БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛ
УРАН ЗОХЁОЛ ШЭНЖЭЛГЫН СЕКЦИ
XI класс
I шата

I-дэхи даабари: 1. Уран зохёолой нэрэ тодорхойлогты.
а) «Зургаан һургааг хана түшэжэ, гараа хамсыдаа һугсаран, үглөө эртын үедэ нэгэ залуумһаг эхэнэр зогсожо байна. Хорёо соо нариихан гулдагар бэетэй, сэбэр улаахан шарайтай, ехэл залуу, үшөөл үхибүүн гэхээр эхэнэр үнеэ һаажа һууна. «Яаһан уран шуран бэритэй болоо гээшэбиб даа» гэжэ хүхэ даалимба тэрлигтэй тэрэ залуумһаг эхэнэр үнеэ һаажа һууһан Жаргалмаа бэри тухайгаа бодоно».
б) «Хойморой орон дээрэ зэргэлжэ һуухадаа, Лыксэг зүрхэеэ нэгэ дараба янзатай:
— Ойлгоходом, Арьяа, муу юумэ дуулгажа ерээгүй хэбэртэйш… Хүрөөлши даа, нүхэр, уулзаха, хөөрэлдэхэ гээ хадаа… Бэе бэедээ дахин дүтэлэнгүй, нэгэ хөөрэлдэнгүй үхэхэмнай ха гэжэ һанадаг болоод ябаалби! – гэбэ. – Бидэ хоёрые хахасуулһан тэрээхэн нэгэ хаалтые би шинии урдаһаа бэшэ, харин ши минии урдаһаа дабаха ёһотой һэнши…
в) «Өөрынгөөшье төөришэхэ, хэндэшье ойлгогдохогүй юумэнэй түлөө оролдожо ябана гээшэ гүб гэжэ Дэбшэнэй зүрхэн үбшэнтэйгөөр хадхаба. Хараһанай эрьедэ түүдэг носоогоод һуухадаа, газар дээрээ харлажа үлэһэн үнэһыень бэшэ, утаантай хамта дэгдэшэһэн уйгааг һайшаадаг һэмнай… «Улаахан хүбүүн улаа бэдэрһээр бусаагүй», — гэһэн урданай таабари сэдьхэлыень шэмшэрүүлдэг байгаа».
г) «Тэрэ Гоншог гэдэг тиихэл ёһоной хүн байха, тэрэ болбол бурханай шажанда буруу үзэлтэй, хаанай хуулида хазагай ябадалтай хүн юм! Би тэрээниие һайн мэдэхэб, өөрынгөө үйлын үреэр үгырһэн ядарһан арад зониие ахамад ноёдтой атаа мэеэ буляалдуулжа, хоорондонь хоро үһөө бии болгожо энэ хүрэһэн хүн юм».
II-дохи даабари: Уран зохёолой түүхээр болон теорёор асуудалнуудта харюу. Уран зохёолой текст мэдэсэ.
1. Доро үгтэһэн цитатанууд соо уран зохёолой персонаж тухай хэлэгдэнэ. Нэгэниинь энээндэ хабаагүй. Тэрэниие зурагты. Геройн нэрэ элирүүлэгты.
а) «Харахан үһэеэ хоёр тээшэнь хахалжа һамнаад, толгойнгоо хахадые бултайлган һагад хитад «миншуу» пулаадаар боодог гуримтай һэн. Энээхэн торгоной сэнхир үнгэ нюдэнэйнь сагаантай наадажа, ангаһан хүнэй унда харюулжа сэлмэгхэн шарай харуулна».
б) Хэлэшэгүй һайхан эхэнэрые хаража, зүрхөө хүдэлһэн аяншан … гарта байһан хилгааһа хараашагүй боложо, сарбуу дээгүүрнь һанжаһан могойдол хара гэзэгэнүүдыень уһатай нюдөөрөө тонгойн харахые оролдоно».
в) «Ажалша бэрхэ, сэбэр сэлмэг, урин һайхан, ухаатай сэсэн гараһаар гансахан хүнэй шэмэг хүүхэн».
г) «Эрхим һайн нүхэрөө үгы болгожорхёод, орохо газаргүй болошоод үлдүүлжэ, хүн зоной энеэдэн боложо ябаһандаа ехээр голхоржо, … нюдөөр уһан халижа, хасар дээгүүрнь халуу бусалан урдаба. Тиихэдэ Булад абяагүй уйлажа ябаһан эхэеэ харанхы соо харангүй, юушье һэжэглэнгүй ябаа һэн».
2. а) Арадай аман зохёолой бага жанрнуудые нэрлэгты;
б) ХХ зуун жэлэй урдахи буряад уран зохёолой гол жанрнуудые нэрлэгты;
в) Үгтэһэн зохёолнууд ямар авторта хабаатайб, тэрэниие үзэгөөр тэмдэглэгты.

г) Буряадай уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ хэн бэ?
д) Буряад суута актёр, «Потомок Чингисхана» гэһэн фильмдэ гол роль наадаа;
е) Улаан-Үдэ хотодо аман зохёолой геройнуудта зорюулагдаһан хүшөөнүүд бии гү?
3. Энэ зохёол ямар жанраар бэшээтэйб?
Ринчен Номтоев «Аршаанай дуһал»
3. ХҮХЭ ЗҮҺЭТЭЙ ҮНЭГЭН
41. Үнэндөө яндан ахирхан абаританда
Үндэр нэрэ зэргэ үгэжэ бү үргэ.
Үнгэ хаража олониие ехээр зобоохол
Үһэеэ шэрдүүлһэн мэхэшэ үнэгэн мэтэ.
Хээрэ талаар эдишэ бэдэржэ ябаһан үнэгэн хүдөөгэй айлай хуушан бууса дээрэ ерэбэ ха. Тэндэнь шабар лонхоор дүүрэн хүхэ будаг орхигдошоһон байба. Үнэгэнэй урда һабараа лонхо руу хээд абахадань, сэнхир хүхэ үнгэтэй болошобо. Үзэсхэлэн һайхан үнгэ гэжэ үнэгэн гоёшоогоод, бүхы бэеэ будажа, хүхэ зүһэтэй болобо. Айлай буусаһаа саашалжа ойдо ороходонь, ан амитад тэрэниие танижа ядан гайхабад.

1. Ши хэн гээшэбши? – гэжэ тэдэнэй асуухадань, үнэгэн:
2. Би болбол бүхы ан амитадай Эрдэни хаан гээшэб, – гэбэ.

Амитадай дунда айхабтар һүрдэлгэн боложо, арсаланай нюрган дээрэ һуулгаба. Үнэгэн дээгүүр омог зан харуулжа, ойн амитадые харшалдаг болобо. Илангаяа өөһэдынгөө үнэгэн аймагтаниие доройшолбо.
Нэгэтэ Эрдэни хаан болоһон хүхэ зүһэтэй үнэгэн өөрынгөө аймагай амитанаар агуулын хойморто байдаг эхэдээ эдишэ эльгээбэ. Эхэнь үриингээ эльгээһэн хоол абажа, үндэр нэрэ зэргэтэй болоһыень мэдэхэдээ: «Үримни, намда хоол хогшол эльгэжэ сагаа бү һамша, хаан түрэеэ һэримжэтэйгээр тэдхэ» гэжэ захяа ябуулба.
Үнэгэн аймагтан Эрдэни хаанай өөһэдынь уг гарбалтай аад, тэдэниие ехээр доромжолходонь дураа гутаба. Удаань үнэгэд сугларжа хоорондоо зүбшэл хээд, ойн арьяатадта иигэжэ хандаба:

1. Таанар ойн амитад, бидэ үнэгэн аймагтаниие хүндэлхэ ёһотой гээшэт.

Тиихэдэнь ан арьяатад:

1. Яахадаа бидэ үнэгэн аймагтаниие хүндэлхэ ёһотой болобобибди, – гэлдэбэ.

Үнэгэд харюудань:

1.  Эрдэни хаамнай манай үнэгэн түрэлтэн юм. Тиимэһээ бидэ хүндэ ямбатай байха зэргэтэйбди, – гэжэ өөдэрхэлдэбэ.
2.  Таанад, үнэгэд, Эрдэни хаанииемнай доогуур түрэлтэй гэжэ доромжолбот, – гэжэ ан арьяатад уур сухал болобо.

Тиихэдэнь нэгэ үнэгэн:

1.  Хэрбээ таанарай этигэхэгүй байбал, хэлэһэн үгэеэ баталха аргатайбди. Хабарай эхин һарада мүшэдэй тохёолгото үдэшын боро хараанаар хусалдахабди. Хэрбэеэ хэн нэгэнэймнай уляагүй һаань, үһэ нооһониинь зулгарха юм, – гэбэ.

Тохёолгото үдэшын боро хараанаар ойн соорхойдо үнэгэд сугларжа улилдан хусалдабад. Тиихэдэнь хүхэ зүһэтэй үнэгэн эдээнтэй адли хусаагүй болни, үһэ нооһомни зулгаршахань гэжэ айгаад, мүн лэ улилдажа оробо.
Хүхэ үнэгэнэй дорохи арсалан нюрган дээрэнь Эрдэни хаан бэшэ мэхэшэнэй һуухые ойлгожо:

1.  Хуурмаг хаанда харшуулһанайнгаа түлөө! – гээд, альгадажархихадаа, амииень таһалжархиба.

Тиихэ сагтань тэнгэриин мүшэд иигэжэ шүлэглэн үгүүлбэ:
Өөдэгүй доодо изагууртаниие
Үндэр зэргэдэ хүргэбэл,
Эгээлэй амитан бүхэниие
Үбһэ ногоо хиидхэһэндэл
Үнгэрмэ ехээр даралхал,
Туһагүй гадаадын заримые
Дүтэлүүлжэ шэрээдээ үргэхэл.
Үнэн сэдьхэлтэ зоноо
Үлдэжэ гадаадын болгохол.
Үльгэрлэжэ энээниие хэлээ бол,
Үһэеэ шэрдэһэн үнэгэншүүл.
Иимэ ушарһаа үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэхэдөө, айл аймагтаа ажана амгалан байдал түхөөжэ, алдар солото омогыень улам өөдэнь үргэхыень оролдо гэһэн удха бэлэй.

II шата
I-дэхи даабари: Доро үгтэһэн уран шүлэгэй анализ хэгты

Я Р У У Н А
Манан хүнжэл сэлигдээд,
Миралтан һуняагаа Ярууна.
Нугаһа, загаһадынь иралтаад,
Нойрынь сэлмээн яаруулна.
Нарһата нуурнай долгитон,
Намжаа үглөөгүүр һэрюухэн.
Ута шүрэгэр шасануудаа
Ургасатай ногондо шэрбүүлэн,
Уулын буртагта тэгүүлэн,
Оройтоһон хандагай хатарнал даа.
Ябаһан хоноһон газартаа
Яруунын баялигые хараналта.
Үндэр хадашье ёрбойногүй,
Үргэлжэ тала нэмжынэл.
Шэнэһэн модоор бүрхөөнхэй,
Шэлэ тайгань зэнхынэл.
Ярууна, Яндала гээшэмнай
Яһалхан уужам нютаг даа.
Үхэр хонёор бүрхөөнхэй,
Үльдэргэ, Эгэтэ үнгэрхэт.
Адуун түрүүтэй байражанхай,
Ара Түрхэл хүрэхэт.
Хаанаш малда үрэжэлтэй
Хабтагай дуулим нютаг даа.
Урда сагһаа харилсаатай,
Ород, буряад хүршэнэр.
Хаяа хадхан һубаринхай,
Хамтаараа баялигаа үсхэнхэй.
Яаран мүрысэн урилдаха
Яруунынхидай заншал болонхой!
Ц. Номтоев

Эндэ үгтэһэн асуудалнуудые хэрэглэжэ болохот, үгышье һаа өөрынгөө шэглэлээр шэнжэлэгты.
1. Поэт түрэл нютагаа, байгаалияа зураглахадаа, ямар уран аргануудые хэрэглэнэб?
2. Танай һанамжаар, түрэл газартаа, оршон тойронхи байгаалидаа автор ямараар ханданаб?

II-дохи даабари: Уран зохёолой эпизод анализ хэхэ.
Д. Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэһэн зохёолһоо хэһэг дурадхагдана. Энэ зохёолһоо абтаһан хэһэгтэ өөрынгөө һанамжаяа бэшэгты.
Доошоо харашоод байһан Аламжа ногоо хүрьһэнтэйнь хамта һабардаад, альгандаа үрэн байба. Дүхэгэр хара бүхэ халта дохолон һагад ламанарай урда ошожо, адис абана. Аламжа мүн лэ адислуулба. Тэрэнэй даруу байдалые хаража байһан зон гайхалсана. Залуу омог шарай дээрэнь бааханшье хубилалта болоногүй. Мэнэ мэнэ ошоод лэ, энэ бүхые нуга даражархихоор мэтэ. Аламжые шүтэһэн боосоошод һанаа сэдьхэлээ номгоруулнад.
«Бэе бэедээ ороһон барасууд мэтэ, хоёр бүхэнүүд толгойгоо ниилүүлэн, ээм мүрһөө зуулдашаһан шэнги болобод. Дүхэгэр хара бүхэ Аламжын хургануудые мушхан һагад бажуушана. Аргаахан гараа һуга татаһан Аламжа гэдэргээ холо болошобо. Тэрэнэй мухар хурга альган соогоо мэдэрһэн дүгдэгэр бүхэ газарһаа ургаһан нүүлэ мэтэ, амигүй зогсошоо һэн. Ута үһэтэй толгой дээрэнь аягын шэнээн ялан һорьбо дээшэ доошоо һолжоржо байба. Барбагар нидхээр хушаатай сог шара нюдэдынь ошотой галнуудые шэдэлжэ, шулуун хүхэ углуутай уралнуудынь һориилдошобо. Тэрэнэй урдаһаа сэхэ хараад байһан Аламжын хурса нюдэд соо шэртэнэ, шанаа дээгүүрнь хүйтэн хүлһэн елэржэ, далайн эрьеын нойтон шулуун мэтэ үзэгдэнэ. Урдаа байһан хүнэй толгойн шарха тээшэ нюдэеэ Аламжа дахин шэглүүлжэ, мэнэ үбдэг дээрээ унахаяа байһан шэнги, хүлөө шэшэрүүлшoo һэн. Жэбжэгэр сэхэ бэень, халааһан шубуун дэн мэтэ нугаралдажа, булад сэхэ нюрганиинь углууташаба. Тэдэниие хаража байһан боосоошоной зүрхэн дүгдэгэр хара бүхын доро гэшхэгдэшэһэн шэнги болоно. Намдаг баян тэсэхэ аргаяа барагдан, аргаахан ёоложо байгаа һэн. Дуугай һууһан ламанар амидыржа, аляа һамгад шэнги бэе бэеэ һэмээхэн хургаараа хадхалсанад. Дүгдэгэр бүхэ Аламжын мухар хурган тээшэ сэхэ шагааһан нюдөөрөө хадааһа хабшаһан хазуур мэтэ зуулдашоод байба.
Дүхэригэй зон бүгэдөөрэн гайхалсашабад. Лубсан бүхэ һаднаг мэтэ хүдэлэнгүй зогсоно. Эдэ бүхэнүүднай яаба гээшэб гэжэ һэжэглэһэн хүнүүдэй харахада, барилдаашадай гэзэгэгүй мухар толгойнууд бүришье аягүй байгаа һэн. Манжын Богдо хаанай буряад, монгол зониие гэзэгэ зүүхыень баалахадань, энэ манжа ёһоһоо арсаһан байгаа. Уур хороо бусалһан Богдо хаанай зэбсэгэй хүсөөр гэзэгэ зүүлгэхые оролдоходонь, үсэд зантай монголнууд буһалгаа хэжэ захалһан юм. Мэхэтэй хаан хулгайшан алууршад хоёрой гэзэгэ зүүхые хориһон хуули гаргаһан юм. Амгалан байһан буряад, монголшууд хулгайшан гүүлэхэгүйн тулада гэзэгэ зүүдэг болоо һэн. Мүнөө хамаг зоной урда гэзэгэгүй хоёр бүхэнүүд хулгайшад мэтэ үзэгдэбэ.
Аламжын үбдэгүүд урагшаа углуутан, хоёр гарынь аргамжа мэтэ һанжашоод байгаа һэн. Долоон жэлэй саада тээ эсэгынгээ толгой сохижо унагаагаад, тэрьедэһэн хүбүүн түрэһэн ганса эсэгэеэ үхөө гэжэ тоолодог байгаа… Харыт, толгойдоо шиидамай һорьботой Наваан Чингиз урдань ерээд зогсожо байнал!... Амиды ха юм!.. Энэ хүниие нэгэ сохилгоор алахагүйш! Аламжын зула барижа шатааһан мухар хургые альган соогоо бажуугаад алдаһан Наваан Чингиз юу бодоноб? Долоон жэлэй саада тээ арбан долоо наһатай эдир залуу хүбүүгээ Шаралдайн тэнэг басагые абахыень баалаһанаа һанана гү? Мухар хургыень харахадаа, бурханай урда хургаараа зула барихыень баалаһанаа һанана гү?
Али мэдээ табижа унаһыень досоогоо шэбшэнэ гү? Тэрэнэй дурлаһан үншэн басага – Шаралдай баянай барлаг Жалмые – худаг уруу һүни хаяһанаа өөрөө шанална гү?.. Али харанхы һүни хүбүүнэйнь гарта шиидам зурагад гээд, нюдөөрнь гал гараһаниие шэбшэнэ гү?.. Тэрэ гэһээр үгы болоһон хүбүүниинь, түрэһэн ганса хүбүүниинь, энэ урдань байнал! Шоно бажуудаг нохойнууд мэтэ, яһа буляалдахаяа байнад ха юм! Далай ламын шагнал эсэгэ хүбүүн хоёрые нохойнууд болгобо гээшэ гү?.. Үгы… Наваан Чингиз түрэһэн хүбүүнтэеэ носолдохогүй гэжэ досоогоо бодоно бшуу.
Дүлии болошоод байһан Аламжын шэхэндэ үлэн хооһон хүүгэдынь бархиралдаһан шэнги үзэгдэнэ. «Мүнөө үбэл хээрэ гараха аргамнигүй» гэжэ һамганайнь шэбэнэхэ соностоһон шэнги болоно. Гэнтэ мэдэхэдээ бүхы хүсэеэ суглуулжа, урдаа байһан эсэгэдээ Аламжа аһашоод байба. Үргэхэ гэхэдээ хооһон гараа даахаар бэшэ, дэгээ хэхэ гэхэдээ, хүлөө үргэхэ тэнхээн үгы… Тиибэшье Наваан Чингизые унагааха һанаатай, хүлдэнь аһажал байба. Ухаагаа дүйрэшooд байһан эсэгэнь хүбүүнэйнгээ дайлажа байхые гэнтэ ойлгожорхибо: толгойнь ялан һорьбо дээшээ доошоо һолжоржо, шара нюдэдынь сахариг түхэреэнүүд болошобо; сабиргай өөдэнь зааханууд төөлүүр хорхой мэтэ, хүхэ һудаһанууд годиролдожо, хара үүлэнэй забһарай сахилгаан мэтэ, сагаан шүдэд тэрэнэй аманһаа ялагашалдахадал гэбэ. Аламжын хоёр хүл агаарта сэрбэжэ, нюдэ сабшаха зуура толгойгоороо газарта унашана. Наваан Чингиз ламын урда үбдэг дээрээ мүлхин ошожо, адис абаад, өөдөө дахин бодобогүй. Дүхэриг зон сошордоһондоо, хүхихэ мүрөө алдашоод, дуугай байнад. Тэндэ зогсоһон Лубсан гэнтэ сан наяргаба… Зон шууяшана… Теэд газар тэбэрижэ хэбтэһэн Наваан Чингиз түрүү һуури эзэлһэндээ баярлаха хүхихынгөө орондо, үхибүүн мэтэ бархиржа хэбтэнэ түхэлтэй».
Эндэ үгтэһэн асуудалнуудые хэрэглэжэ болохот, үгышье һаа өөрынгөө шэглэлээр һанамжаяа бэшэгты.
а) эндэ үгтэһэн эпизодой микросюжет элирүүлэгты: зохёолой байгуулга – экспозици, уялдуулагша, үйлын хүгжэлтэ, эршэдэлгэ, түгэсхэгшэ;
б) зохёолой эпизодой гол бодол элирүүлэгты (гол үгэнүүдые, холбоо үгэнүүдые түүжэ бэшэгты);
в) энэ эпизод соо зохёолшын хэрэглэһэн уран һайханай онсо зүйлдэ (деталь) анхаралаа хандуулагты (жэшээнь: гэзэгэ);
г) авторай геройнуудтаа болон тэдэниие тойроод байһан зондо хандаса;
д) авторай мэдэрэл, бодолнууд зохёолой уран һайханай арга болохо тодорхой онсо зүйлэй (деталь) хүсөөр тайлбарилагдана.
е) танай һанамжаар, автор зохёолдоо уран һайханай онсо зүйл (деталь) хэрэглэхэдээ, ямар зорилго шиидхэнэб? Геройнуудые болон тэдэнэй хоорондохи харилсаае уран һайханай онсо зүйл (деталь) хайшан гэжэ тодорхойлон харуулнаб?
ж) зохёолой эдэ уран һайханай онсо зүйлнүүд (детальнууд) ондоо эпизодууд соо дайралдана гү?
з) зохёол соо эдэ уран һайханай детальнууд хубилна гү, юун дээрэһээ?
и) уран һайханай деталь → герой → тэрэнэй абари зан→ уран зохёолшын позици (хараса).
к) зохёол соо геройнуудай ажабайдалда ямар гол ушар туданаб?
л) эндэ үгтэһэн эпизод геройнуудай ажабайдалда ямар удхатайб?
м) эсэгэ хүбүүн хоёрой хоорондохи харилсаан;
н) геройнуудай сэдьхэлэй байдал;
о) геройнуудай сэдьхэлэйнь байдалай хүлгөөе анхарагты;
п) автор энэ зохёолоороо юун гэжэ хэлэхэеэ һанааб?

БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛ
Зохёохы секци, XI класс

1. Энэ шүлэг анхаралтайгаар уншаад, дайн тухай багахан найруулга-бодомжолго бэшэгты.

СУРАНЗАН МЭРГЭН ТУЛАЕВАЙ СОЛО
(«Жамбал баатар» гэжэ поэмын оролто)
Зуралзаһаар үнгэрдэг
Зуугаад, зуугаад жэлнүүд лэ.
Бууралтаһаар үбгэрдэг
Булта дэлхэйн хүнүүд лэ.
Гэбэшье, сагай утада һуларангүй,
Хүшар зам гаталһан тухайда!
Эсэгэ ороной байлдаанда
Эрэлхэгээр тэмсэжэ,
Оронойнгоо, арадайнгаа
Одон золые хамгаалжа,
Агууехэ илалта
Асаралсаһан баатарайнгаа
Гаталһан ехэ замые
Гаршаг һиилэн алталая!
Гүрэлөө үндэһэн аялгаар
Габьяа солынь мүнхэлэе!
Буряадаа, Түнхэнөө,
Булта зоноо, нүхэдөө
Суурхуулан магтуулһан
Суранзан мэргэн Тулаевай
Соло үргэн магтая!
Мүнхэ нэрэ хүшөө доронь
Мүнгэн сэсэг тария даа.
Мүнхэ хэтэдээ толорхыень
Мүшэн зулаа бария даа. (Ш. Байминов)