ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКЭ СЕКЦИ АЙМАГАЙ ОЛИМПИАДА
БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛ, IX КЛАСС

I тур
I-дэхи даабари

1. Уран зохёолой нэрэ, тэрэнэй авторые пейзажаарнь тодорхойлогты
а) «Тэрэ үдэшэ Хэжэнгэ гол юушье мэдээгүй, анханай номгохон зөөлэхэн урадхалаа Байгал далай тээшэ түлхин түлхин байбашье, зосоонь ямар нэгэ мэдэгдээгүй нюуса гомдолой зангирһан юм шэнги, үе–үе «гүли… гүли… гүл… гүл» гэһэн таагдашагүй жэгтэйхэн абяан дуулдажа байгаа һэн. Баһа холо ойрын харгы замуудаар хурсахан туруутай моридой табарха табжаганалдаха, агтабша хударгын туугануудай ярьяха даршаха абяанууд энэ һүниин сууряанда хаа хаанагүй дуулдажа, хонгёо янгяа хоолойтой эдир залуу хүбүүд, басагадай гунигтай, гомдолтой дуунууд хүн бүхэнэй шэхэндэ ямар нэгэ һэжэг түрэмөөр дуулдажа байгаа бэлэй…».
б) «Сэлмэг зэнхэгэр хүйтэн огторгойдо һүлэм–һүлэм шобшоролдон байһан одо мүшэдэй доогуур түб түхэреэн дүүрэн шарайтай һара зүүн зүгтэ хирхагтан харлажа байһан хярын нюруу дээрэһээ зүдхэн зүдхэн өөдөө хөөрэжэ, дунгигар сагаан дайдые сайбар сэгээн туяагаар гэрэлтүүлнэ. Хужартын айлнуудай нохойнуудай хусаха шэмээнэй хонгёо һонороор дуулдахын забһарта хаа–яа залуушуулай дуулалдаха абяан нэгэ соностожо, нэгэ таһалдажа байба».
в) «Буурал сагаан үбгэжөөл һайсахан лэ хүхеэ сэнгээ байна даа. Гранит шулуун хабсагайнуудай энгэрһээ томо томо шулуунуудай хобхорон унаһыень гайхамаар. Ханзын шэнээн гү, али тэрээнһээ томошье шулуунууд далайн эрьеэр дүүрэн хэбтэнэ. Тэдэниие шуургата далай бар хүсэтэ һалхяараа, үндэр ехэ долгёороо хабсагай шулуун ханануудһаа хобхо сохижо унагаагаа ха Юм. Энэ хабида модо, шулуунууд оромтой бэшээр ябтаршанхай. Зарим газартань дальбархай хухархай модо, орбонгуудынь дээрэһээ унаһан шулуунда даруулшоод хэбтэнэ, үгышье һаа дээрэһээ унаһан шулуунууд дээгүүр модо, орбонгуудынь бусайдан ябтаржа, долгиндо хобхорһон далайн оёорой ногоогоор һахал һамбай хэжэ гоёожорхинхой, барбагар ногоон юумэ харагдана. Үнэхөөрөөшье үзэсхэлэнгэй, нээрээшье гайхамаар юумэ байба даа…».
г) «… Һүниндөө мүшэд Балжамада замбуулин холоһоо эмнинэ, дуудана хэбэртэй. Теэд энэ мүнөө Балжамые заахашье хүхеэнэ, дулаасуулнагүй. Халуун намар байгаашье һаань, бүхы бэень дагжа һүрэнэ. Тойроод жэн балай. Үнгэрхэдөө тэргэтэй моринойнь гэшхэдэлшье дуулданагүй, бидонуудыньшье бэе бэеэ сохиногүй…».

II-дохи даабари

1. Доро үгтэһэн цитатанууд соо уран зохёолой персонаж тухай хэлэгдэнэ. Нэгэниинь энээндэ хабаагүй. Тэрэниие зурагты. Геройн нэрэ таагты.

а) «…Малайнгаа тоое хүнһөө нюудаг, хүбүүндээ, һамгандаашье хэлэдэггүй. Харуу хатуунь аргагүй. Хүнһөө абахаяа эндэхэгүй, хэндэ хэды үдэр үбһэ сабшуулхаяа мартадаггүй…».
б) «… Тэрэ һайхан сэдьхэлтэй хүн һэн. Өөһэдөөшье үхэжэ, немецүүдыешье үгы хэхээр бэлэн байһан аад, тэрэ үхибүүдые хайрлаа ха юм. Сухалаа хүрэхэдөө, тэрэ арсалан шэнги шэрүүн аад, хүниие хайрлахадаа, үхибүүн шэнги дотортой болодог һэн…».
в) «… Хэрбээ үгытэй хүнэй «хэды малтайбта?» гэжэ асуугаа һаа, шинии үһэнһөө үсөөн бэшэ гэхэ. Хэрбээ баян хүнэй «хэды малтайбта?» гэжэ асуугаа һаа, тантай худа ураг бололсоо һаа, хурим түрэ, худалдаа шарууһа хэхэ зөөри бии даа гэжэ харюусаха…».
г) «… Үнэхөөрөөшье, … алта мүнгэ дарадаггүй, үнэтэй эдлэл, гоё хубсаһа суглуулдаггүй. Хубсаһаараа зарим үдэр өөрынгөө зараса Балданһаашье холо илгархагүй юм. Үбэлдөө хонин хүдэһэн дэгэлтэй ябадаг. Зундаа тоһо үрмэ шэнгэһэн ногоон даалимба тэрлиг үмдэдэг…».

2. а) Э-Х. Галшиевай «Бэлиг–үүн толи» гэһэн зохёол хэды ондо бэшэгдээб?
б) Буряад арадай мэдээжэ уран зохёолшон Х. Н. Намсараев хэды ондо, ямар нютагта түрөөб?
в) Эгээл түрүүн хэн замай тэмдэглэлнүүд гэһэн жанраар зохёол бэшээб? Авторыень нэрлэгты.
г) ХХ зуун жэлэй 1920–30–аад онуудай мэдээжэ буряад уран зохёолшодые, поэдүүдые нэрлэгты.
д) ХХ зуун жэлэй 1950–60–аад онуудта мүндэлһэн буряад романуудые нэрлэгты.
е) «Будамшуу» гэһэн комедиие хэн бэшээб? Авторыень нэрлэгты.

3. Э-Х. Галшиевай «Бэлиг–үүн толи» гэһэн зохёолһоо абтаһан эдэ мүрнүүд ямар жанраар бэшэгдэнхэйб? Харюугаа баталагты.

№ 77

Хэрбээ хэбтэхын сагта эдеэ һаа,
Үглөө эртэ эдеэ бү эди.
Хэбтэхэ бодохо хоюуландань эдеэ һаа,
Хороной дээрэ хоро эдиһэн мэтэ болохо.

II тур
1-дэхи даабари: Доро үгтэһэн уран шүлэгэй анализ хэгты.
«Нютагай шэнжэ»
Халюун талата Буряадаа
Харан, харан байхадам,
Хангай тайга нэмэритэй
Хадынш орон хэбэртэй.
Уудам талата Буряадаа
Удаан, удаан харахадам,
Уняар манан дэнзэтэй
Уулынш орон янзатай

    Д. Улзытуев

2-дохи даабари: Уран зохёолой эпизод анализ хэхэ.

Б. Ябжановай «Хэрмэшэ» гэһэн зохёолһоо абтаһан хэһэгтэ өөрынгөө һанамжаяа бэшэгты.
…Аюул, баяраар дүүрэн үйлэ хубитаяа нэгэнтэ бэшэ хубаалдаһан хоёр хүлтэй эзэниинь ябашоо, хайшаа ябашооб?.. Урдань тала руу ябахадаа, нэгэ хэды хоноод лэ гэртээ ерэгшэ бэлэй. Ехэл удаанаар ябахадаа, һараһаа үлэгшэгүй бэлэй. Харин эзэнэйнь гэрһээ мордожо гараһан тэрэ ааяма халуун үдэрһөө хойшо хэды хоног үнгэрөөб?.. Хэрмэшэ хэлэгүй адагуусан хадаа эрьелдэжэ үнгэрһэн үдэрнүүдэй тоое яажа мэдэхэ бэлэй. Теэд тэрэ гашуудалта хахасалгаһаа хойшо нилээн саг үнгэрөө. Мүнөө саһан оронхой даа. Агнууриин хаһа түлэг дундаа.
… Тиихэдэ, эзэнэйдэнь олон хүнүүд суглараа бэлэй. Үнөөхи үмхэй уһаяа угаа һэн ха: бага, сага шууялдаа юм. Теэд урданайхидаал шэнги сонхын шэлэй доһолсо энеэлдээгүй, гэрэй оёорой лужаганаса дэбхэрэлдээгүй. Ехэнхидээ юундэшьеб, нохойн гангинаһан шэнги абяан дуулдахадаа, уяанда байһан Хэрмэшын досоохиие хуу урбуулжархёо юм. Һаншагтайшуулайнь нюдэнһөө гэрэлтэй монсогорхон дуһалнуудай гоожохые нохой хараа. Хаһатай, хүдэр бэетэй эзэниинь гэрһээ гаража, Хэрмэшэеэ юундэшьеб байрадань уяад, юушьеб хэлэжэ байгаад тархииень, нойтон хоншоорыень эльбээ, эрхэлүүлээ. Мүн нохойшье өөрынгөө хубида нюурыень, гарыень долёогоод, долёогоод абаба.
Эзэнэйнгээ харасыень, һанаа бодолыень таадаг болоһон Хэрмэшэ тиихэдэ юушье ойлгоогүй һэн. Эзэниинь яахадаа эжэл нүхэрөө байрадань уяа һэм? Хахасалгын уйдхар гунигаар, амар мэндэ уулзаха этигэл, найдабаряар дүүрэн сэдьхэлээр эзэнэйнгээ шэртэһэн харасые Хэрмэшэ яахадаа анжараагүйб? Теэд анжараашье һаа, үе наһандаа уулзахагүйгөөр эзэнһээ тиихэдэ хахасажа байһанаа нохой яажа мэдэхэ бэлэй даа. Хэрмэшэ эзэнэйнгээ хойноһоо даб гэхэдээ түмэр гэнжэдээ угзаруулаад, гомдонгёор, сүхэрэнгеэр гангинаһаар дүүлиһээр гээгдэшоо бэлэй.
Агнажа эхилхэһээнь хойшо үнэн сэхээр алба хэһэн нүхэрөө орхёод, нэгэхэншье хэрмэ баряагүй һамгаяа, буугай сэмгэ дааха шадалгүй ахир заахан хүбүүгээ дахуулаад ябашахадань, Хэрмэшэдэ угаашье гомдолтой байжа, нюдэнһөөнь монсогорхон уһа эжэлүүдгүй дуһалуулаа һэн. Уданшьегүй тэдэ дахуулнуудынь уруу дуруухан гэртээ тэхэрибэ. Эзыень хаанашьеб орхиһон һамган хүбүүн хоёр Хэрмэшын урда зэмэтэй амитандал адляар урдаһаань сэхэ харахаяа сүхэрһэн шэнги гэртээ орошоо бэлэй…
Эндэ үгтэһэн асуудалнуудые хэрэглэжэ болохот, үгышье һаа өөрынгөө шэглэлээр шэнжэлэгты.
а) зохёолой эпизодой гол бодол элирүүлэгты (гол үгэнүүдые, холбоо үгэнүүдые түүжэ бэшэгты);
б) зохёол соо Хэрмэшын ажабайдалда ямар гол ушар туданаб?;
в) эндэ үгтэһэн эпизод Хэрмэшын ажабайдалда ямар удхатайб?;
г) хүн ба нохой хоёрой харилсаан;
д) Хэрмэшын сэдьхэлэй байдал;
е )автор энэ зохёолоороо юун гэжэ хэлэхэеэ һанааб?

ТВОРЧЕСКО СЕКЦИ БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА
9 КЛАСС

  1. Эндэ үгтэһэн «Аршаанай дуһал» гэһэн зохёолһоо хэһэг анхаралтайгаар уншаад, «Ажал, эрдэм – алдар соло» гэһэн темэдэ найруулга–бодомжолго бэшэгты.
  2. Энэ зохёолой автор хэн бэ?

«…Ажамидархын тула үдэр бүри эдеэлхэ, ундалха, хубсалха ёһотой болобошье, залхууда, уйдхарта эзэлэгдэнгүй, ном һударта хэшээл ехэтэйгээр хандажа, эрдэмдэ шуналтай ябаха шухала гэһэн бэлэй. Мүн тиихэдэ амияа тэдхэхын тулада адууһа мал харюулжа, арбай таряа тарижа, аралжаа наймаа эрхилжэ, зунай сагта халаха, үбэлэй хүйтэндэ даараха үйлэдэ оробошье, эдэ бэрхэшээлһээ тунхарингүй эрдэм шудалха замаар залан сэхэ яба! Шамайе али болохоор муушалха, харшалха, хорлохо тэригүүтэнэй харгыдашни ушарбал, зоригоо мүхэнгүй, атаархалта жүтөө, мэхэтэ нүхэсэлые зайлан дабаха сэдьхэлтэй, эрдэм соёлой һуралсалда хүсэеэ эршэдхэн үнэн сэхэ ябаха гэһэн удха түгэлдэр үльгэр бэлэй…».


гаршаг