11 класс

     Зорилго: Түгэсхэлэй хэшээл. Б. Мунгоновай “Харьялан урдаа Хёлгомнай” роман соохи геройнуудай дүрэнүүдые элирүүлгэ; литературна теори: зохёол соохи хөөрэгшэ болон үйлэдэгшэ нюурнууд тухай ойлгосо; романаар дабталга, тобшолол.

     “Галууд урагшаа ниидэхэдээ, дахуулагшые һунгадаг, шадал тай, ухаатай шубуун дахуулагша болодог, тэрэ харгы гаргадаг… Манай колхоз муу дахуулагшатай. Тэрэ хэндэшье харгы гарганагүй” (Мухар-Сагаан).

 

    Хэрэгсэлнүүд: учебник, хрестомати, зурагууд, номууд, портрет, тестнүүд, нааданууд, видео “Мүнгэн дуһалнууд” (Н. Токуренова романһаа “Хуудам сагаан талада буряад эхэнэрэй хони адуулжа ябахые хараа һэн гүт?...” гэһэн хэһэг уншана).

 

     1. “Харьялан урдаа Хелгомнай” роман тухай тобшо мэдээн.

Энэ роман юундэ иимэ нэрэтэйб?

 

     — Би энэ асуудалда иигэжэ харюусаха байнаб.

Нэгэдэхеэр, бэлигтэ уран зохёолшо Б. Мунгонов өөрөө Хелгын аймагай Хүсөөтэ нютагай хүн.

Хоёрдохёор, Буряад ороноймнай ехэ мүрэнүүдэй тоодо Хёлго мүрэн оролсодог (840 км).

Гурбадахяар, зохёолшо тоонто нютагаа, нютагайнгаа ажалша бэрхэ зониие, хүбүүд басагадые, мүн залхуу хойрогшье, худалша мэхэшэшье хүнүүдые харуулжа, үеын үедэ тунгалаг һайхан уһаяа Сэлэнгэ мүрэн тээшэ (баруун һалаань болодог) түлхин түлхин урасхуулжа байһан хатан Хёлго мүрэнөө оло дахин: наратай сэлмэгшье, үерэй үедэ дошхорон галзууржа байхаданьшье зураглана.

Дүрбэдэхеэр, энэ мүрэн мүнөөл харьялан урдашоо бэшэ, хэтын хэтэдэ харьялан урдажа байһан мүрэн юм гэжэ аллегорическа удхатай нэрэ мүн.

Табадахяар, Шэлэ нютагай һайхан һанаатай улад зоной ажал хэрэг мүнхэ, урагшатай.

 

     2. “Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа” (Шэлэ нютагта айлшалжа, романай геройнуудтай-колхознигуудтай танилсалга).

     а) Литературна теори: зохёол соохи хөөрэгшэ болон үйлэдэгшэ нюурнууд тухай.

Уран зохёол соо хөөрэгшэ нюур гэжэ байдаг. Манай уншаһан “Харьялан урдаа Хелгомнай” романай автор Б. М. Мунгонов гол түлэб өөрөө хөөрэгшэ нюур гэхэ гү, али рассказчик, повествователь гээшэ болоно. Туд зохёол соо нэгэдэхи нюурһаа хөөрэһэн, авторай хэлэхэ гэһэн юумые тусгаар хөөрэгшэ нюур үгы байна.

     Автор өөрөө үйлэдэгшэ нюурнуудтаа характеристикэ үгэнэ, тэдээнэйнгээ һанал бодол элирүүлнэ, ажал хүдэлмэритэйнь танилсуулна, хөөрэнэ, зураглана. Тиигэжэ хөөрэгшэ нюур-автор зохёол соо янза бүриин үүргэ дүүргэнэ.

Үйлэдэгшэ нюурнууд олон: Дамдин үбгэн, Дулма, Дугар, Лубсан, Норжомо, Пүрбэ, Бахана, Бата-Далай г. м. болоод юрын колхознигууд, мэргэжэлтэд, томо бага ноед, үбгэд хүгшэд г. м.

     Зарим ушарта зохёолой хөөрэгшэ гол герой болоно. Жэшээлхэдэ, Ц. Шагжинай “Верка” рассказ соо Сэбээн, Ц.-Ж. Жимбиевэй “Гал могой жэл” роман соо хөөрэгшэ нюур Батажаб болоно. Сэбээн Батажаб хоёр ганса хөөрэгшэ бэшэ, мүн баһа гол үйлэдэгшэ нюур гээшэ.

     Хөөрэгшэ нюур-автор үйлэдэгшэ нюурнуудта ондо ондоогоор хандана: магтана, шүүмжэлнэ, һайшаана, муушална г. м. Юундэб гэхэдэ, тэдэнь янза бүри байна: мэхэтэй, архинша, худалша, ажалһаа хулжагша, ажалша, муу һанаатай, хүхюун г. м. Буряад арадай аман зохёолдо айхабтар зүб хэлэгдэдэг байна: “Ой модон утатай богонитой, олон зон һайтай муутай”.

    · Дамдин үбгэн, Мухар-Сагаан

    · Ширабон Шараб Шархаевич, Рэгзэд

    · Бүмөөдэй (“Хуудам сагаан талада…” – видеокино)

    · Дулма, Дугар, Лубсан

    · Шархуу, Норжимо, Пүрбэ

    · Бахана, Жэгжэд

 

     Ажаглалта. Эдэ геройнуудай тобшо характеристикэ хэлэжэ үгэлгэ.

 

    б) “Хүн түрэбэл нэрэтэй, шубуун түрэбэл дуутай” (романай геройнууд, тэдээнэй нэрэнүүдэй удха).

    Дамдин (түб.) – мориной хүзүүтэй

    Норжима (түб.) – баялиг тараагша, бэлэглэгшэ

    Шираб (түб.) – уридшалан таадаг, зүгнэдэг

    Пүрбэ (түб.) – Юпитерэй нэрэ

    Рэгзэд (түб.) – сэсэн, мэргэн ухаатай (эрдэм мэдэсын баялиг)

    Абида (ланза) – хэмжээлэшэгүй толон (бурханай нэрэ)

    Амгалан (бур.) – номгон даруу, түбшэн зантай

    Ардан (түб.) – бар хүсэтэй

    Бадмажаб (ланза-түб.) – лёнхобын хамгаалалтатай

    Балма (түб.) – баян, гоё һайхан, туяатаһан

    Буда (ланза) – оюун ухаагаа гэгээрүүлэгшэ, һэргээгшэ

    Гатаб (түб.) – даяанша, аргагүй бэеэ баридаг хүн

    Дампил (түб.) – зол жаргалтай, һалбаран бадарагша

    Жигжид (түб.) – айлгаха, һүрдүүлхэ, һүгэдүүлхэ

    Лубсан (түб.) – эрдэмтэй, ухаатай

    Очигмаа (түб.) – туяатама

    Санжидмаа (түб.) – сэбэрлэгшэ

    Согто (бур.) – өөдэргэн, согтой дорюун

    Сэмжэд (түб.) – хүхюун, сэнгүү

    Табхай (түб.) – бэлигтэй, уран бэрхэ

    Тогмид (түб.) – мүнхэ

    Сэдэн (түб.) – хүндэтэй мэндэ амар

    Виктор (лата) – илагша

    Бүмэ (түб.) – басаган

    Гарма (түб.) – одон, аймаг одон

    Дондог (түб.) – һайн һанаатай

    Дугар (түб.) – сагаан шүхэр дүрсэтэ

    Дулма (түб.) – зоболонһоо абарагша, сүлөөлэгшэ

    Хандама (түб.) – тэнгэриин эльбэ шэдитэ эхэнэр, эхэнэр бурхан

    Сэдэб (түб.) – ажамидарал үгэгшэ

    Иван – дар богов (бурхануудай бэлэг)

 

    В) “Наадая!” (Романай удхаар нааданууд)