нугануудаар зэдэлдэг, дуулаа шагнаагүй хүн үгы гэжэ һанагдана.Шүлэгшэ, дууша Владислав Тугдэмэйн бэшэһэн зохёолнууд тухай шэнжэлэл, һfyрһһйййанамжатай һурагшад танилсуулхань.
 
    Эрдынеева Сэсэг
    “Орой намартаа”, “ Намар намдаа”, “ Амар мэндэ наран”,“Хүхын дуун”,“ Урихан хабар”. Хэжэнгэ нютагаймнай уран шүлэгшэ, ирагуу һайхан дуунуудай автор Владислав Тугдумэй уянгата шүлэг-дуунуудаараа уншагшадай дура буляанхай. Намда байгаалида гү, али пейзажна лирикэдэ зорюулагдаһан шүлэгүүд һайшаагдаа. Нэрлэбэл,“Орой намартаа”, “ Намар намдаа”, “Амар мэндэ наран”, “Хүхын дуун”, “Урихан хабар”. Үзэсхэлэнтэ орон нютагаймнай байгаалиин үзэгдэлнүүд авторай мүрнүүд соо һайханаар зураглагданхай. Хаанашье ябахадань, поэдэй хёрхо нюдэн нютагай байгаалиин онсо шарайе гансата адаглана гэжэ мэдэхээр. Поэдэй хэлэн баян, үгэ бүхэнэйнь удха тон гүнзэгы, ходорхой, уян. Буряад хэлэнэй баялиг энэ шүлэгүүд соо бултыень олохоор.
 
    Бадараева Сэлмэг
    Шүлэг “Хэжэнгын дунда һургуули”
    Энэ шүлэг манай һургуулиин гимн болонхой....
 
    Гуруева Сарюна
    Нютаг тухай дуунууд
    «Нютаггүй нугаһаншье байхагүй» гэжэ сэсэ мэргэн үгэ байдаг. Үнэхөөрөөшье, ажамидаралай гуламта хүн бүхэнэй түрэһэн гараһан, тоонтоо нюуһан нютаг ха юм. Владислав Тугдумэйн Буряад оронойнгоо олон олон нютагаар аяншалһан, тэндэхи зоной ажабайдал, орон нютагайнь үзэсхэлэн, газар дайда, зон амитан тухай ехэ нарибшалан шэнжэлжэ, ехэ һайхан шүлэгүүдые бэшэдэг. Тэдэнээ хүгжэм зохёогшодто дамжуулдаг заншалтай, ирагуу хонгёо дуунууд мүндэлжэ, олоной анхарал татадаг байна. Уран шүлэгшэ олон тоото композиторнуудта шүлэгүүдээ үгэжэ, хүгжэм зохёолгодог байна. Манай буряад мэдээжэ хүгжэм зохёогшод: Пурбо Дамиранов, Н. Нар-Оюу, Наранбаатар, Ошорма Баяртуева, Баяр Шойдоков гээд олон даа.
    Тиихэдэ дуу гүйсэдхэгшын үүргэ онсо һуури эзэлдэг гэжэ һананаб. Дуунай гол удха, уянга, аялга тэдэнэр хоолойнгоо хүсөөр дамжуулна ха юм. Тэдэнэй бэлиг шадабариһаа, доторой гүн удха гаргалгаһаа дуунай дали урган саашаа ниидэсэ сэхэ дулдыдаха бшуу. Эгээл мэдээжэ дуунууд, минии һанамжаар:
    «Хүльхисөөн» – Бадма-Ханда Аюшева, «Хэжэнгэмнай» – Эрдэни Батсух, «Доодо-Худан» – Баярма Дамдинова, «Ушхайтамни угтаарай» – Дарима Дамбаева, «Хурамхаамни» – Максим Раднаев гэхэ мэтэ олон дуунууд дуушадай шагнагшадта дамжуулһанһаа, бэлигһээ боложо зоной дунда тараа, дура татаа.
    Владислав Тугдэмэйн нютаг тухай дуун бүхэн өөр өөрын маягтай, найруулгатай, байгуулгатай. Үгэ бухэниинь ехэл шүүжэ бэшэгдэһэн, дуунай хэмжүүртэ тааруулагдаһан, удхань гунзэгы байдаг. Эхэ эсэгын тоонто газарһаа нангин юумэ энэ дэлхэй дээрэ үгы. Энэл дайдаһаа хүсэ, шадал абан, энэл дайдынгаа эзэдтэ мүргэн элүүр энхэ, һүр ябадагбди.
 
    Шагдаров Бата
    «Эрмэлзэл» гэжэ дуун тухай минии һанамжа
    Владислав Тугутович минии нютагай хүн болоно. Багаһаа хойшо өөрыень мэдэхын хажуугаар, шүлэг – дуунууд дээрэнь урган үндыжэ ябанаб.Ямаршье концерт, найр нааданай талмайнууд дээрэ Владислав Тугутовичай зохёоһон ирагуу һайхан, сэдьхэл хүдэлгэмэ дуунууд ханхинадаг. Тиихэдэ дууша бага үхибүүдһээ эхилээд, нютагаймнай суута «Үетэн» ансамблиинхид, мүн тиихэдэ Буряад орондо мэдээжэ профессиональна хүгжэмшэд, дуушад репертуартаа оруулжа, холо ойгуур дуулан ябадаг. Олон тоото дуунууд сооһоонь намда «Эрмэлзэл» гэһэн дуун онсо һайшаагдана. Энэ дуунай үгэнүүд ямаршье үеын хүнүүдтэ ехэл удхатай. Эрмэлзэл гээшэ ажабайдалай урасхалай гол үндэһэн эшэнүүдэй нэгэн болодог.
    — Һайн даа үхибүүд, ехэ гүнзэгы, удха шанартай шэнжэлэл, һанамжануудые хэһэн байнат. Тиихэдэ түрэл нютагһаамнай хэр сагһаа хойшо хурса хурдан гуурһатай суута зохёолшод: Хоца Намсараев, Цогто Номтоев, Георгий Дашабылов, Цырен Галанов, Дансаран Доржогутабай, Чингис Гуруев, Цыдып Цырендоржиев гээд олон тоото хүбүүд, басагад урган гараһан байна. Мүнөө танай анхаралда Владислав Тугдэмэйн зохёолнуудаар найруулан табигдаһан литературна-хүгжэмтэ найруулга дурадханабди. (концерт)
    · “Хэбэд номин Хэжэнгэмни”
    · “Хун шубуун”
    · “Захяа”
    · “Эхын сэдьхэл”
    · Дуун “Эхын сэдьхэл” – Баирма Будаевна Дамдинова, “Алтан гургалдай” гэһэн конкурсын лауреат, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, “Үетэн” ансамблиин солистка дуулана.
    · “Шубуудай аян”
    · “Урин хабар”
    · “Морин эрдэни”
    · “Наранай туяа” гэжэ конкурсын дипломантнууд Санданова Дина, Чимитдоржиева Бальжима “Урин гансамни” гэһэн дуу гүйсэдхэхэнь.
    · “Ушхайтамни”
    · Дуун “Үелхэ наһан”, “Жаргал холбоорой” – “Үетэн” ансамблиин солистка Лариса Баяндуева дуулахань.
    · “Жаргалай хатар”
    · “Эрмэлзэл” гэһэн дуу Баирма Дамдинова Дарижапов Дондок хоёр бэлэг болгон барина.
    — Энэ үдэшымнай шэмэг болохо уянгата шүлэг дуунуудай автор Владислав Тугутович Тугдумэйе танай дэлгэр сагаан сэдьхэлэй түлөө, нютаг зоной түлөө буян хэшэгтэ ажа-оролдолгын түлөө, бэлиг талаанай түлөө үшөө дахин халуун альга ташалгаар угтаял даа.
    —   Тиигээд Владислав Тугутович дүлэтэ һайхан шэнэ зохёолтой танилсуулха гэжэ найданабди.
    —   Уран найруулгын дүн.
 
    Үреэлнүүд
        Жэрьеэхэйн дуугаар
        Жэгүүртэ хүлэг эрьежэ,
        Жабхалан түгэс удхатай
        Жаргалай дуунууд мүндэлжэ,
        Жэнхэни талаарнай
        Зэдэлэн байг лэ хододоо!
 
    Зоной түлөө оролдон,
    Золой түлөө шармайн ябаһан
    Зол хубитнай, заяантнай
    Зула шэнгеэр бадараг лэ!
     
    Хүхэ тэнгэриин тунгалагые һайхашаажа,
    Хүхэльбэ ногооной һорьмой гэшхэжэ,
    Наран – эжы налгай элшэдэ эльбүүлэн.
    Найдамтай хани-нүхэртэеэ,
    Үндын ябаһан хүүгэдтэеэ,
    Аша гушанартаяа
    Энхэ элүүр, хүсэл, зоригтой,
    Зол жаргалтай ябахыетнай
    Үнэн зүрхэнһөө үреэнэбди.
 
    – Энэ һайхан үреэлэй үгэнүүдээр үдэшэеэ түгэсэхэмнай. Дахин уулзатараа, баяртай!

гаршаг