Уран зохёол шэнжэлгын секци
Буряад уран зохёол, 11 класс
I тур

1-дэхи даабари: Ямар зохёолһоо эдэ шүлэгүүдэй мүрнүүд абтааб? Авторынь, зохёолой нэрэнүүдые элирүүлэгты.
а) «… Аалан горхон, Аалан горхон,
амтатайхан уһыеш амасан уунам.
Альган соогоо тодон һуунам,
Долоон үеын домогые
Долгид соош харанам.
Һүни ото һүүдэрнүүдые саранам.
Һүлэмхи сагай шүүдэрнүүдые хаманам…

б) «…Урагшагүй манай буһалгаанай
Урда үдэрынь тэдэнэй гэртэ
Орон гэһээмни – хүгжэм, хүлгөөн…»
Олоороо залуушуул хатарна, хүхинэ.
«Обёорогдоогүймни бүришье һайн,
Шууяа татангүй тонилһуу», – гэжэ,
Шургаад газаашаа гаража ябахадам,
Араһаам нэгэ хүн аһашаба…».
в) «…Хүүежэ байһан түүдэгһээ
Дулаасажа абаха гэһэншүү,
Хүлеэжэ үлэхэ дүүнэдээ
Хүхеэжэ абаха гэһэншүү,
Тэдэ хүбүүд юун гэһэн
Ханамжатайгаар хатарагша һэм.
Тэдэ хүнүүд юун гэһэн
Баримжатайгаар уярагша һэм… ».

2-дохи даабари:
1. Энэ зохёол хэн зохёогооб? Туд зохёолой нэрэ тодорхойлогты. Ямар уран зохёолой герой бэ гэжэ элирүүлэгты.
а) «Энэ хүбүүн, барһан даа, шэг үнгэ, сэдьхэл зоригооршье, оюун бодол, уужам даруугааршье хэншье гэгшын хүбүүдһээ дутаха дортохогүй хаям даа. Тиигээд гансал үеын үедэ өөдэлхэгүй, үгытэй ядуу ябаха гээшэ бэрхэ даа. Үетэн хирэтэнэйнгээшье дунда хүндэтэй, хэнһээшье дутуу һанагдахагүй ябанал даа гэжэ Дари хүгшэнһөө эхилээд, нютагайнь зон хододоо хэлсэдэг һэн».
б) «… нюдэд уһатажа, хамаг бүхы юртэмсэ, холын хада, ой, моринойнь толгой, шэхэн хүрэтэрөө сагаан сайбар боложо, мэлмэрэн хайлан һалганана. Зунай үглөөнэй шүүдэрэй тоогүй олон һубһадаар үлхэгдэшэһэн абаахайн шүлһэ нэбтэ хаража байһандал…
в) «…уйдхар сэгнэшэгүй ехэ. Мэдээ алдажа бадайршаһан өөрынь мэдэлһээ гаража, хүндэ болошоһон хүлынь арайхан даагдана. Хэн нэгэнэй хоёр гуталайнь улануудые туулган тахаар тахалжархиһандал. уйлажа бүлхышэһэн нюдэниинь газар дайдые болгоомжогүйгөөр шэртэнэ. Уйдхартай хүндөөр һанаа алдан шуухирна. Хамаг найдал баярынь иигэжэл гэб гэнтэ бууһан залинта уйдхарта дайрагдажа, манаршабал даа. Саашадаа юу хэхэ хэлэхэеэшье, яажа ажаһуухаяашье … мэдэхээр бэшэ болошоод, аалиханаар найгарган ябагшадай дунда амидыл хадаа хүлөө татана».
г) « … буруу харанхай, жэбжэгэр шэнэһэн һургаагуудые зулажа байба: «Энэшни һүхөө бариһаар хадаа балай уруу дуруу болошоогүй ха юм», – гэжэ Базаров һанаһаар үбгэн тээшэ алхалба. Шэлдэн улаан шэнэһэнэй мохиной аятайхан үнэр, наранай гэрэл, үбгэнэй шамбай хурдан хүдэлсэ Базаровта яашагүй зохидоор һанагдашаба.
… гэнтэ эрьелдэжэ, Базаровые харамсаараа, гансата миһэржэ, уршалаатаһан туранхай нюур дээрэнь наранай гэрэл ягааран тудаһан мэтэ болоодхино.
2. Эдэ персонажууд ямар мэдээжэ драматическа уран зохёолой геройнууд бэ? Уран зохёолойнь нэрэ элирүүлэгты.
а) Будамшуу
б) Зоригто Эрдынеевич Эрдынеев
в) Ринчин-Доржо Дымбылов
г) Пиглай
д) Һамган дэгэлтэ
е) Тарба Жигжитов
ж) Муу Хара
з) Һорнии
3. Эндэ «Оюун түлхюур» гэһэн зохёолһоо хэһэг дурадхагдана. Туд зохёолой жанр тодорхойлогты.
«Эзэд хаашуул! Олониие хуряаха гэбэл – үгэльгэ үгэгты,
Усалгүй ябаха гэбэл – түшэмэдөө үргэгты.
Агуу хүсэеэ ехэдхэхэ гэбэл – сэрэгээ тэдхэгты,
Аажам сула жаргаха гэбэл – эеэ хэшээгты!
Үдэр ябаһан ябадалаа һүни шүүгты.
Эшэгүүри гэмтэ ябадал идхахаяа орхигты!...
Олоной дунда үгэеэ бэхилэ,
Гансаараа һуухадаа, сэдьхэлээ шэнжэлэ!
Олон зонтой найрлан зохилдожо,
Юрэ абаха, гээхын илгаа шэнжэн мэдэ!...».

II тур
1-дэхи даабари
Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» гэһэн зохёолһоо хэһэг дурадхагдана. Эндэ үгтэһэн зохёолой анализ хэгты.

70
Эдеэн ба хубсаһа хайрлажа,
Гутатар бү хадагала.
Тэрэ хадаа үлдөөшье һаа,
Нюужа буладаг хуби муутай хирээгэй зан мүн

71
Бэедэ лаб туһатай эдеэн, хубсаһые

Үнэтэй болобошье хэрэглэ.
Эд бүхэниие тэбшэжэ,
Бэеые аминда адли сахиха хэрэгтэй.

72

Эдеэн умдан элбэг болбошье,
Нэн садатараа бү эди.

Эдимхэйнүүдэй олонхинь
Эдеэ шэнгээхээ болиһон үбшэнөөр зобогшод үзэгдэдэг
74
Аминай шүтөөн болоһон хотые
Нюдэнһөө хайратайда бодо.

Һохор болбошье үни удаан амидарха,
Хото доройтоо һаа, тэрээндэ адли бэшэ.
77
Хэрбээ хэбтэхын сагта эдеэ һаа,
Үглөө эртэ эдеэ бү эди.
Хэбтэхэ бодохо хоюуландань эдеэ һаа,
Хороной дээрэ хоро эдиһэн мэтэ болохо.

82

Илангаяа шэхэр бурам эдеэ
Һайнда бү сэдьхэ.
Газарта нёлбохо шүлһэндэ
Шэхэр холижо эдигдэгынь мүн.
86
Мяха ба өөхэнүүдые үдэр, һүни бүхэндэ
Арьяатан мэтэ бү эди.
Дары сагта бэеын хүсэ үүсхэбэшье,
Тэрэ хүнэй түргэн үтэлхэ үзэгдэдэг
87
Шэнгэн умданай зүйлнүүдые
Тулам дотор уһа эюулһэн мэтэ бү уугты.
Бэе, намаг зүлгэ газарай үбһэн мэтэ дэлгэрбэшье,
Түргэн үтэлхэ.

90
Олон зүйлэй эдеэ холижо,
Шэнжэлэнгүй бү эди.

Амтан ба шадалаараа зохилдохогүйе найруулаа һаа,
Эмшье хорон болохо

91
Эдеэнэй олонхиинь
Арбайн талханай зүйл ба боорсог мэтые эди.

Олдоходоо бэлэн, үнөөршье бага.
Үбшэнгүүдые үүсхэхэгүй, бэедэ таарамжатай.

92
Бэедэ зохихо эдеэнүүдые
Нэгэ хэдэн хоногоор һэлгүүлжэ эди.

Нэгэ зүйлэй эдеэе үни удаан шүтөө һаа,
Тэрээнһээ боложо шэнгээхэ болиһоной үбшэн үүсхэхэ

95
Үдэр дунда эдеэндэ садаһанай һүүлдэ

Үдэр бүри бү унта.
Тэрээнһээ үлүү –
Үгэ хэлсээ һаа лаб амиды һууһаниинь мүн.

98
Эдеэн ундые шүтэһэнэй һүүлдэ
Багахан эргисэжэ яба.

Муу хии ба муу шуһан арилха,
Бэеын һудалнууд шударга болохо.

99
Эргисэжэ ябаһанай хойно амархын тула

Уруугаа хаража, 2 далые ээлжэлжэ,< p> хурмахан зуура хэбтэ.

Ологойн хии доошоо гаража,
Эдеэн умдан түргэн шэнгэхэ.
100
Тоһолиг эдеэ эдеэ һаа,
Эдеэнэй ташуур дабһатай уһа гү, али шинта гэжэ сай уу.
Урдахи эдеэн түргэн шэнгэхэ болоод,
Хойшонхи эдеэндэ дуршал хаагдахагүй

2-дохи даабари: доро үгтэһэн зохёолой анализ хэгты.
Ринчен Номтоев «АРШААНАЙ ДУҺАЛ»
3. ХҮХЭ ЗҮҺЭТЭЙ ҮНЭГЭН

41. Үнэндөө яндан ахирхан абаританда
Үндэр нэрэ зэргэ үгэжэ бү үргэ.
Үнгэ хаража олониие ехээр зобоохол
Үһэеэ шэрдүүлһэн мэхэшэ үнэгэн мэтэ.
Хээрэ талаар эдишэ бэдэржэ ябаһан үнэгэн хүдөөгэй айлай хуушан бууса дээрэ ерэбэ ха. Тэндэнь шабар лонхоор дүүрэн хүхэ будаг орхигдошоһон байба. Үнэгэнэй урда һабараа лонхо руу хээд абахадань, сэнхир хүхэ үнгэтэй болошобо. Үзэсхэлэн һайхан үнгэ гэжэ үнэгэн гоёшоогоод, бүхы бэеэ будажа, хүхэ зүһэтэй болобо. Айлай буусаһаа саашалжа ойдо ороходонь, ан амитад тэрэниие танижа ядан гайхабад.

  1. Ши хэн гээшэбши? – гэжэ тэдэнэй асуухадань, үнэгэн:
  2. Би болбол бүхы ан амитадай Эрдэни хаан гээшэб, – гэбэ.

Амитадай дунда айхабтар һүрдэлгэн боложо, арсаланай нюрган дээрэ һуулгаба. Үнэгэн дээгүүр омог зан харуулжа, ойн амитадые харшалдаг болобо. Илангаяа өөһэдынгөө үнэгэн аймагтаниие доройшолбо.
Нэгэтэ Эрдэни хаан болоһон хүхэ зүһэтэй үнэгэн өөрынгөө аймагай амитанаар агуулын хойморто байдаг эхэдээ эдишэ эльгээбэ. Эхэнь үриингээ эльгээһэн хоол абажа, үндэр нэрэ зэргэтэй болоһыень мэдэхэдээ: «Үримни, намда хоол хогшол эльгэжэ сагаа бү һамша, хаан түрэеэ һэримжэтэйгээр тэдхэ» гэжэ захяа ябуулба.
Үнэгэн аймагтан Эрдэни хаанай өөһэдынь уг гарбалтай аад, тэдэниие ехээр доромжолходонь дураа гутаба. Удаань үнэгэд сугларжа, хоорондоо зүбшэл хээд, ойн арьяатадта иигэжэ хандаба:

  1. Таанад, ойн амитад, бидэ үнэгэн аймагтаниие хүндэлхэ ёһотой гээшэт.

Тиихэдэнь ан арьяатад:

  1. Яахадаа бидэ үнэгэн аймагтаниие хүндэлхэ ёһотой болобобибди, – гэлдэбэ.

Үнэгэд харюудань:

  1. Эрдэни хаамнай манай үнэгэн түрэлтэн юм. Тиимэһээ бидэ хүндэ ямбатай байха зэргэтэйбди, – гэжэ өөдэрхэлдэбэ.
  2. Таанад, үнэгэд, Эрдэни хаанииемнай доогуур түрэлтэй гэжэ доромжолбот, – гэжэ ан арьяатад уур сухал болобо.

Тиихэдэнь нэгэ үнэгэн:

  1. Хэрбээ таанарай этигэхэгүй байбал хэлэһэн үгэеэ баталха аргатайбди. Хабарай эхин һарада мүшэдэй тохёолгото үдэшын боро хараанаар хусалдахабди. Хэрбэеэ хэн нэгэнэймнай уляагүй һаань, үһэ нооһониинь зулгарха юм, – гэбэ.

Тохёолгото үдэшын боро хараанаар ойн соорхойдо үнэгэд сугларжа, улилдан хусалдабад. Тиихэдэнь хүхэ зүһэтэй үнэгэн эдээнтэй адли хусаагүй болни, үһэ нооһомни зулгаршахань гэжэ айгаад, мүн лэ улилдажа оробо.
Хүхэ үнэгэнэй дорохи арсалан нюрган дээрэнь Эрдэни хаан бэшэ мэхэшэнэй һууһые ойлгожо:

  1. Хуурмаг хаанда харшуулһанайнгаа түлөө! – гээд, альгадажархихадаа, амииень таһалжархиба.

Тиихэ сагтань тэнгэриин мүшэд иигэжэ шүлэглэн үгүүлбэ:
Өөдэгүй доодо изагууртаниие
Үндэр зэргэдэ хүргэбэл,
Эгээлэй амитан бүхэниие
Үбһэ ногоо хиидхэһэндэл
Үнгэрмэ ехээр даралхал,
Туһагүй гадаадын заримые
Дүтэлүүлжэ шэрээдээ үргэхэл.
Үнэн сэдьхэлтэ зоноо
Үлдэжэ гадаадын болгохол.
Үльгэрлэжэ энээниие хэлээ бол,
Үһэеэ шэрдэһэн үнэгэншүүл.
Иимэ ушарһаа үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэхэдөө, айл аймагтаа ажана амгалан байдал түхөөжэ, алдар солото омогыень улам өөдэнь үргэхыень оролдо гэһэн удха бэлэй.

Зохёохы секци
Буряад литература, 11 класс


1-дэхи даабари: Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ара талада эхэнэрнүүдэй харуулһан баатаршалга тухай хөөрөө өөһэдөө үргэлжэлүүлэгты…( Н. Б. Галданов «Дүрбэн балта»).
«…Дайнай ара талада эхэнэрнүүдэй харуулһан баатаршалганууд удхынгаа талаар сэрэгшэдэйхиһээ нэгэшье дутуугүй байха зэргэтэй…
О–о–о! Хүшэр һэн даа, юу хэлэхэб, тэнсэжэ, туйлажа гараһан тэрэ дошхон, һүрөөтэ жэлнүүдтнай! Тэрэнииетнай хоёр нюдөөрөө хараһан, мүнөө хүсэд сэгнэжэ шадаха наһан дундаа ябаһан би: «Яажа тэнсэдэг һаабта, баарһадни» – гэжэ гансал хэлэхэб.
Үшөө ганса ажал, гэрэй байдал бы даа, дайнда ошоһон хайрата нүхэртөө һанаата боложо, һүниин зоргоор дэрэеэ нулимсаараа норгожо, элдэб зүүдэ манажа, үглөөгүүр болгоһыетнай нэгэшье хүн хараа бэшэ ха юм даа.
Ямар ехэ хүсэн, хүсэл, ямар үндэр ойлгосо, ямар гүнзэгы нигүүлэсхы сэдьхэл хүн бүхэндэ бии байгааб! Он жэлнүүдэй түүхын гүн руу холодон ороошье һаа, мүнөө үндэр наһан болоһон тоонто нютагаархидтнай таанадаа ходо һанажал ябанал даа, хөөрхэд! Таанадай хэрэг, ажалай баатаршалга мартагдаха бэшэ ха юм даа, үри хүүгэдтнай, аша зээнэртнай, гушанар дүшэнэртнай ходо дурсажа ябахал даа.
Иимэ сэхэ сэбэрээр ябажа гараһан, буян гээшые дүүрэн түгэс хэжэ гараһан таанаднай Диваажанай орондо түрэһэн байхат – марганагүйб!..

2-дохи даабари: Эндэ үгтэһэн үгэнүүдые хэрэглэн, үбэл тухай шүлэг бэшэгты: үбэл, сагаан, саһан, сана, ой модод, уула хаданууд, газар, байгаали, сэдьхэл, манан, аажам, намдуу, һалхин, харгы, үүлэн, тэнгэри, һанаан, бодол, гол мүрэн, номин, сэнхир, амарна, тэнюун г. м.

3-дахи даабари: Ородой суута поэт А. С. Пушкинай «Няне» гэһэн шүлэгые буряад хэлэндэ оршуулжа туршагты.
«Няне»
Подруга дней моих суровых,
Голубка дряхлая моя!
Одна в глуши лесов сосновых
Давно, давно ты ждёшь меня.
Ты под окном своей светлицы
Горюешь будто на часах,
И медлят поминутно спицы
В твоих наморщенных руках.
Глядишь в забытые вороты
На чёрный отдалённый путь:
Тоска, предчувствия, заботы
Теснят твою всечасно грудь.
То чудится тебе…

4-дэхи даабари: Танай ажабайдалда гү, али үгы һаа һургуулидатнай болоһон энеэдэтэй ушар тухай багахан зураглал (сценкэ) бэшэжэ туршагты.

5-дахи даабари: Доро үгтэһэн темэнүүдэй нэгые шэлэн, эссе бэшэгты.
«Оньһон үгэ оншотой», «Буряад таабариин нюусанууд», «Буряад арадай дуунууд», «Нютагайм домогууд», «Минии дуратай онтохонууд», «Буряад арадай онтохошод, үльгэршэд», 1920–30-аад онуудай буряад уран зохёол», «Дайнай үеын уран зохёол», «Мүнөө үеын буряад уран зохёол», «Буряад уран зохёол тухай бодолнуудни…»


гаршаг