Содномов Сономбал Цыденович,
Буряад республикын габьяата багша
 
«АРАДАЙ БААТАР ГЭСЭР»
гэһэн үльгэр үзэлгөөр жэшээтэ хэшээлнүүд
4    класс
 
Темэ: «ТЭНГЭРИШҮҮЛЭЙ ХООРОНДОХИ ДАЙН»
Нэгэдэхи хэшээл
 
Хэшээлэй зорилго:
«Арадай баатар Гэсэр» гэһэн үльгэртэй танилсалга. Эпос, үльгэр, үльгэршэн г.м. ойлгосонууд дээрэ хүдэлмэри үнгэргэхэ. Уран уншалгын, гүймгэ уншалгын дадалнуудые нарижуулха. Бүлэг хөөрүүлжэ, аман хэлэлгэ, анхарал, ухаан бодол хүгжөөхэ. Арадай аман зохёолдо һонирхол түрүүлхэ.
Хэрэгсэлнүүд: словарна хүдэлмэри үнгэргэхэ үгэнүүд, кассетэ, миндаһан, зурагууд.
Хэшээлэй ябаса:
I. Эмхидхэлэй үе
II. Хэшээлэй темэ болон зорилготой танилсалга
III.Арадай аман зохёол тухай хөөрэлдөөн
 
- Арадай аман зохёол гэжэ юуб?
- Арадай аман зохёолдо ямар жанрнууд ородог бэ?
Арадай аман зохёолдо таабаринууд, оньһон ба хошоо үгэнүүд, онтохонууд, дуунууд, үреэлнүүд г. м. ороно.
 
а) Зохёол уншалгада бэлэдхэл
- Ямар үльгэрнүүдые мэдэхэбтэ?
- Үльгэр гэжэ юуб?
- Үльгэршэн гэжэ хэниие хэлэнэб?
- Аман зохёол авторай зохёол хоёрой илгаа тодорхойлогты.
Эпос – шүлэглэмэл ба прозоор бэшэгдэһэн зохёол.
Үльгэршэн – үльгэр түүрээдэг хүн.
Үльгэр – томохон прозаическа бүтээл. Үльгэр соо хүн амитад, байгаалиин үзэгдэлнүүд хоорондоо фантастическа харилсаатайгаар бэшэгдэһэн байдаг.
 
б) Багшын хөөрөөн
Арадай аман зохёолой эрхим жэшээ болоһон «Гэсэр» гэжэ баатаршалгата үльгэр эртэ холын сагта буряад арадай дунда мүндэлһэн юм. Энэ үльгэр олон хоног соо хөөрэгдэдэг байгаа. «Гэсэрые» хөөрэдэг үльгэршэд үсөөн бэшэ һэн. Тэдээнэй дунда түүхэдэ үлэһэн үльгэршэд гэбэл, манай тон һайн таниха Аполлон Тороев, мүн баһа Маншууд Имегенов, Пёохон Петров, Папа Тушемилов болон бусад. Үльгэршэдэй «Гэсэрые» хөөрэхэдэ эрдэмтэд, зохёолшод ханамжатайгаар бэшэжэ абадаг һэн. Мүнөө манай танилсаха «Арадай баатар Гэсэр» гэжэ үльгэр мэдээжэ поэт Николай Гармаевич Дамдинов таанад, һурагшадта, ойлгогдохоор, тобшоор, хуряангыгаар найруулан бэшэһэн байна. Урданай сагта буурал толгойтой гэсэршэ үбгэн зөөлэн олбог дээрэ дабшалжа һуугаад, тодо хонгёо хоолойгоор шагнагшадай зүрхые хүдэлгэн, үльгэр түүрээдэг һэн.
 
IҮ. Шэнэ темэ:
а) Текст бүхэлеэр хадуун абалга
«Тэнгэришүүлэй хоорондохи дайн» гэжэ бүлэг уншахадамнай ушарха танигдаагүй үгэнүүдтэй танилсаябди.
Һүмбэр – мэдүүлэл соо хэрэглэн ойлгуулха
Боори – үндэр уула
Сөөрэм – шалбааг
Хөөбэр (тэнгэри) – мэдүүлэл соо хэрэглэн ойлгуулха
Үреэдэн (хаяба) – мэдүүлэл соо хэрэглэн ойлгуулха
Милан боомо – мэдүүлэл соо хэрэглэн ойлгуулха
 
Урданай сагта буурал толгойтой гэсэршэ үбгэн морин хуураар наадан, тодо хонгёо хоолойгоор үльгэр түүрээдэг һэн. Би мүнөө таанадта гол удхыень хөөрэжэ үгэхэб, һайнаар шагнагты. Самбарта бэшээтэй байһан асуудалнуудта харюу бэлдэгты:
1. Энэ үльгэр соо юун тухай хэлэгдэнэб?
Тэнгэришүүлэй хоорондохи харилсаа тухай хэлэгдэнэ.
2. Ямар хоёр бурхашуул тухай хэлэгдэнэб?
Баруунай 55 тэнгэри, зүүнэй 44 тэнгэри гэжэ бурхашуул тухай хэлэгдэнэ.
 
б) Бэеэ даагаад уншалга
Мүнөө номоо нээгты. Энэ бүлэг аман соогоо уншагты.
Энэ бүлэг хэды хуби болгожо хубаахада болохоб? Энэ асуудалнуудта анхаралаа хандуулагты:
1) Онтохо гү, али рассказ уншажа байха һаа ондоо гү? Ондоо һаа, юугээрээ илгаатай гэжэ һананабта?
2) Юунэй түлөө эдэ хоёр хаашуул дайлалдажа эхилээб?
Сэгээн-Сэбдэг тэнгэри хэнэймнай мэдэлдэ орохо ёһотойб.
3) Түгэшын гурбан хаашуул гэжэ хэд бэ?
Эдэ хаашуулай нэрэнүүд гэбэл: Саргал-Ноён, Сэнгэлэн-Ноён, Хара-Зутан.
4) Хан-Хюрмас Атай-Улаан тэнгэри хоёрой дайн юугээр дүүрэһэн байнаб?
 
Ү. Удха дээрэнь хүдэлэлгэ
а) Хуби хубяар уншалга
-  Түрүүшын хэһэг хэн уншахаб?
- Түрүүшын хэһэг соо юун тухай хэлэгдэнэб?
Эртын эртэ сагта дээдэ замбида баруунай 55 тэнгэри, зүүнэй 44 тэнгэри гэжэ бурхашуул байһан юм. Баруунай 55 тэнгэриин аха захань Хан-Хюрмас тэнгэри, зүүнэй 44 тэнгэриин толгойлогшонь – Атай-Улаан тэнгэри.
- 2-дохи хэһэг хэн уншахаб?
- Энэ хэһэг соо ямар ушарнууд болооб?
Хан-Хюрмас Атай-Улаан хоёр Сэгээн-Сэбдэг тэнгэри хэнэймнай мэдэлдэ орохоб гэжэ дайлалдажа эхилээ. Хан-Хюрмас Атай-Улаан тэнгэриие һамна сохижо, дара дараһаар, илаба…
- 3-дахи хэһэг хэн уншахаб?
- 3-дахи хэһэг юун гээд дүүрэнэб?
Хан-Хюрмасай Бүхэ-Бэлигтэ баатар хүбүүниинь хүн боложо түрөөд, алагдажа, ахигдажа байһан арад түмэниие абарха ёһотой гэжэ суглаан дээдэ замбида зарлагдаба.
Таанадта һайшаагдаһан геройнууд хэд бэ? Юундэ һайшаагдааб?
б) Түүжэ уншалга
Атай-Улаанай бэеын хэһэгүүд шүдхэр шолмонууд боложо хубилаа. Ямар үгэнүүдээр хэлэгдэнэб? Текст соо олоод, уншажа үгэгты.
 
ҮI. Хэшээлэй дүн
Мүнөө булта шалгая, хэр зэргэ ойлгосонуудые мэдэжэ абабат.
- Үльгэр гэжэ юун бэ?
- Ямар үльгэршэдые мэдэхэ болобот?
- Эпос гэжэ юун бэ?
- Хэр зэргэ энэ бүлэг ойлгообта гэжэ мэдэхын тула, ажалай дэбтэр соо үгтэһэн тест үнгэргэе.
- Асуудалнуудые уншаад, харюунуудые хэлэхэб, зүб гэжэ тоолоо һаа (а, б, в, г) гэһэн үзэгүүдэй нэгыень бэшэхэт:
 
ҮII. Гэрэй даабари
Энэ бүлэг һайнаар уншаад, хөөрэжэ шадаха болоод, ямар нэгэн һайшаагдаһан хэһэгтэ зураг зураад ерэхэ.

гаршаг