БУРЯАД ХЭЛЭН (V-IХ КЛАССУУД)
ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
I. Түрэлхи хэлэ заалгын зорилгонууд. Һургуулиин шухала зорилгонь хадаа ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие ажал дээрэ хэрэглэхэ, дадал шадабаритай болгохо, хүгжэлтын юрэнхы үзэл бодолтойгоор хүмүүжүүлхэ гэһэн юм.
1. Һурагшадай түрэлхи хэлэ үзэлгэ хадаа оршон тойронхи байдалые ойлгоходонь, мүн ород хэлэ болон бэшэшье предмедүүдые үзэхэ хэрэгтэнь ехэ туһа хүргэдэг.
Гадна һурагшадые болбосоруулха, хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ туһалха арга боломжотой. Ушар тиимэһээ түрэлхи хэлэнэй үүргые саашань улам дээшэлүүлхэ, энэ предмет заалгые, хэшээл бүхэнэй үрэ дүнгые һайжаруулха шухала.
2. V-IX классуудай буряад хэлэнэй программа соо буряад хэшээлэй гол удха болон шухала шэглэлнүүд хараалагдана.
Эдэ шэглэлнүүдэй тон шухалань хадаа һургалга хүмүүжүүлгэ хоёрые түрэлхи хэлэ, литературын хэшээлнүүдтэ нягта холбоотойгоор эмхидхэхэ гэһэн эрилтэ болоно.
3. Түрэлхи хэлэндэ, тэрэнэй үүргэдэ һурагшадай һонирхолые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ, тон дуратайгаар хүмүүжүүлхэ шухала. Тиигэхын тула буряад хэлэнэй баялигые, тэрэнэй уран аргануудые – зэргэсүүлгэ, эпитет, метафора гэхэ мэтые—хэшээлдээ хэрэглэхэ, тэдэниие һурагшадай хэлэлгэдэ хэрэглүүлжэ һургаха. Тиихэтэеэ хамта түрэлхи хэлэ заахадаа, һурагшадта гүнзэгы, бата бэхи эрдэм болбосорол олгохо хэрэгтэй.
4. Буряад хэлэ заахадаа, багша болбол теоретическэ асуудалнуудта тусхай анхарал хандуулха: абяанай болон үгын шэнжэлэлгэдэ, үгын бүридэлдэ, хэлэлгын хубинуудта, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холболгодо, мэдүүлэлэй байгуулгада, бэшэгэй дүримүүдтэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ гэхэ мэтэ.
Һурагшадай теоретическэ мэдэсэнүүдые элдэб янзын шүүлбэри хэхэдээ элирүүлхэ.
5. VI—VII классуудта морфологи заахадаа, синтаксис дээрэ үндэһэлжэ, тэрээнтэй нягта холбоотойгоор зааха ёһотой. Тиихэдээ мэдүүлэл соо үгтэһэн хэлэлгын хубинуудай хоорондохи холбоое, бэе бэеһээ дулдыданги байһые ойлгуулха. Жэшээлхэдэ, глагол үзэхэдөө, тэрэнэй юун тухай хэлэһые, тодорхойлһые ойлгуулха. Хэрбээ “Доржо сэбэрхэнээр бэшэжэ байна” гэжэ мэдүүлэл үгөө һаа, энэ мэдүүлэлэй хэлэгшые, тэрэнэй гаралгые, юун тухай хэлэгдэһые элирүүлхэ болоно. Мүн тиихэдэ ямарханаар бэшэжэ байһыень элирүүлһэн үгэ (сэбэрхэнээр) дээрэ тогтохо болоно.
6. Багшын шухала зорилгонуудай нэгэниинь хадаа һурагшадые алдуугүйгөөр, зүбөөр бэшүүлжэ һургаха болоно.
Бэшэгэй дүримүүдые, сэглэлтын тэмдэгүүдые үзэхэдөө, һурагшад зүбөөр ойлгоод, тэдээнээ алдуугүйгөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой.
7. Түрэлхи хэлые литературатайнь нягта холбоотойгоор зааха хэрэгтэй. Тиихэдээ литературын хэшээлдэ үзэһэн уран зохёолой хэлэ, найруулга, холбоо үгэнүүд, оньһон болон хошоо үгэнүүд, зэргэсүүлгэнүүд, зохид мэдүүлэлнүүд, богонихон текстнүүд гэхэ мэтые буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ үргэнөөр хэрэглэхэ шухала.
8. Түрэлхи хэлэ, литературын хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөлгэ хараалагданхай. Тиимэһээ изложени болон сочинени бэшэлгэ, хөөрэжэ һургалга гэхэ мэтэ хүдэлмэринүүд дүүргэгдэхэ ёһотой.
9. Буряад хэлэ үзэлгэ бэшэ предмедүүдые үзэлгэтэй нягта холбоотой. Жэшээлхэдэ, буряад хэлэндэ түшэглэн, ород хэлэнэй олон ойлгосонуудые һурагшадта ойлгуулжа, хоёрдохи хэлэндэнь һургаха зэргэтэй.
Дээрэ хэлэгдэһэн һургалга болон хүмүүжүүлгын зорилгонуудые дүүргэхын тула багша болбол өөрынгөө эрдэм мэдэсые, дүй дүршэлые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ байха ёһотой. Тиихэдээ буряад хэлээр, литератураар, методикоор, педагогикоор, психологёор шэнэ шэнэ номуудые уншажа, хэшээл бүридөө һайнаар бэлдэжэ, үрэ дүн һайнтайгаар зааха уялгатай.
II. Хэлэлгэ хүгжөөлгэ. Буряад хэлэнэй грамматика үзэлгэ хадаа һурагшадай ухаан бодолые дээшэлүүлхэ, тэдэнэй хэлэлгэ хүгжөөхэ зорилготой. Энэ хүдэлмэри бүхы хэшээлнүүдтэ бэелүүлэгдэхэ ёһотой.
Түрэлхи хэлэнэй хэшээлдэ хэлэлгэ хүгжөөлгэ хадаа иимэнүүд гол шэглэлтэй байха, гэбэл:
1. Литературна хэлэндэ һургалга. Абяануудые, үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр нэрлэхэ, үгүүлхэ, аялга нугалбаритайгаар хэлэхэ, уншаха болоно. Мүн тиихэдэ мэдүүлэл соо хэрэглэгдэһэн үгэнүүд һуури байраяа зүбөөр олоһон, удхынгаа талаар тон тааранги байха ёһотой. Литературна хэлэндэ һурагшадые һургажа байхадаа, багша болбол тэдэнэй нютаг хэлэнэй алдуунуудые усадхажа байха зэргэтэй. Тиихэдээ һурагшадта хэлэжэ байха шухала: манай нютагта энэ абяае гү, али үгые иигэжэ үгүүлдэг, литературна хэлэндэ тэрэ абяан ондоогоор үгүүлэгдэдэг, хэлэгдэдэг г. м.
2. Һурагшадай үгын нөөсые болон мэдүүлэл зохёолгые баяжуулга. Һурагшадай уншахада, бэшэгэй хүдэлмэри дүүргэхэдэнь, хүшэр удхатай үгэнүүдыень ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала. Словарна хүдэлмэри хэхэдээ, һурагшад шэнэ үгые ажаглаха, тэрэниие словарь соо бэдэржэ, удхыень зүбөөр ойлгожо абаха ёһотой.
Мэдүүлэл зохёожо һуралга хадаа хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ айхабтар ехэ туһатай. Һурагшад үгэнүүдые, холбоо үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэжэ, мэдүүлэл зохёожо һураха уялгатай.
3. Холбоо хэлэлгэдэ һургалга. Һурагшад болбол буряад хэлэнэй грамматика үзэжэ байхадаа, упражнени дүүргэхэдээ, изложени болон сочинени бэшэхэдээ, үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое зүбөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой. Тиихэдээ тэдэнэр изложениин гү, али сочинениин темые зүбөөр шүүмжэлхэ, гол удхыень зүбөөр ойлгохо, түсэб зохёохо. Тэрэнэйнгээ үндэһөөр хэлэнэй материал хэрэглэн, гуримтайгаар зохёолгоёо бэшэхэ.
Изложени гү, али сочинениин текст болбол хүмүүжэлгын олон таладань таараһан байха ёһотой. Хэрбээ һурагшадай дуратай темэдээ өөһэдөө изложени болон сочинени бэшээ һаань, багша болбол ажал хүдэлмэридэ үнэн сэхээр хандалга, Эхэ ороной түлөө баатаршалга, үнэн сэхэ ябадал, даажа абаһан юумэндээ харюусалгатайгаар хандалга гахэ мэтэ тухай хэлэжэ үгэхэ болоно.
Һурагшадай хөөрэлдэлгэдэ (монологическа, диалогическа) тусхай анхарал хандуулха.
Һурагша болбол хараһан киногоо, уншаһан номоо, һонирхоһон юумэеэ эли тодоор, һонирхолтойгоор хөөрэжэ шадаха ёһотой.
Мүн тиихэдэ хоёр һурагша хоорондоо зохидхоноор хөөрэлдэжэ һураха уялгатай. Дээрэ хэлэгдэһэн шэглэлнүүд хадаа һурагшадые аман болон бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха гэһэн зорилготой.
Хэлэлгэ хүгжөөлгэтэй уран гоёор уншалга, мэдүүлэлэй аялга нугалбари ажаглалга нягта холбоотой.
4. Уран гоёор уншалга. Холбоотой текстые һурагшад уран гоёор уншаха дадал шадабаритай болохо ёһотой.
Буряад халэнэй урогто уранаар уншалгын дүршэлнүүдые хүгжөөлгэдэ анхаралаа ходо табидаг байха хэрэгтэй.
Хэлэлгэ шагнаха шадабари һурагшадта хүгжөөхэ хүдэлмэри (үгэ тодоор үгүүлхэ, удаан ба түргэн үенүүдые илгаруулха, мэдүүлэлнүүдэй эхи ба һүүл, дуугаа шангадхаха, намдуу болгон дараха, удхын сохилто илган олохо) уранаар уншалгын хэшээлнүүдһээ уридшалан хэгдэхэ байна.
Уранаар уншалгын дүй дүршэлнүүдые хүгжөөхэ хэрэгтэ хэлэлгын аялга (интонаци) ажаглаха аргатай болгодог синтаксисэй урогуудые үнгэргэхэдэ, тусгаар удха шанартай байна. Синтаксис (жэшээлхэдэ, “Хандалгатай ба оролто үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүд”, “Мэдүүлэлэй тусгаарлагдаһан гэшүүд”, “Союзгүй сложно мэдүүлэлнүүд” г. м. темэнүүдые) шудалан үзэхэ зуураа, һурагшад аялга сэглэлтэ хоёрой хоорондоо тудалдахагүй ушарнуудые тодоруулан абадаг, уранаар уншаха упражненинүүдые дүүргэдэг.
Уранаар уншалгын дүршэлнүүд буряад хэлэнэй ба литературын хэшээлнүүдтэ саг үргэлжэ бэхижүүлэгдэхэ ёһотой. Тиигэхын тула холбоотой текстнүүдые хэрэглэхэ.
III. I—IV классуудай программа дотор оруулагдаһан мэдээнүүд: фонетикээр ба графикаар; абяан ба үзэг; аялган (түргэн, удаан, дифтонг) ба хашалган абяанууд; аялгануудай тааралдал, һубарил, нугарал; хатуу ба зөөлэн хашалганууд; хонгёо ба бүдэхи хашалганууд; абтаһан үгын сохилтотой ба сохилтогүй аялганууд; түргэн, удаан, дифтонг аялгануудые а, о, ё, у, ү, и, аа, оо, ээ, уу, үү, өө, ы, ии, ай, ой, эй, уй, үй үзэгүүдээр тэмдэглэлгэ;
хашалганай зөөлэниие и, я, е, ё, ю, яа, ёо, еэ, юу, ь үзэгүүдээр тэмдэглэлгэ; илгаһан ь, ъ; ехэ, бага үзэгүүд; алфавит;
лексикээр: удхаараа дүтэрхы ба харша үгэнүүд;
үгын бүридэлөөр: һуури ба залгалта, үндэһэн ба суффикс, нэгэ үндэһэтэй (нэгэ түрэл) үгэнүүд, үгын анхан ба гараһан һууринууд;
морфологёор: хэлэлгын хубинууд (юумэнэй, тэмдэгэй, түлөөнэй нэрэнүүд, глагол, наречи, дахуул үгэ, союз, частица);
юумэнэй нэрэ: юумэнэй нэрын удха шанар: юумэнэй нэрын харюусадаг асуудалнууд; нэгэнэй ба олоной тоо; падежнүүдээр хубилалга;
тэмдэгэй нэрэ: тэмдэгэй нэрын удха шанар; тэрэнэй харюусадаг асуудал; юумэнэй ба үйлын шанар тэмдэг харуулһан тэмдэгэй нэрэнүүдые юумэнэй нэрэтэй ба глаголтой хэрэглэлгэ;
түлөөнэй нэрэ: 1, 2, 3 нюурай түлөөнэй нэрэнүүд, тэдэнэй падежнүүдээр хубилалга (юрэнхы танилсалга);
глагол: глаголой удха шанар, тэрэнэй харюусадаг асуудалнууд; глаголой залгалтанууд; глаголой саг, нюур харуулалга;
наречи: үргэнөөр хэрэглэгдэдэг зарим наречинүүд, тэдэнэй асуудалнууд;
дахуул үгэ: юумэнэй нэрын хойно үргэнөөр хэрэглэгдэдэг дахуул үгэнүүд;
союз: зарим союзуудтай танилсалга (ба, болон);
частицанууд: үргэнөөр хэрэглэгдэдэг частицанууд;
синтаксисээр: мэдүүлэлэй шухала гэшүүд—нэрлүүлэгшэ ба хэлэгшэ; мэдүүлэлэй юрын гэшүүд, тэдэнэй асуудалнууд; ба, болон союзуудаар холболдоһон ба союзгүй нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд;
орфографяар: түргэн, удаан ба дифтонг аялгануудые зүб бэшэлгэ; аялгануудай һубарил ба нугарал; үгын эхиндэ, дунда ба һүүлдэ у—ү, уу—үү, уй—үй, э—и, ы—ии, өө—ээ, ээ—эй аялгануудые зүб бэшэлгэ; абтаһан үгын һүүлдэ сохилтотой ба сохилтогүй аялгануудые зүб бэшэлгэ, үндэһэн буряад ба абтаһан үгэнүүдэй дунда ба һүүлдэ хонгёо ба бүдэхи хашалгануудые зүб бэшэлгэ; юумэнэй нэрын олоной тоогой залгалтануудые зүб бэшэлгэ; дахуул үгэнүүдые юумэнэй нэрын хойно зүб бэшэлгэ; юумэнэй нэрын падежнүүдэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ; үгын һуури соохи тодо бэшэ түргэн аялганиие зүб бэшэлгэ; һуурида -ги, -гяа, -гёо, -геэ үенүүдые зүб бэшэлгэ;
һууриин һүүлэй түргэн аялганай хоёрдохи үеһөө сааша унаха ушар;
буряад үгын дунда ба һүүлдэ зөөлэн тэмдэг хэрэглэлгэ; абтаһан үгын дунда, һүүлдэ зөөлэн тэмдэг ба илгаһан зөөлэн тэмдэг зүб бэшэлгэ; үгэ үенүүдээрнь таһалалга:
хүнэй нэрэ обог, хото городой, тосхон һууринай, гол мүрэнэй, нуур далайн, газар нютагай нэрэ ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ;
юумэнэй нэрын хойно дахуул үгэнүүдые амяарайнь бэшэлгэ; глаголой хойно баталһан частицануудые амяарайнь, нюурай ба буруушааһан частицануудые сугтань бэшэлгэ;
сэгнэлтын тэмдэгүүдээр: мэдүүлэлэй хойно точко, асууһан, шангадхаһан тэмдэгүүд; нэгэ түрэл гэшүүдэй хоорондо запятой табилга.
Энээнһээ гадна, I —IV классуудай һурагшад практическаар үгын үетэй (үгэнүүдые үенүүдтэ хубаана), удхын сохилтотой (удхаараа хэрэгтэй үгые дуугаараа илгажа һурана), үгын холбоотой (мэдүүлэл доторхи үгэнүүдэй хоорондохи холбоо тогтооно; удхаараа холбоотой паарна үгэнүүдые илгана), дэлгэрэнгы ба хуряангы мэдүүлэлнүүдтэй (мэдүүлэл дэлгэрүүлнэ), аялга нугалбаритай (простой мэдүүлэлэй хойно байһан сэглэлтын тэмдэгүүдтэ тааруу аялга нугалбари, нэгэ түрэл гэшүүдэй аялга нугалбари) танилсана.
IV класс дүүргэжэ байһан һурагшад темээрээ холбоотой асуудалнуудта харюусажа, ондо ондоо мэдүүлэлнүүдые (сюжетнэ зурагуудаар) ба нэгэ темэдэ хэдэн мэдүүлэлнүүдые зохёожо, уншаһан зохёолойнгоо түсэб табижа (асууһан ба юрэ хөөрэһэн мэдүүлэлнүүдэй түхэлтэйгөөр), текстын удхые (60—80 үгэтэй) өөрынгөө зохёоһон түсэбөөр ба бэшэмэл түхэл маягаар дэлгэрэнгыгээр ба хуряангыгаар дамжуулжа, уншаһан зохёолойнгоо түхэл маягые (саг, нюур) хубилгажа, хэдэн зурагаар, нэгэ зурагаар ба кинофильмын ондо ондоо ушараар, зүйлөөр багашаг рассказ, өөрынгөө хараһан, ажаглаһан юумэн (наадан зугаа, ажал хүдэлмэри, сэнгэлгэ г. м.) тухай багашаг рассказ бэшэжэ, мэндын бэшэг (нүхэртөө, түрэлхидтөө), ханын газетэдэ багашаг тэмдэглэл (класс соогоо, һургуулидаа болоһон үйлэнүүд тухай) бэшэжэ шадаха болоһон байха ёһотой.
Эдэ бүгэдэ һурагшадай саашадаа бүри гүнзэгыгөөр буряад хэлэ шудалха хүдэлмэридэнь хүсэд һайн үндэһэ һуури боложо үгэхэ зэргэтэй.
IV. V–IХ классуудта үзэхэ программын бүридэл ба байгуулга.
V класста. Энэ класста иимэнүүд темэнүүд үзэгдэхэ гэбэл:
1. Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.
2. Хэлэн тухай тобшо ойлгосо.
3. Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим.
4. Лексикэ.
5. Үгын бүридэл ба үгын бии бололго.
6. Синтаксис, аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
7. Дабталга.
8. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
VI класста
1. Дабталга.
2. Хэлэн тухай хөөрэлдэлгэ.
3. Лексикэ.
4. Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо.
5. Юумэнэй нэрэ.
6. Тэмдэгэй нэрэ.
7. Тоогой нэрэ.
8. Түлөөнэй нэрэ.
9. Наречи.
10. Дабталга.
11. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
VII класста
1. Дабталга.
2. Глагол. Обородуудтай мэдүүлэлнүүд.
3. Дахуул үгэ.
4. Союз.
5. Частицанууд.
6. Междомети.
7. Дабталга.
8. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
VIII класста
1. Дабталга.
2. Холбоо үгэнүүд.
3. Мэдүүлэлнүүд.
4. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд.
5. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд.
6. Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд.
7. Хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, междометитэй мэдүүлэлнүүд.
8. Тусгаарлагдаһан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд.
9. Обородуудтай мэдүүлэлнүүд.
10. Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ.
11. Дабталга.
12. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
IX класста
1. Дабталга.
2. Хэлэн тухай шухала мэдээн.
3. Ниилэлдэһэн сложно мэдүүлэлнүүд.
4. Дахалдаһан сложно мэдүүлэлнүүд.
5. Союзгүй сложно мэдүүлэлнүүд.
6. Дабталга.
7. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
Һургуулида фонетикэ шудалан үзэлгэ хадаа буряад хэлэнэй абяанай гурим ёһын онсо зүйлнүүдые харуулха, литературна үгүүлбэриин гуримые ба зүб бэшэлгын хэдэн олон дүримүүдые ойлгон абаха ябадалда туһалха зорилготой юм. Энэ һалбари шудалан үзөөд байхадаа, һурагшад үгэ сооһоо абяануудые илган оложо шадаха, абяан үзэг хоёрые худхахагүй болохо ёһотой. Энэнь теоретическэшье, практическашье талаһаа ехэ шухала ба орфографида амжалтатай һайнаар һурахада заатагүй хэрэгтэй арга боложо үгэнэ. Энэ зорилго бэелүүлхын тула фонетическэ шалган үзэлгэ үргэнөөр ашаглан хэрэглэхэ шухала.
Лексикэ шудалан үзэхэдөө, буряад литературна хэлэнэй үгын баялиг тухай ойлгосо үгэжэ, тэрэниие баяжуулха гол аргануудыень харуулха зорилго табигдана.
Саашадаа лексикээр мэдээнүүд морфологи ба синтаксис шудалха үедөө, жэшээлхэдэ, ямар нэгэ хэлэлгын хубиие үзэжэ байхадаа, синонимууд, антонимуудые тааруулан абалга, үгын олон удхатай байдаг ушарые ажаглалга г.м. упражненинүүдые дүүргэхэдээ бэхижүүлэгдэнэ. Лексикээр саашанхи хүдэлмэридэ литературын урогуудшье (шудалан үзэжэ байгаа зохёолой хэлэ шэнжэлхэ зуураа) шухала үүргэ дүүргэхэ ёһотой.
Морфологи шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгын һуури ба залгалта, үндэһэн ба суффикс, үгэ бии болгодог һуури, хэлэлгын хубинууд, юумэнэй нэрын зохилдол ба хамаадал, глаголой түхэлнүүд, глаголнуудай хубилалга, причасти ба деепричасти гэхэ мэтын ойлгосонуудые бата бэхеэр ойлгожо абаха ёһотой.
Үгын бүридэл ба үгын бии бололгые һургуулида үзэхэ зорилго хадаа үгын удхата хубинуудынь болохо үндэһэн ба суффиксын үүргэ тухай, үгэнүүдые холбодог арга зэбсэгынь болохо залгалтын үүргэ тухай ойлгосо һурагшадта үгэхэ, үгые гансал бүридэлөөрнь хубаажа шадаха бэшэ, мүн баһа ямар үгэһөө хайшан гэжэ бии болоһыень ойлгуулха, буряад хэлэнэй үгэ бии болгодог гол аргануудтайнь танилсуулха. Үгын бүридэлөөр ба үгэ бии болголгоор хэшээлнүүд практическа шэнжэтэй байха зэргэтэй.
Һурагшад синтаксис шудалан үзэхэдөө, иимэ ойлгосонуудые бата бэхеэр мэдэжэ абаха ёһотой: үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэл, мэдүүлэл доторхи үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд, мэдүүлэлэй тусгаарлагдаһан гэшүүд, причастна ба деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүд, простой ба сложно мэдүүлэлнүүдэй гол янзанууд. Синтаксис шудалан үзэхэ зуураа, хододоо хэлэлгын аялга ажагладаг байха хэрэгтэй. Эдэ ажаглалганууд сэглэлтын дүй дүршэлтэй болгохоһоо гадна, мүн баһа уранаар уншалгын дүй дүршэлтэй болгохо ябадалда ехэ удха шанартай байна.
Тодорхойлолго ба дүрим дээрэ хүдэлэлгэ грамматикын урогуудта ехэхэн һуури эзэлнэ. Грамматикын тодорхойлолгонуудые ба дүримүүдые сээжэлдэхэ зорилготой бэшэшье һаань, тэдэниие сохом тодоор, удхыень ойлгожо, найруулан хэлэхэ эрилтэ һурагшадта табиха.
Грамматикын урогуудта багша грамматическа шэнжэнүүдэй (жэшээлхэдэ, наречинүүдэй удхын илгаа, түлөөнэй нэрэнүүдэй илгаа г. м.), хубаарилгые сээжэлдүүлхэ, удхыень ойлгожо абангүй дабтаха ёһогүй юм. Шудалан үзэжэ байгаа грамматическа бүлэгүүдэй гол шухала илгаануудые ойлгон, тэдэнэй хоорондохи адли ба ондоо зүйлнүүдыень мэдэжэ абаха зорилго табигдана. Хэлэнэй материал шэнжэлхэдээ, грамматикаар мэдэхэ болоһон теоретическэ мэдэсэеэ һурагшад өөһэдөө хэрэглэжэ, шудалан үзэһэнөө хамтадхаха ба гуримшуулха юм. Эдэ бүгэдэ хадаа программа соо хараалагдаһан грамматическа дүримүүдые бата бэхеэр ойлгуулха хүдэлмэриин гол удхань болоно.
Грамматикын һалбаринуудай (морфологи ба синтаксисэй) хоорондохи харилсаа холбоое хододоо хараада абаха гээшэ айхабтар шухала юм: морфологи шудалан үзэхэ зуураа, синтаксисэй материал (сэглэлтын дүримүүдые), харин синтаксис шудалан үзэхэ зуураа, морфологёор гол мэдээнүүдые (бэшэгэй дүримүүдые) дабталсаха хэрэгтэй.
Мүн фонетикэ болон лексикэтэй грамматикын харилсаа холбоо хараада абтадаг байха ёһотой. Үгэнүүдые морфемэнүүдтэнь һалган хубаахадаа, үзэгэй абяа, үгын бүридэлые хараадаа абалсаха хэрэгтэй.
Грамматика шудалан үзэлгэ зүб бэшэлгын (орфографиин ба сэглэлтын) дүримүүдтэй илангаяа нягтаар холболдоно. Тиибэшье гансал орфографиин ба сэглэлтын дүримүүдые юрэ мэдэхэдээ, зүбөөр, алдуугүйгөөр бэшэдэг болодоггүй гээшэ.
Энээнһээ гадна, шалгахань бэрхэтэй орфограммануудтай үгэнүүдые зүб бэшэлгын дүримүүдые хэрэглэхэ талаар үдэр бүриин хүдэлмэри ябуулха хэрэгтэй. Энэ хүдэлмэри ябуулжа байхадаа, элдэб түрэлэй диктант, грамматико-орфографическа шэнжэтэй упражненинүүдые хэрэглэхэ. Зүб бэшэлгын гол дүримүүд дээрэ һурагшадай анхаралые онсолон хандуулха тон шухала. Бэшэмэл хүдэлмэриие сэгнэхэдээ, орфографическа ба сэглэлтын ехэ ба бага алдуунуудые илгаруулха хэрэгтэй.
Грамматикаар ба зүб бэшэлгээр хэшээлнүүдые үнгэргэхэдөө, һурагшадайнгаа хэлэлгэ хүгжөөлгэтэй, үгэ хэлыень баяжуулгатай, литературна хэлэнэй ёһо гуримуудые ба уранаар уншалгын дүршэлнүүдые ойлгожо абалгатай шадаал һаа холбуулха хэрэгтэй. Энэ зорилгоор грамматикын ба зүб бэшэлгын урогуудта элдэб упражненинүүдые, жэшээлхэдэ, үгын холбоонуудые, тусхай темэдэ (тэрэ тоодо зурагааршье) мэдүүлэлнүүдые, түшэг болохо үгэнүүдээр текст зохёолго, грамматико-үгын найруулгын даабаринуудтайгаар хэмжээгээрээ багашаг текст найруулга, үгтэһэн жэшээгээр, албан хэрэгэй саарһа дансануудые (жэшээлхэдэ, гуйлта, мэдүүлгэ, найдалга, үнэмшэлгэ, гар табилга г. м.) бэшэжэ һураха ёһотой.
V. Һурагшадые эдэбхитэйгээр һурахыень һургалга. Һурагшадай материалаа ойлгон абалгые эдэбхитэй болгохо арга онолнуудые хэрэглэхэ, хэлэ шудалан үзэлгые һонирхолтой болгохо хэрэгтэй.
Эндэһээ уламжалан буряад хэлэ шудалха хэшээлнүүдэй шухала хэрэгтэйе, үгэ хэлэнэйнгээ улам бүри баян боложо байһыень, уранаар уншаха дүй дүршэлэйнгөө улам бүри һайжаржа байһыень, холбоо хэлэлгынгээ хүгжэжэ байһыень һурагшад өөһэдөө мэдэрхэ ёһотой. Эндэ элдэб грамматическа наадануудые (“Грамматическа лото”, “Хэн олон үгэ һанахаб” г. м.) хэрэглэлгэ хадаа һурагшадай хэлээр һонирхохо ябадалда туһа боложо үгэхэ.
Хэрбээ һурагшад багшынгаа хэлэһые шагнаад, шудалан үзэһэнөө һэргээн дабтаад, мүн грамматикын дүримүүдые ажагладаг, тэдэнэйнгээ ушар удхыень ойлгодог, зэргэсүүлдэг, мэдэжэ абаһанаа бодото хэрэг дээрэ хэрэглэдэг боложо байбал, тэдэнэр түрэлхи хэлэеэ бүри һайнаар мэдэдэг болохо. Һурагшадые хүдэлгэжэ, өөрын дүршэлтэй болгохо шухала. Эндэ хамагай түрүун һургуулиин учебнигүүд ба элдэб словарьнууд (орфографическа, ород-буряад, буряад-ород) хэрэглэгдэхэ байна. Гадна тэдэниие түсэб зохёожо, уншаһанаа түсэбэй ёһоор хөөрэжэ үгэхэ, учебник сооһоо хэрэгтэй материалаа илган абаха, таблица зохёохо г. м. хэрэгтэ һургаха зэргэтэй.
Һурагшадые эдэбхитэй болгохо хэрэгтэ техническэ элдэб хэрэгсэлнүүдые (диафильм, кино, телевизор, магнитофон, кодоскоп г. м.) ашаглан хэрэглэлгэ туһатай байха. Һурагшад хараһан диафильм ба кинофильмын үндэһөөр аман ба бэшэмэл изложени ба сочинени бэлэдхэнэ. Абяа бэшэдэг магнитофон, фонограф г. м. аппарадууд хэлэлгын абяа ажаглалга һурагшадай хэлэлгэдээ анхаралтайгаар хандадаг болохо хэрэгтэ туһална. Магнитофоной лентэ дээрэ бэшэгдэһэн һурагшадай хэлэһэн үгэнүүдые хэһэг хэһэгээр дахин дуугарган табиһанайнгаа һүүлдэ шүүмжэлэн хэлсэдэг байхада, аша туһатай байдаг.
VI. Урогһоо гадуур хүдэлмэри. Буряад хэлэ ойлгожо абалгада хэшээлнүүдэй хажуугаар урогһоо гадуурхи хүдэлмэри ехэ үүргэ дүүргэхэ ёһотой.
Урогһоо гадуурхи элдэб хэшээлнүүд хадаа түрэлхи хэлэндэ һурагшадай һонирхол дээшэлүүлхэ, хэлэлгынь болбосорол һайжаруулха, эрдэм мэдэсыень үргэдхэхэ ба гүнзэгырүүлхэ зорилготой юм. Эдэ хүдэлмэриин удхань ба түхэл маягынь һургуули бүхэнэй бодото байдал дээрэһээ дулдыдан тодорхойлогдоно.
Һурагшадай зохёохо абьяас элирүүлхэ ба хүгжөөхэ, уран зохёолой ажалда хабаадалсаха (шүлэг, рассказ бэшэхэ, оршуулга хэхэ, арадай аман зохёол суглуулан найруулха г.м.) талаар урогһоо гадуур хүдэлмэри ехэ туһатай. Грамматическа нааданууд хүмүүжүүлхэ ба юумэ ойлгон абаха ябадалда туһа хүргэнэ. Эндэ нааданай оньһон үгэнүүдые, грамматическа лото, ребус, кроссворд, чайнворд г. м. һурагшадаар зохёолгожо болоно.
Урогһоо гадуурхи хүдэлмэри элдэб янзын байха ушартай: кружогууд, бүлгэмүүд (жэшээлхэдэ, түрэлхи хэлэндээ дуратайшуулай бүлгэм, аман зохёолой кружок г. м.), конкурснууд ба олимпиаданууд (һайнаар уншагшадай, хөөрэгшэдэй, зохёолшодой конкурс, грамматическа олимпиада г. м.), тусхай темэдэ зорюулһан утреннигууд ба үдэшэнүүд, буряад хэлэнэй булан байгуулга, буряад хэлэндэ, хэлэнэй эрдэмтэдтэ, һурагшадай хэлэлгын болбосоролдо г. м. зорюулһан тусхай ханын һонин ба бюллетень гаргалга, телевизор ба радио-дамжуулга хараад ба шагнаад, тэрэнээ шүүмжэлэн хэлсэлгэ г. м. байжа болоно.
ПРОГРАММАНУУДАЙ БАЙГУУЛГА БА УДХА
(V—IX КЛАССУУД)
V КЛАСС (68 ЧАС)
Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга (4 час)
Абяан ба үзэгүүд. Аялган ба хашалган абяанууд. Түргэн ба удаан аялганууд. Дифтонгнууд ба йотированна аялганууд. Түргэн, удаан аялгануудтай, зөөлэн хашалгануудтай үгэнүүдые зүбөөр хэлэлгэ ба бэшэлгэ.
Хэлэлгын хубинууд: юумэнэй нэрэ, глагол, тэмдэгэй ба тоогой нэрэ. Хамаанай ба үйлын падежнүүдэй залгалтануудые зүбөөр хэлэлгэ ба бэшэлгэ.
Юрэ хөөрэһэн, асууһан ба шангадхаһан мэдүүлэлнүүдые аялга нугалбаритайгаар уншалга.
Хэлэн тухай тобшо ойлгосо (1 час)
Хэлэн тухай юрэнхы ойлгосо. Буряад литературна хэлэн, нютаг хэлэнүүд.
Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим (21 час)
1. Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.
Хэлэлгын абяанууд. Үзэгүүд. Ехэ үзэгүүд. Аялганууд. Аялгануудай илгаа, хэлэнэй урдуурхи, дундуурхи, хойгуурхи аялганууд (эмэ, эрсэ, эрэ), тааралдал, һубарил, нугарал. Аялгануудые зүб бэшэлгэ. Ээ—эй, уй—үй— ы, э—и аялгануудые илгажа бэшэхэ дүримүүд.
Хашалганууд. Хонгёо ба бүдэхи хашалганууд. Хатуу ба зөөлэн хашалганууд. Йотированна аялганууд. Буряад хэлэнэй алфавит.
Фонетическэ шүүлбэри хэлгэ.
Буряад хэлэнэй орфоэпи тухай ойлгосо. Буряад орфоэпиин гол дүримүүд. Аялганууд (түргэн, удаан, дифтонгнууд), хашалганууд, үгэнүүдэй дүрсэнүүдые (юумэнэй нэрын падежэй залгалтанууд, глаголнуудай дүрсэнүүдые г. м.), ород хэлэнһээ абтаһан үгэнүүдые зүбөөр үгүүлэлгэ.
Илгаһан тэмдэгүүд.
Үгын үе. Үгэ нүүлгэлгэ.
Абтаһан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ. Буряадаар бэшэгдэдэг абтаһан үгэнүүд. Ородоор бэшэгдэдэг абтаһан үгэнүүд. Һүүлэйнь аялганиие буряадшалан бэшэгдэдэг абтаһан үгэнүүд. Орфографическа словарь хэрэглэхэ шадабаритай болголго. Фонетическэ шүүлбэри хэжэ һуралга.
Лексикэ (4 час)
Буряад хэлэнэй үгын баялиг. Нэгэ болон олон удхатай үгэнүүд. Омонимууд (юрэл ойлгуулха). Сэхэ ба шэлжэмэл удхатай үгэнүүд. Синонимууд. Антонимууд.
Үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэхэ шадабаритай болголго. Буряад-ород, ород-буряад словарьнуудые хэрэглэжэ һургалга.
Үгын бүридэл ба үгын бии бололго (8 час)
Эхин класста үзэһэнөө дабталга.
Үгын һуури ба залгалта. Анхан ба гараһан һуури. Үгын үндэһэн ба суффикс.
Морфологическа аргаар үгэнүүдэй бии бололго.
Сложно ба сложно хуряамжалһан үгэнүүд, тэдэниие зүб бэшэлгэ.
Үгын бүридэл соохи частицанууд.
Үгын һуурин түргэн аялганай ба тогтууригүй н хашалганай уналга. Хүсэд ба оодон үндэһэнүүд.
Анхан һууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүб бэшэлгэ.
Үгэнүүдые бүридэлөөрнь илгаха шадабаритай болголго. Үгэнүүдые бии болгохо шадабаритай болголго. Сложно-хуряамжалагдаһан үгэнүүдые зүбөөр хэлүүлжэ һургалга.
Синтаксис, аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд (6 час)
Холбуулал, тэдээн соохи гол ба дулдыданги үгэнүүд.
Хэлэлгын зорилго дээрэһээ мэдүүлэлнүүдэй илгарал: юрэ хөөрэһэн, асууһан, идхаһан мэдүүлэлнүүд. Шангадхаһан мэдүүлэлнүүд. Эдэ мэдүүлэлнүүдэй аялга нугалбаряар илгаа.
Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд, мэдүүлэлэй юрын гэшүүд: нэмэлтэ, элирхэйлэгшэ, ушарлагша.
Хуряангы ба дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүд (хоёр шухала гэшүүдтэй). Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд. Нэгэ түрэл гэшүүдэй хоорондохи аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд. Хандалга, хандалгын сэглэлтын тэмдэгүүд.
Причастна, деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүдтэй, тэдэнэй аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүдтэй юрэнхы танилсуулха.
Авторай үгын урда ба хойно байһан сэхэ хэлэлгэ; сэхэ хэлэлгын аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Диалог тухай ойлгосо. Диалогай урда ута зурлаа хэрэглэлгэ.
Юрэ хөөрэһэн, асууһан, идхаһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдые үгүүлхэдээ, зүбөөр аялга нугалбарилха шадабаритай болгохо.
Диалогтай текстые зүбөөр уншалга.
Дабталга (4 час)
Диалог тухай дабтаха. Аялган ба хашалган абяануудые дабтаха. Анхан һууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүбөөр бэшэлгэ. Синонимууд болон антонимуудтай мэдүүлэлнүүдые һануулха.
Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд.
Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд.
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)
Текст ба тэрэнэй хубинууд тухай ойлгосо үгэхэ. Текстын хубинуудай лексическэ аргаар холболдолго. Юрын түсэб. Темэ (ехэшэг ба багашаг) болон тэрэнэй гол бодол. Хэлэлгын найруулга тухай ойлгосо. Яряанай хэлэнэй ба уран зохёолой хэлэнэй найруулга тухай юрэнхы мэдээн. Юрэ хөөрэлгэ, зураглал ба бодомжололго тухай юрэнхы ойлгосо.
Үзэжэ байһан литературна зохёолоор, диафильм ба кинофильмын, радио болон теле-дамжуулгын удхаар юрэ хөөрэһэн удхатай дэлгэрэнгы изложени зохёолго ба бэшэлгэ.
Өөрынгөө ябадалда болоһон ямар нэгэн ушарал тухай, мүн зураг хаража, сочинени бэшэлгэ (жэшээнь: “Зунай амаралтын нэгэ үдэр”, “Манай экскурси” г.м.).
Юрэ хөөрэһэн текстын ямар нэгэ хубидань хуряангы изложени бэшэлгэ.
Ямар нэгэ юумые гү, али амитаниие тодорхойлон бэшэһэн юрэ хөөрэһэн текстээр дэлгэрэнгы изложени.
Богонихон мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн бишыхан рассказые ород хэлэнһээ буряад хэлэндэ оршуулга.
Уншаһан рассказ, статья тухай һанамжаяа хэлэжэ үгэлгэ. Уншаһан зохёолдо табигдаһан асуудалнуудта харюу бэшэлгэ.
Уншаһан номой удхые тобшохоноор хөөрэжэ үгэлгэ. Ханын газетэдэ тэмдэглэл бэшэлгэ.
Шухала шадабаритай ба дадалтай болголго. Табадахи класс дүүргэхэдээ, һурагшад иимэнүүд шадабаритай, дадалтай болохо ёһотой гэбэл: үгэнүүдые абяануудаарнь, үгэнүүдые бүридэлөөрнь, мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүмжэлхэ. Һурагшад простой болон сложно мэдүүлэлнүүдые зохёожо шадаха, үгэнүүдэй бэшэгэй дүрим мэдэхэ, тэдэниие үндэһэлэн хэлэжэ шадаха ба зүбөөр бэшэдэг болохо ёһотой.
VI КЛАСС (68 ЧАС)
Табадахи класста үзэһэн хүшэр темэнүүдые дабталга (4 час)
Түрэлхи хэлэнэй удха шанар тухай тобшохоноор хөөрэлдэлгэ (1 час)
Лексикэ (4 час)
Үндэһэн буряад үгэнүүд. Мэргэжэлтэнэй үгэнүүд. Нютаг хэлэнэй үгэнүүд. Ондоо хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд. Хуушарһан үгэнүүд (юрэл танилсуулха).
Хошон үгэтэй найруулга тухай юрэнхы ойлгосо. Хошон үгэтэй найруулгын тааралдалай гол шэнжэнүүд.
Ямар хэлэнһээ абтаһан үгэб гэжэ мэдэхэ болохо. Абтаһан, нютагай, мэргэжэлтэнэй, хуушарһан үгэнүүдые илгаруулха шадабаритай болгохо. Һурагшад хэлэлгэдээ хошон үгэтэй найруулгын тааралдалые хэрэглэжэ һураха уялгатай.
Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо (2 час)
Юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой, түлөөнэй нэрэнүүдэй, наречи-
нүүдэй, причастинуудай, деепричастинуудай зохилдол ба
хамаадал тухай ойлгосо.
Хошон үгэтэй найруулгын тааралдалай гол шэнжэнүүд.
Падежнүүдэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ. Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамаадал, тэдэнэй залгалтануудые зүбөөр хэлэлгэ, бэшэлгэ.
Тоогой ба түлөөнэй нэрэнүүдэй синтаксическа үүргэ.
Наречинүүдые мэдүүлэлэй ушарлагшадай ба хэлэгшын үүргээр хэрэглэлгэ. Наречинүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һуралга.
Юумэнэй нэрэ (20 час)
Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.
Юумэнэй нэрын удха шанар ба грамматическа гол тэмдэгүүдынь. Юумэнэй нэрын синтаксическа үүргэ. Юумэнэй нэрые хандалга болгон хэрэглэлгэ.
Юумэнэй нэрэнүүдэй хүниие ба юумэ тэмдэглэлгэ.
Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнүүд.
Географическа нэрэнүүдые (түби дэлхэйн, нуур далайн, хада уулын, орон нютагай, хото тосхоной, талмай, гудамжа мэтын нэрэнүүдые), түүхын ушаралнуудай, хубисхалай һайндэрнүүдэй, дурасхаалта үдэрнүүдэй нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ.
Ном, дэбтэр, газетэ журнал, зураг, кинофильм, зүжэг, литературын ба хүгжэмэй зохёолнуудай нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ. Текст соо эдэ нэрэнүүдые кавычкаар илгалга.
Нэгэнэй ба олоной тоо.
Зохилдол. Падежэй залгалтануудай һууриин зөөлэн хашалганай, дифтонгын, удаан ба сохилтотой аялганай, хэлэнэй узуурай н хашалганай удаа түхэлөө хубилгадаг ушарнууд. Падежнүүдэй залгалтануудые залгахада, зарим юумэнэй нэрэнүүдэй һуурида болодог хубилалтанууд. Падежэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.
Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамаадал, тэдэнэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.
Хэрэггүй газарта нэгэ үгэеэ дабтахагүйн тула дүтэрхы удхатай юумэнэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ шадаха дадал.
Падежнүүдэй ба хамаадалай залгалтануудые зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабаритай бололго.
Тэмдэгэй нэрэ (6 час)
Тэмдэгэй нэрын удха ба грамматическа шэнжэнь.
Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүд.
Тэмдэгэй нэрын бии бололго. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ.
Тэмдэгэй нэрэнүүдые зохилдуулха, хамаадуулха шадабаритай болголго.
Дүтэрхы удхатай тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ һуралга.
Дүтэрхы удхатай тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэлгэ.
Тоогой нэрэ (6 час)
Тоогой нэрэ тухай ойлгосо. Тоолоһон, дугаарлаһан, баглуулһан, суглуулһан тоогой нэрэнүуд. Тоолоһон тоогой нэрын һүүлэй хашалган. Дугаарлаһан, баглуулһан ба суглуулһан тоогой нэрэнүүдые бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ. Юрын ба бүридэмэл тоогой нэрэнүүд.
Хэлэлгэ соо баглуулһан тоогой нэрын хубаарилһан ба баглуулһан удха шанар зүбөөр хэрэглэжэ шадалга.
Тоолоһон, дугаарлаһан, баглуулһан тоогой нэрэнүүдые элирхэйлэгшэ, суглуулһан тоогой нэрые нэрлүүлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.
Тоогой нэрэнүүдые зүбөөр үгүүлэлгэ.
Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабаритай болголго.
Түлөөнэй нэрэ (6 час)
Түлөөнэй нэрэ тухай ойлгосо. Түлөөнэй нэрэнүүдэй илгарал. Түлөөнэй нэрэнүүдые мэдүүлэлэй элдэб гэшүүдэй үүргээр хэрэглэлгэ.
Түлөөнэй нэрэнүүдэй нюурта ба өөртэ хамаадалнууд. Нюурай частицануудые зүбөөр хэрэглэжэ шадалга.
Түлөөнэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Түлөөнэй нэрэнүүдые мэдүүлэлнүүдые холболгодо зүбөөр хэрэглэжэ һуралга.
Наречи (5 час)
Наречинүүдэй удха ба грамматическа шэнжэнүүдынь.
Наречинүүдэй удхаараа илгарал. Наречинүүдые мэдүүлэлэй ушарлагшадай ба хэлэгшын үүргээр хэрэглэлгэ.
Наречинүүдэй бии болохо арганууд.
Дүтэрхы удхатай наречинүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ һуралга.
Наречинүүдые мэдүүлэлнүүд соо зүбөөр хэрэглэхэ шадабаритай болголго.
Дабталга (4 час)
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)
Үзэһэн текстнүүдые (хуби хубяарынь), хэлэлгын найруулга, темэ, холбоотой хөөрөөнэй гол удха дабталга. Хэрэгэй найруулга тухай юрэнхы хөөрэлдэлгэ.
Байгаалиие гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулһан удхатай юрэ хөөрэһэн текстээр изложени бэшэлгэ.
Шудалан үзэжэ байгаа литературна зохёолой хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы изложени бэшэлгэ.
Хараһан фильмын, зүжэгэй, радио-дамжуулгын удхаар өөрынгөө һанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы ба хуряангы изложени бэшэлгэ.
Хараһан гү, али дуулаһан юумэн тухайгаа юрэ хөөрэһэн текстээр сочинени бэшэлгэ.
Ямар нэгэн юумые, байгаалиие ажаглан хадуужа абаһанаа тодорхойлһон, мүн зураг хаража бэшэһэн сочинени.
Литературна геройн характеристикэ хөөрэжэ үгэлгэ.
Уншаһан рассказ, шүлэг, статья тухай һанамжаяа бэшэлгэ.
Нүхэртөө бэшэг, ханын газетэдэ заметкэ бэшэлгэ.
Юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн багахан рассказые ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.
Шухала шадабари ба дадал.
Һурагшад зургаадахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабаритай болон дадалтай болохо ёһотой:
Олон удхатай үгэнүүдэй илгаае мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ. Словарь хэрэглэжэ, хүшэр үгэнүүдэй тайлбари хэжэ шадаха.
Зургаадахи класста үзэһэн хэлэлгын хубинууд болон тэдэнэй грамматическа шэнжэнүүдые һайнаар мэдэхэ. I—VI классуудта үзэһэн хүшэр үгэнүүдэй бэшэгэй дүримүүдые мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.
Һурагшад юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой нэрэнүүдые, наречинүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха зэргэтэй.
Орёо нарин түсэб зохёохо. Дэлхэйн байгаали гү, али ямар нэгэн юумэн тухай тобшоор, зүбөөр юрэ хөөрэхэ, бэшэхэ.
Сочинени бэшэхэ материалаа суглуулха, зүбөөр һанал бодолоо удаа дараалан бэшэхэ шадабаритай болохо.
VII КЛАСС (68 час)
Дабталга (4 час)
Глагол (30 час)
Эхин класста глагол тухай үзэһэнөө дабталга.
Глаголой удха ба гол морфологическа шэнжэнүүд, тэрэнэй синтаксическа үүргэ. Глаголые мэдүүлэлэй хэлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.
Глаголой һуури. Глаголой хандаһан, мэдүүлһэн, причастна түхэлнүүд. Глаголнуудай нюурай частицануудые абалга. Глаголой бии бололго ба залогууд.
Причастинуудай зохилдол, хамаадал. Причастинуудай юумэнэй нэрэ бололго. Деепричастна түхэл.
Причастна ба деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд (юрэнхы ойлгосо).
Элдэб янзын глаголнуудые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Глагол-синонимуудые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һуралга. Причастна болон дсепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүдые хэлэлгэдээ олоор хэрэглэлгэ
Дахуул үгэ (3 час)
Бэеэ даагаагүй хэлэлгын хубинууд тухай юрэнхы ойлгосо.
Дахуул үгэнүүд тухай ойлгосо.
Ондоо хэлэлгын хубинуудһаа гараһан дахуул үгэнүүд.
Дахуул үгэнүүдэй дахаһан үгынгөө залгалтануудые абалга.
Тула, түлөө гэжэ дахуул үгэнүүдые зүб хэрэглэжэ һуралга.
Нэгэл дахуул үгые хэрэггүйдэ үлүүсэ хэрэглэхэ ябадал болюулхын тула дүтэрхы удхатай дахуул үгэнүүдые хэрэглэлгэ.
Союз (4 час)
Союз тухай ойлгосо. Простой ба сложно союзууд.
Ниилэлдүүлһэн ба дахуулһан союзууд тухай ойлгосо. Дүтэрхы удхатай союзуудые хэрэглэхэ шадабаритай болголго.
Частицанууд (6 час)
Частицанууд тухай ойлгосо, тэдэнэй илгарал.
Частицануудые хамаатай үгэтэйнь сугтань ба амяарынь бэшэхэ дүрим.
Нюурай частицануудые зүбөөр хэрэглэн, хамаатай үгынь хойно залгалга.
Частицануудые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.
Междомети (3 час)
Междометинүүдэй удха, тэдэнэй хэлэлгэ соохи үүргэ.
Абяа дууряаһан үгэнүүд.
Междометинүүдые дуунайнгаа аялгаар илгалга. Междометинүүдэй хойно запятой ба шангадхаһан тэмдэг хэрэглэлгэ.
Междометинүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.
Жэлэй һүүлдэ дабталга (8 час)
Глаголнуудай синтаксическа үүргэ.
Причастна ба деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэниие хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Иимэ мэдүүлэлнүүдые нугалбаритайгаар хэлэлгэ, уншалга. Дахуул үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ. Нюурай частицануудые дабталга. Междометитэй мэдүүлэлнүүдые аялга нугалбаритайгаар уншалга.
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)
Үзэһэн текст ба тэрэнэй хубинуудые дабталга. Яряанай хэлэнэй, эрдэм шэнжэлгын, тусхайта хэрэг дансын, уран зохёолой найруулга тухай дабтаха. Публицистикын найруулга тухай юрэнхы ойлгосо үгэхэ.
Хараһан диафильм ба кинофильмын, радио болон теле-дамжуулгын удхаар хуряангы изложени бэшэлгэ.
Литературна геройнуудай характеристикэ (жэшээнь, “Хиртэһэн һараһаа” Радна үбгэнэй, “Нэгэтэ һүниһөө” Холхойн Хандын характеристикэ г.м.); мүн танил дүтэ хүнэйнгөө характеристикэ бэшэлгэ.
Юрэ хөөрэһэн текстээр үйлэдэгшэ нюурай характеристикэ харуулһан дэлгэрэнгы изложени.
Газаа түхэлөөрнь хүниие ажаглан хадуужа абаһанаа харуулһан сочинени, мүн зураг хаража сочинени бэшэлгэ.
Ямар нэгэ юумые, байгаалиие, ажал хүдэлмэриие ажаглан хадуужа абаһанаа тодорхойлһон сочинени.
Һайн, муу талын литературна геройнуудай характеристикэ зэргэсүүлэн хөөрэжэ үгэлгэ (жэшээнь: Табитын Павелай, Дамдин түрүүлэгшын характеристикэ г. м.).
Уншаһан ном тухайгаа һайшаал бэшэлгэ.
Шудалан үзэжэ байгаа литературна уран зохёолой нэгэ хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы изложени бэшэлгэ.
Шухала шадабари ба дадал
Һурагшад долоолохи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабаритай ба дадалтай болохо ёһотой:
1. Һурагшад өөһэдынгөө хэлэлгэдэ олон янзын глаголнуудые зүбөөр хэрэглэжэ һураха.
2. Причастна болон деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ.
3. Тула, түлөө гэжэ дахуул үгэнүүдые хэлэлгэдэ зубөөр хэрэглэжэ һураха.
4. Дүтэрхы удхатай союзуудые зүбөөр хэрэглэхэ.
5. Частицануудай илгаануудые мэдэхэ, зүбөөр хэрэглэжэ һураха.
6. Междометинүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ.
VIII КЛАСС (68 час)
Дабталга (5 час)
Холбуулал (3 час)
Холбоо үгэнүүд, тэдэнэй илгарал.
Холбоо үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һуралга. Олон янзын (синонимичнэ) холбоо үгэнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ шадабаритай болголго.
Мэдүүлэлнүүд (4 час)
Олон янзын (юрэ хөөрэһэн, асууһан, идхаһан, шангадхаһан) мэдүүлэлнүүд.
Тэдэнэй илгаанууд ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Удхын сохилто.
Удхын сохилто ба үгэнүүдэй һуури байра хэрэглэжэ, мэдүүлэлэй шухала үгэ илгаруулан хэлэжэ һуралга.
Простой мэдүүлэл (3 час)
Простой ба сложно мэдүүлэл тухай ойлгосо. Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо. Мэдүүлэлэй гэшүүд. Простой мэдүүлэлнүүдэй илгарал. Дутуу мэдүүлэл.
Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд (5 час)
Нэрлүүлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Нэрлүүлэгшые заагша.
Хэлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Нэрэ хэлэгшэ ба глагол хэлэгшэ. Хэлэгшын холболто. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо зурлаа табилга.
Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрые холбоһон үгын үгы байхадань, тэрэниие зүбөөр хэлэлгэ, уншалга.
Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд (7 час)
Элирхэйлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Хабсаргалта, тэрэнэй илгарал.
Нэмэлтэ. Сэхэ ба косвенно нэмэлтэ.
Ушарлагша, тэрэнэй илгарал. Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй байра.
Юрын гэшүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ һуралга. Нэмэлтэ, элирхэйлэгшын орондо таараха синонимуудые хэрэглэлгэ.
Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд (6 час)
Нэгэ түрэл гэшүүдэй илгаанууд.
Холбоһон, зүрилдүүлһэн, илгаһан союзуудаар холболдоһон нэгэ түрэл гэшүүд.
Дуунай аялгаар холболдоһон нэгэ түрэл гэшүүд.
Хэдэн зэргэлээ нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд.
Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэл доторхи хамтадхаһан үгэнүүд. Хамтадхаһан үгэнүүдтэй нэгэ түрэл гэшүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд.
Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые нугалбаритайгаар хэлэжэ һуралга. Эдэ мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табиха шадабаритай болголго.
Хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, междометинүүдтэй мэдүүлэлнүүд (4 час)
Хандалга тухай үзэһыень дабталга.
Мэдүүлэл дотор хандалгын һуури. Хандалгые дуунайнгаа аялгаар илгалга ба хандалгын сэглэлтын тэмдэгүүд.
Оролто үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүд, оролто мэдүүлэлнүүд.
Оролто үгэнүүдые ба оролто мэдүүлэлнүүдые дуунайнгаа аялгаар илгалга.
Оролто үгэнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд, оролто мэдүүлэлнүүдые запятой, зурлаа, хаалтаар илгалга.
Хэлэһэн һанал бодолдоо хандалгаяа оролто үгэнүүдэй туһаар гарган харуулжа шадалга.
Хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, междометинүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүб нугалбаритайгаар хэлэхэ шадабаритай бололго. Эдэ мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха шадалтай болголго.
Тусгаарлагдаһан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүд (4 час)
Тусгаарлалга тухай ойлгосо. Тусгаарлагдаһан гэшүүдые дуунайнгаа аялгаар илгалга.
Хабсаргалта тусгаарлалга, тэрэнэй сэглэлтын тэмдэг.
Мэдүүлэлэй гэшүүдые, тодо болгоһон үгэнүүдые тусгаарлалга.
Тусгаарлалгын сэглэлтын тэмдэгүүд.
Тусгаарлалгатай, хабсаргалтатай мэдүүлэлнүүдые нугалбаритайгаар хэлэжэ, уншажа һуралга.
Тусгаарлагдаһан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүбөөр үгүүлхэ шадабаритай болгохо. Иимэ мэдүүлэлнүүдые алдуугүйгөөр бэшэхэ дадалтай болгохо.
Обородуудтай мэдүүлэлнүүд (8 час)
Юрын ба бэеэ дааһан причастна болон деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэнэй аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ (4 час)
Сэхэ хэлэлгэ тухай үзэһыень дабталга.
Сэхэ ба өөршэлэн хэлэлгэ. Сэхэ хэлэлгын дунда байһан авторай үгэнүүд. Сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүдэй дунда дуунай аялга ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Цитата ба тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд.
Сэхэ болон өөршэлэн хэлэлгые аялга нугалбаритайгаар хэлэжэ һуралга. Иимэ мэдүүлэлнүүдые алдуугүйгөөр бэшэхэ дадалтай болголго.
Дабталга (5 час)
Юрэ хөөрэһэн ба асууһан мэдүүлэлнүүдэй илгаанууд. Тэдэнэй олон янза байһаниинь.
Олон янзын союзуудаар холболдоһон нэгэ түрэл гэшүүд.
Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдэй аялга нугалбари.
Хандалгатай мэдүүлэлнүүдые дуунайнгаа аялгаар илгалта, тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд.
Тусгаарлалгатай мэдүүлэлнүүдые дабталга.
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)
Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ бүлэгэйнь удхада дүтэрхыгөөр, синтаксисэйнгээ талаар бүри сложно (дэлгэрэнгы простой мэдүүлэлнүүдтэй) текстнүүдые удхадань дүтэрхыгөөр хөөрэлгэ ба изложени бэшэлгэ.
Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай өөрынгөө һанал бодомжо харуулангаа, хуряангыгаар аман хөөрэлгэ ба изложени бэшэлгэ.
Уншаһан зохёолой удхада табигдаһан асуудалнуудта элдэб цитата, баримтатай дэлгэрэнгы харюунуудые бэшэлгэ.
Урид зохёоһон түсэбэй ёһоор литературна геройнуудта (ганса геройдо гү, али зэргэсүүлһэн) характеристикэ бэшэлгэ (жэшээнь: Хэшэгтэдэ, Мэргэндэ г. м.). “Мэргэн” комеди ба “Энхэ-Булад баатар” драмын геройнуудта аман үгөөр гү, али бэшэмэлээр характеристикэ үгэлгэ. Кинофильмын, спектаклиин ба уран зохёолой ямар нэгэн герой тухай (һурагшадай һайхашааһан герой тухай) зохёолго бэшэлгэ.
Юрын байгуулгатай сложно мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн хөөрэн харуулһан рассказуудые ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.
Хотын гү, али тосхоной соёлой эмхи зургаанууд тухай темэдэ зураглан харуулгын зүйлнүүдтэйгээр аман ба бэшэмэл зохёолго бэшэлгэ.
Һайндэр гү, али һурагшадай амаралта тухай аман ба бэшэмэл хөөрөөн (жэшээлхэдэ, “Һайндэрые гү, али каникулай үдэрнүүдые яажа үнгэргөөбиб?”)
Ариг сэбэрые сахилга, физкультура, спорт тухай темэнүүдтэ бодомжолгын зүйлнүүдтэйгээр аман ба бэшэмэл зохёолго бэшэлгэ (жэшээлхэдэ, “Минии үдэрэй заршам”, “Санын спортдо юундэ дуратайбиб?”).
Ямар нэгэ үйлэдбэриин объект зураглан бэшэлгэ (“Манай һургуулиин столярна мастерской” г. м.).
Литературын ном соохи статьягай удхые богонихоноор (конспект) бэшэлгэ. Уншаһан номдоо аннотаци бэшэлгэ. Газетэдэ статья бэшэлгэ.
Ямар нэгэн хүдэлмэриин дүүргэлтэ тухай тоосоото харюу (отчет) бэшэлгэ.
Һурагшадай шухала шадабари ба дадал.
Һурагшад наймадахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабаритай ба дадалтай болохо гэбэл:
Синтаксическа шүүлбэри хэхэ (холбоо үгэнүүдэй шухала болон юрын гэшүүдтэй, сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүдтэ). Нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зохёохо. Тиихэдээ синтаксическа синонимуудые таараха газартань хэрэглэхэ.
Литературна хэлэн дээрэ хөөрэхэ ба бэшэхэ.
V—VIII классуудта үзэһэн бэшэгэй дүримүүдые мэдэхэ, бэшэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.
VII—VIII классуудта үзэһэн сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр мэдүүлэлнүүдтээ табиха (нэгэ түрэл гэшүүдтэй, хандалгатай, оролто үгэнүүдтэй, ушарлагшануудтай, сэхэ болон өөршэлэн хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүдтэ). Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо тире табиха. Текстын найруулга зүбөөр элирхэйлхэ.
IX КЛАСС (34 ЧАС)
Дабталга (2 час)
Хэлэн тухай шухала мэдээн (2 час)
Обществын ургалта, хүгжэлтэдэ хэлэнэй үүргэ. Обществын түүхэтэ хүгжэлтэтэй хэлэнэй нягта холбоон. Литературна хэлэн ба тэрэнэй найруулганууд (онсодхол).
Сложно мэдүүлэл (1 час)
Сложно мэдүүлэл, тэрэнэй байгуулга.
Сложно мэдүүлэлнүүдэй гол илгаанууд: союзтай ба союзгүй.
Ниилэлдэһэн сложно мэдүүлэлнүүд (3 час)
Зүрилдүүлһэн, холбоһон ба илгаһан союзуудтай ниилэлдэһэн сложно мэдүүлэлнүүд.
Ниилэлдэһэн сложно мэдүүлэлэй хубинуудай хоорондо запятой табилга.
Ниилэлдэһэн сложно мэдүүлэлнүүдэй аялга нугалбари зүбөөр үгүүлхэ, иимэ мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табиха шадабаритай ба дадалтай болголго.
Дахалдаһан сложно мэдүүлэлнүуд (12 час)
Дахалдаһан сложно мэдүүлэлэй шухала ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүд. Нүхэсэл мэдүүлэлые шухала мэдүүлэлтэйнь холбодог союзууд ба союзна үгэнүүд.
Нүхэсэл мэдүүлэлэй янзанууд (тайлбарилһан, элирхэйлһэн, ушарлаһан).
Нүхэсэл мэдүүлэлнүүдэй байгуулгаараа ба удхаараа илгарал. Хэдэн удхатай нүхэсэл мэдүүлэлнүүд.
Дахалдаһан сложно мэдүүлэлнүүдэй аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Дахалдаһан сложно мэдүүлэлнүүдые зүбөөр, алдуугүйгөөр хэлэлгэдээ хэрэглэхэ шадабаритай болголго.
Союзгүй сложно мэдүүлэл (3 час)
Союзгүй сложно мэдүүлэлэй хубинуудай хоорондохи удхын харилсаанууд.
Союзгүй сложно мэдүүлэлнүүдэй аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Союзтай ба союзгүй сложно мэдүүлэлнүүдэй хоорондоо дүтэрхы удхатай байдаг ушар.
Союзгүй сложно мэдүүлэлнүүдые аялга нугалбариин туһаар хуби хубяарнь илгаруулха шадабаритай болголго.
Дабталга. Лексикээр, фонетикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр үзэһыень хамтадхалга ба гуримшуулга (5 час)
Хэлэн дотор шэнэ үгэнүүдэй бии бололго, үндэһэн буряад үгэнүүд ба ондоо хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд.
Үгын эхин үеһөө саашанхи үеын түргэн ба дифтонг аялгануудай тодо бэшээр үгүүлэгдэдэг дээрэһээ аялганай тааралдал, һубарил ба нугаралай дүримүүдэй шухала ушар.
Үгын грамматическа удха (лексическэ удхаһаа ондоонь). Ехээр ба багаар хэрэглэгдэдэг суффикснууд. Үгын бүридэлөөр морфологическа ба үгын уг гарбал шэнжэлгын анализай хоорондохи илгаа тухай ойлгосо.
Хэлэлгын хубинуудай гараха арганууд: нэгэ хэлэлгын хубиһаа нүгөэ хэлэлгын хуби бии бололго (тэмдэгэй нэрэһээ—юумэнэй нэрэ, причастиһаа—тэмдэгэй ба юумэнэй нэрэ, деепричастиһаа—дахуул үгэ, юумэнэй нэрэһээ—наречи, наречиһээ—дахуул үгэ ба глаголһоо—союз бии бололго).
Хэлэлгын хубинуудай хубилха ёһон (хубилдаг ба хубилдаггүй хэлэлгын хубинууд: хубилдаг үгэнүүдэй түхэл янзынууд, зохилдол ба найралдал).
Бэеэ дааһан хэлэлгын хубинуудай хоорондохи адлирхуу ба ондоо зүйлнүүд (удха шанараараа, хубилха, бии болохо талаараа).
Бэшэгэй дүримэй хэлэнэй абяае шэнжэлгын-үгын түхэл янзын гол ёһон.
Аялгануудые бэшэхэ дүримүүд (үгын үндэһэндэ, суффиксда, залгалтада). Хашалгануудые бэшэхэ дүримүүд (үгын үндэһэндэ, суффиксда, залгалтада), ь, ъ бэшэхэ дүримүүд. Сложно үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд. Дабхарлаһан үгэнүүдтэ зурлаа ба запятой хэрэглэлгэ.
Мэдүүлэлэй гэшүүд ба хэлэлгын хубинууд. Үгэнүүдые гол ба туһалагша удхаарнь мэдүүлэл соо хэрэглэлгэ.
Элдэб байгуулгатай мэдүүлэлнүүдэй аялга нугалбари. Аялга нугалбари ба сэглэлтын тэмдэгүүд.
Запятой, хоёролжон точко, точкотой запятой, зурлаа, хаалта, асуудалай ба шангадхаһан тэмдэг табиха гол дүримүүд. Олон точко хэрэглэлгэ. Хэдэн сэглэлтын тэмдэгүүдые нэгэдхэн табилга.
Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (7 час)
Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ бүлэгэйнь удхада дүтэрхыгөөр, синтаксисэйнгээ талаар бүри сложно (сложно мэдүүлэлнүүдтэй, дэлгэрэнгы простой мэдүүлэлнүүдтэй) текстнүүдые удхадань дүтэрхыгөөр хөөрэлгэ ба изложени бэшэлгэ.
Бүхэли зохёолой гү, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай өөрынгөө һанал бодомжо харуулангаа, хуряангыгаар аман хөөрэлгэ ба изложени бэшэлгэ.
Дуратай ном, кино, скульптура, театрай зүжэг наадан, выставкэ, һонирхолто уулзалга, ажал хүдэлмэри гэхэ мэтэ тухай өөрынгөө һанал бодомжо харуулһан аман мэдээсэлгэ ба зохёолго бэшэлгэ. Жэшээлхэдэ, уран һайханай самодеятельность тухай темэдэ зураглан харуулгын ба бодомжолгын зүйлнүүдтэйгээр аман ба бэшэмэл зохёолго бэшэлгэ (“Манай һургуулиин уран һайханай самодеятельность”, “Концертдэ” г. м.); хүнэй ажал ябуулгые тодорхойлготой юрын бодомжолго.
Конспект дээрэ хүдэлмэрилгые саашань үргэлжэлүүлхэ. Литературын учебнигһээ статьягай гол шухала һанал бодолые элирүүлэн ололго (тезисүүдые бэшэлгэ).
Уншаһан ном тухайгаа тобшохоноор һайшаан бэшэлгэ.
Ямар нэгэ асуудал зүбшэн шиидхэлгээр тогтоомжо бэшэлгэ.
Өөрын намтар бэшэлгэ.
Шухала шадабари ба дадал. IX класс дүүргэжэ байхадаа, һурагшад иимэнүүд шадабаритай ба дадалтай болоһон байха ёһотой:
Сложно мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэри хэжэ шадаха ба олон янзын иимэ мэдүүлэлнүүдые зүбөөр зохёохо. Иимэ мэдүүлэлнүүдтэ синтаксическа синонимуудые хэрэглэжэ шадаха.
Литературна хэлэнэй ёһо гуримуудые гүйсэд баримталжа һураха.
V — IX классуудта үзэһэн бэшэгэй дүримүүдые зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.
VIII — IX классуудта үзэһэн сэглэлтын тэмдэгүүдые алдуугүйгөөр бэшэлгэдээ хэрэглэхэ.
Ямар нэгэн уран зохёолоор элидхэл бэлдэхэ ба хэхэ.
Ямар нэгэн зохёолдо литературна шүүмжэлгын статья бэлдэхэ. Публицистическэ шэнжэтэй зохёолго бэшэхэ. Зохёолгынгоо удхыень, хэлыень һайнаар мүлихэ, заһаха.
Хүнэй болон өөрынгөө зохёолгын алдуунуудые (бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгүүдээр, грамматикаар, найруулгаар) оложо һураха.
БУРЯАД ХЭЛЭЭР ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ,
ШАДАБАРИ, ДАДАЛ СЭГНЭХЭ ЭРИЛТЭНҮҮД
1. Һурагшадай аман харюунуудые сэгнэлгэ
Грамматикаар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргануудай нэгэн хадаа аман асуудал болоно.
Тусхай темээр һурагшьш аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэгыень, ойлгодогыень элирүүлнэ.
Һурагшын аман харюу удаа дараалан һубариһан байха ёһотой.
Жэшээлхэдэ, түлөөнэй нэрэнүүдэй удха, шанар, илгаа тухай асуудалда һурагша иимэрхүүгээр харюусаха болоно: а) түлөөнэй нэрэ тодорхойлхо; б) түлөөнэй нэрэнүүд юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой нэрэнүүдэй али нэгые түлөөлдэг гэжэ жэшээнүүд дээрэ харуулха; в) түлөөнэй нэрэнүүдэй разрядуудые (нюурай, зааһан, асууһан г.м.) тоолохо.
Һурагшын хөөрэжэ дүүргэхэдэ, материалаа хэр зэргэ мэдэрэлтэйгээр, гүнзэгыгөөр тэрэнэй ойлгон абаһые багша асуудалаар элирүүлхэ ёһотой. Эндэ һурагшад үгэнүүдэй удха зүбөөр ойлгоһоноо, үгтэһэн үгэнүүдтэ түрэл үгэнүүдые тааруулан олохо, үндэһыень ойлгохо байһанаа, үгэнүүдые, байгуулгануудые, мүн тэрэл һанал бодол харуулһан нүгөө үгэнүүдээр ба байгуулгануудаар һэлгэхэ шадабаритайгаа харуулха ёһотой.
Һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл шалгалгада грамматическа шүүлбэри ехэ туһатай. Шүүлбэри һурагшадай хэлэлгэ хүгжөөхэдэ ехэ үүргэтэй, мүн тэдэнэй грамматикын дүримүүдые ойлгоходо, туһа боложо үгэдэг.
Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэнүүд юумэнүүдтэ анхаралаа хандуулха: а) харюунь зүб гү, дүүрэн гү; б) үзэһэн материалаа хэды шэнээн ойлгооб; в) үгэ хэлэеэ хэр зэргэ зүб найруулжа харюусанаб; г) мэдүүлэлнүүдые һайнаар зохёожо, мэдүүлэлнүүд соо сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табижа, үгэнүүдые алдуугүйгөөр бэшэжэ, грамматическа шүүлбэри зүбөөр хэжэ шадана гү; д) һурагшын өөрын зохёоһон мэдүүлэлнүүдэй найруулга зүб гү.
Аман харюунуудые сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэнүүдые баримталха:
“5” сэгнэлтэ, хэрбээ һурагшын шудалан үзэһэн материалаа хүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой һайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосонуудта зүб тодорхойлгонуудые үгэжэ, һанамжаяа үндэһэ баримтатай болгожо, өөрынгөө зохёоһон жэшээнүүдые харуулжа, материалайнгаа удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань табиха.
“4” сэгнэлтэ, хэрбээ һурагшын харюу “5” сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэнүүдые хангамаар аад, зүгөөр 1–2 алдуутай, багшын ажаглаһанай хойно, тэрэнээ өөрөө заһажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1—2 алдуу гаргаһан байхадань табиха.
“3” сэгнэлтэ, хэрбээ һурагшын темын гол зүйлнүүдээр мэдэхэ ба ойлгохо байһанаа харуулһан, теэд материалаа хүсэд дүүрэн бэшээр найруулһан, ойлгосонуудай, тодорхойлгодо гү, али дүримүүдэй найруулгада тодо бэшэ зүйлнүүдые гаргаһан, һанамжануудаа үндэһэ баримтатай болгожо ба өөрынгөө жэшээнүүдые үгэжэ шадаагүй, материалаа удаа дараагүйгөөр найруулан, хэлэнэй талаар алдуунуудые гаргаһан байхадань табиха.
“2” сэгнэлтэ, хэрбээ һурагша үзэһэн материалайнгаа ехэнхи хубиие мэдэхэгүй, тодорхойлгонуудай ба дүримүүдэй найруулгада удхыень хазагайруулһан, материалаа ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулһан байхадань табиха.
“1” сэгнэлтэ, хэрбээ класстаа шудалан үзэжэ байһан материалаа һурагшын оройдоо мэдэхэгүй гү, али ойлгохогүй байһанаа харуулхадань табиха.
Хангалтатай сэгнэлтэ (“5”, “4”, “3”) нэгэ доро үгтэһэн харюугай түлөө (һурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг үгтэһэн байхадань) табигдахаһаа гадна, мүн таһалдаһан, бүхэли урогой турша соо һурагшын үгэһэн хэдэн багашаг харюунуудай түлөө хамтаруулан табигдаха.
II. Диктант сэгнэлгэ
Һурагшадые бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, найруулгадэ, бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха арга зэбсэгүүдэй нэгэниинь диктант болоно. Диктант һурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг. Һанал бодолыень зүбөөр эмхидхэдэг, өөһэдыгөө шалгаха дадал дүршэлтэй болгодог.
Диктантын аша туһань хоёр зүйлһөө дулдыдана: а) бэшүүлхэ текстын шанарһаа; б) текст зүбөөр бэшүүлхэ багшын шадабариһаа.
Диктантын текст иимэ байха ёһотой:
1. Текст соохи мэдүүлэлнүүд дүүрэн удхатай байха. Шадаал һаа, холбоотой текст бэшүүлхэ хэрэгтэй. Текстын ба тэрэнэй үгэнүүдэй удха һурагшадта бэлээр ойлгогдохо ёһотой.
2. Диктантын текст литературна хэлэн дээрэ зохёогдоһон байха зэргэтэй.
3. Диктант һурагшадай үзэһэн дүримдэ бэшүүлхэ. Нэгэ текст соо олон хүшэр дүримүүд орохо ёһогүй.
Багша бэшүүлхээ байгаа диктантынгаа текст һайнаар, уран гоёор уншаха уялгатай.
4. Диктантын текст класс класста таараһан, һурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёһотой. Диктант бэшүүлхэ текстын хэмжээнь:
V класста—70—80 үгэтэй,
VI класста—80—90 үгэтэй,
VII класста—90—100 үгэтэй,
VIII класста—100—110 үгэтэй,
IX класста—120—130 үгэтэй байха.
Ажаглалта: хэрбээ диктантын һүүлдэ грамматическа даабари үгтэһэн байгаа һаа, диктантын хэмжээн 10-аад үгэнүүдээр үсөөн байха.
Шалгалтын словарна диктант хүшэрөөр бэшэгдэдэг үгэнүүдые һурагшадай зүбөөр бэшэжэ шадаха болоһыень шалгадаг.
Словарна диктантын үгэнүүдэй тоо иимэ байха:
V класста—10—15, VI класста—15—20,
VII класста—20—25, VIII класста—25—30,
IX класста—30—35 үгэ.
Шалгалтын словарна диктант сэгнэхэдээ, иимэнүүд сэгнэлтэ табиха:
“5” сэгнэлтэ алдуугүй диктантын түлөө табиха.
“4” сэгнэлтэ 1—2 алдуутай диктантын түлөө табиха.
“3” сэгнэлтэ 3—4 алдуутай диктантын түлөө табиха.
“2” сэгнэлтэ 7 алдуутай диктантын түлөө табиха.
“1” сэгнэлтэ олон алдуутай диктантын түлөө табиха.
Ямар нэгэн темые һурагшадай ямараар ойлгоһые, тэдэнэй мэдэсые шалгахын тула диктант бэшүүлэгдэдэг. Тиихэдээ тэрэ үзэһэн темээрээ бэшэгэй дүрим, сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр хэрэглэдэг болоһыень шалгадаг. Мүн тиихэдэ үни үзэһэн дүримүүдээ хэр зэргээр хэрэглэдэгыень шалгалсадаг.
Дүн гаргалгын диктантнууд четвертиин болон жэлэй һүүлдэ үнгэргэгдэдэг. Тиихэдээ һурагшадай мэдэсые бүхы үзэһэн темээрнь шалгадаг.
Шалгалтын диктантнууд. Текстнүүдые бэлдэхэдээ, тэдээн соонь һурагшадай үзэһэн темээр 2—3-һаа доошо бэшэ бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэгүүд байха зэргэтэй. Урид үзэһэн бэшэгэй дүримүүд ба сэглэлтын тэмдэгүүдһээ гол шухалыень оруулха. Тиихэдэ 1—3 ондо ондоо янзын дүримүүдые оруулалсаха.
Бүхы дээрээ бэшэгэй дүримүүдээр, сэглэлтын тэмдэгүүдээр класс класста эдээнһээ олон бэшэ байха:
V клааста—бэшэгэй дүрим 5—7 янзын ба 2—3 сэглэлтын тэмдэгүүд, VI класста – бэшэгэй дүрим 8—9 янзын ба 3—4 сэглэлтын тэмдэгүүд, VII класста—10—12 янзын бэшэгэй дүримүүд ба 4—5 сэглэлтын тэмдэгүүд, VIII класста —12—15 янзын бэшэгэй дүримүүд ба 10 сэглэлтын тэмдэгүүд, IX класста—16—20 бэшэгэй дүримүүд ба 15 сэглэлтын тэмдэгүүд.
Шалгалтын диктантын текстдэ бэшэгэй дүримүүд оруулагдахадаа, 2—3 хэшээлдэ хүсэд бэхижүүлэгдэһэн байха зэргэтэй.
Манай буряад хэлэндэ тодо бэшэ түргэн аялгантай үгэнүүдые зүбөөр бэшэхэнь хүшэр байдаг. Тиимэһээ V класста тодо бэшэ аялгантай 5 үгэ, VI—VII класста—7-һоо олон бэшэ, VIII — IX—10-һаа олон бэшэ үгэнүүд оруулагдаха зэргэтэй.
Нэгэдэхи четвертиин дүүрэтэр (V класста түрүүшын хахад жэлэй дүүрэтэр), урда класста бэшүүлэгдэдэг текстын үгэнүүдэй тоо баримталагдаха ёһотой.
Диктант шалгахадаа, алдуунуудые заһабашье, иимэнүүд бэшэгэй дүримүүдые болон сэглэлтын тэмдэгүүдые тоолохогүй:
1) Үгэнүүдые нүүлгэ;
2) Һургуулиин программада оруулагдаагүй дүрим;
3) Үзэгдөөгүй дүрим.
Диктантые сэгнэхэдээ, һургуулиин программада оруулагдаагүй дүримдэ, үшөө үзэжэ эхилээдүй байһан дүримдэ, тусгаар бэлэдхэлэй хүдэлмэри ябуулагдаагүй текст соо ороһон шалгагдахагүй дүримтэй үгэнүүдтэ, авторай өөрынхеэрээ табиһан сэглэлтэдэ гаргаһан бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр алдуунуудые заһабашье, алдууда тоолонгүй орхихо.
Үгын абяануудые хазагайруулһан бэшэлгэтэй үгэнүүдые, жэшээлхэдэ, хазар (газар гэхын орондо), харпаха (харбаха гэхын орондо), үтэр (үдэр гэхын орондо) г.м. бэшэһэн байгаа хадань алдуунуудыень заһабашье, алдууда тоолонгүй орхихо.
Диктантнуудые сэгнэхэдээ, мүн алдуугай шэнжэ түхэлыень хараадаа абаха хэрэгтэй. Һурагшын эрдэм мэдэсые элишэлхэ хэрэгтэ шухала бэшэ алдуунуудые алдуунууд сооһоо онсо илгаха. Алдуунуудые тоолоходоо, ехэ бэшэ хоёр алдууе нэгэ алдууда тоолохо.
Ямар алдуунуудые ехэ бэшэ алдуунуудта тоолохоб гэбэл:
1) бүридэмэл тусхайта нэрэнүүдтэ ехэ үзэг бэшэлгэ;
2) нэгэ тэмдэг табихын орондо нүгөөдыень табиһан ушар;
3) хоёр-гурбаараа зэргэлһэн хашалгануудтай үгэ буруугаар таһалан (ябахат-най, хэлэхэ-ньшье);
4) нютаг хэлэнэй нүлөөгөөр гаргаһан алдуунууд (буряашые, буряаһые, хаданда, хонин ном байна);
5) үгэ буруугаар ойлгожо болохо ушарта, ё дээрэхи хадхуурнуудай үгы байһан ушар: ер-ер хусана (ёр-ёр хусана гэхын орондо), ерые (ёрые гэхын орондо);
6) абтаһан үгэдэ аялганай тааралдал ба һубарил баримталаагүй түргэн аялгануудта гараһан алдуунууд (сценэдэ, арбузай);
7) танин абахада, тусгаар бэрхэшээл ушаруулдаг хэлэнэй үзэгдэлнүүдые илгаруулха ябадалтай холбоотой алдуунууд (хоолой соо—хоолойсоо, үһээ—үһөө, бүтээхэ—бүтөөхэ, хараа гү—хара аа гү, харуултай—харуу алтай).
Шалгалтын диктант соо 5-һаа дээшэ заһабариин (буруу бэшэһэнээ зүб болгон заһаһан) байхада, сэгнэлтэ нэгэ баллаар доошолуулха, зүгөөр ганса энээнэйнь түлөө һурагшын хүдэлмэриие хангалтагүйгөөр сэгнэжэ болохогүй. Гурба ба гурбанһаа дээшэ заһабаритай байхадань, эрхим сэгнэлтэ табихагүй.
Диктант нэгэл тэмдэгээр сэгнэгдэдэг.
“5” сэгнэлтэ алдуугүй бэшэһэн, үгышье һаа, шухала бэшэ нэгэ бэшэгэй дүримөөр гү, али шухала бэшэ нэгэ сэглэлтээр алдуутай байһан хүдэлмэриин түлөө табигдаха.
“4” сэгнэлтэ диктант соо 2 бэшэгэй дүримөөр ба 2 сэглэлтээр алдуутай байһан гү, али 1 бэшэгэй дүримөөр, 3 сэглэлтээр алдуутай байһан гү, али бэшэгэй дуримөөр алдуугүй аад, 4 сэглэлтээр алдуутай байһан хүдэлмэриин түлөө табигдаха. Мүн “4” сэгнэлтэ гурбаншье бэшэгэй дүримөөр алдуутай (хэрбээ тэдэнэй дунда нэгэ янзын алдуунууд) байгаа хадань, табижа болоно.
“3” сэгнэлтэ 4 бэшэгэй дүримөөр, 3 сэглэлтээр, алдуутай гү, али 3 бэшэгэй дүримөөр, 5 сэглэлтээр алдуутай байһан, үгышье һаа бэшэгэй дүримөөр алдуугүй аад, 7 сэглэлтээр алдуутай диктантын түлөө табиха.
V класста 5 бэшэгэй дүримөөр ба 4 сэглэлтээр алдуутай байгаашье хадань, “3” сэгнэлтэ табижа болохо. Мүн баһа “3” сэгнэлтые диктант соо бэшэгэй 6 дүримөөр ба 6 сэглэлтээр алдуутай байхаданьшье, хэрбээ тэдэ алдуунуудай гурбаниинь нэгэ янзын байгаа һаа, табижа болохо.
“2” сэгнэлтэ 7 бэшэгэй дүримөөр, 7 сэглэлтээр алдуу гаргаһан гү, али 6 бэшэгэй дүримөөр, 8 сэглэлтээр алдуутай гү, али 5 бэшэгэй дүримөөр, 9 сэглэлтээр алдуутай, мүн 8 бэшэгэй дүримөөр, 6 сэглэлтээр алдуутай диктантын түлөө табиха.
Энээнһээ олон алдуутай байһан диктантые “1” баллаар сэгнэхэ.
Нэгэдэмэл шалгалтын хүдэлмэри
Диктантһаа ба нэмэлтэ грамматическа болон бэшэгэй дүримөөр лексическэ даабариһаа бүридэһэн шалгалтын хүдэлмэридэ туд бүридэнь эдэниие сэгнэһэн хоёр сэгнэлтэ табиха.
Грамматическа даабариие дүүргэһыень иимээр сэгнэжэ болохо.
“5” сэгнэлтэ һурагшын бүхы даабарияа дүүргэһэн байгаа һаа табиха.
“4” сэгнэлтэ даабаринуудайнгаа 3—4-һөө доошо бэшые дүүргэһэн байгаа һаа табиха.
“3” сэгнэлтэ даабаринуудайнгаа хахадһаа бага бэшые зүбөөр дүүргэһэн хүдэлмэриин тулөө табиха.
“2” сэгнэлтэ даабаринуудайнгаа хахадһаа багые зүбөөр дүүргэһэн хүдэлмэриин түлөө табиха.
“1” сэгнэлтэ һурагшын нэгэшье даабари дүүргэжэ шадаагүйдэ табиха.
III. Сочинени зохёолго сэгнэлгэ
Сочинени жанрынгаа талаар иимэнүуд байдаг гэбэл: юрэ хөөрэһэн, зураглаһан, ухаалдин бодомжолһон, хүнэй дүрэдэ характеристикэ үгэһэн, бэшэг, хэрэгэй хэлэлгэ, литератураар творческо худэлмэри гэхэ мэтэ. Һурагшад сочинени класс соо ба гэртээ бэшэдэг.
Табадахи класста гол түлэб юрэ хөөрэһэн зохёолгонууд бэшүүлэгдэдэг: “Минии дуратай ном”, “Минии гэртэхин” г.м. Мүн энэ класста зураглаһан зохёолго бэшүүлэгдэдэг: “Зунай һайндэртэ”, “Гүйгөөшэ морин”, “Һүтэй үнеэн”, “Хөөрхэн хурьгад”, “Миисгэйхэн”, “Шарик нохой” г. м.
Зургаадахн класста мүн лэ юрэ хөөрэһэн, зураглаһан сочиненинүүд бэшүүлэгдэдэг: “Һургуулиин эхин”, “Алтан намар”, “Түрүүшын саһан”, “Манай һургуули”, “Манай нютаг”, “Үбэлэй амаралта”, “Хабар” г. м.
Долоодохи класста мүн лэ юрэ хөөрэһэн, зураглаһан сочиненинүүд бэшүүлэгдэхэ. Үшөө тиихэдэ хүнэй газаа дүрсэ зураглаһан, портредэй, дүрын характеристикэ, нютагаа зураглалга, зурагуудаар рассказ зохёолго гэхэ мэтэ бэшүүлэгдэдэг.
Долоодохи класста литературна темэдэ һурагшад сочинени бэшэдэг, жэшээлхэдэ: “Энхэ-Булад баатар—арадай баатар”, “Ородой уран зохёолшодой номуудтай Доржо Банзаровай танилсалга”, мүн “Буряадай промышленностиин үндэһэ һуури табилсаһан баатарнууд”, “Ажал гээшэ жаргал мүн” гэхэ мэтэ темэнүүдээр бэшэнэ.
VIII — IX классуудай һурагшад сочиненинүүд соогоо ямар шадабари, дүршэл харуулха ёһотойб гэхэдэ:
а) сочинениин түсэб зүбөөр (удхынь болон найруулгын удаа дараагай талаһаа) зохёохо;
б) сочинениин темэдэ хүсэд, дүүрэн харюу үгэхэ;
в) һанал бодолоо зүбөөр харуулха (үндэһэ баримтатайгаар, тобшололтойгоор г. м.);
Һурагшадай сочинени сэгнэхэдээ, тэрэнэй удха, байгуулга, үгын баялиг (словарь, найруулга), грамматика зүбөөр хэрэглэлгэ, алдуугүйгөөр бэшэлгэ г.м. ушарнуудта анхаралаа хандуулха. Тиихэдээ эдээндэ сэгнэлтэ зүбөөр үгэхэ.
Сочинениин удха сэгнэхэдээ, темээрээ бэшэ гү, али үгы гү, бүхы материал зүбөөр хэрэглэгдээ гү, бэшэһэн юумэниинь зүб гү, бэшэһэнээ баталһан ямар материал хэрэглэгдээб гэхэ мэтэ асуудалнуудта анхаралаа хандуулха. Сочинени шүүмжэлхэдээ, балар һанал бодол, дутуу бэшэлгэ, хэрэгтэй материал орхилго, оло дахин дабталга гэхэ мэтэдэ анхаралаа табиха.
Сочинениин байгуулга удаа дараалһан, холбоотой, удхань урда хойно ороогүй, бэшэгдэһэн үйлэ хэрэгүүд хоорондоо холбоотой байха ёһотой.
Сочинеииин хэлэ шүүмжэлхэдээ, үгэнүүдэй найруулгануудые, мэдүүлэлнүүдые, хэлэнэй уран аргануудые зүбөөр хэрэглэлгэ болон найруулга анхарха.
V—IX классуудта сочиненинүүдые сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэнүүдые баримталха:
“5” сэгнэлтэ темэдэ сэхэ, хүсэд харюу үгэһэн, литературна материал һурагшын гүнзэгыгөөр ойлгожо, мэдэжэ хэрэглэһэн, найруулан бэшэһэн баримтануудтаа сэгнэлтэ үгэжэ шадаһан, һанал бодолойнь бэеэ даангиие харуулһан, үгэнүүдые шэлэн абалгада ба мэдүүлэлнүүдэй байгуулгада алдуугүй, эли һонор, тодо ба уран һайхан хэлээр найруулагдаһан, бэшэгэй дүримөөр алдуугуйгөөр бэшэгдэһэн зохёолгын түлөө табигдаха.
“4” сэгнэлтэ литературна материалые һурагшын һайнаар мэдэһэн, һанал бодолоо удаа дараагаар ба үндэһэ баримтатайгаар найруулжа, шухала хэрэгтэй тобшололнуудые ба хамтадхалнуудые хэжэ шададагые харуулһан, литературна зүб хэлээр бэшэгдэһэн аад, 1—2-һоо олон бэшэ найруулгын алдуутай байһан, 2-һоо дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй сэглэлтын тэмдэгүүдээр ба 2-һоо дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй алдуутай байһан сочинениин түлөө табиха.
“3” сэгнэлтэ темэдээ гол түлэб зүб аад, дан тобшо харюу һурагшын үгэһэн, үгышье һаа, баримтата бодото материал найруулхадаа, зарим тодо бэшэ зүйл гаргаһан гү, али найруулгадаа удаа дарааень эбдэһэн 3—4 стилистическэ алдуу хэһэн, 4-һөө дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй сэглэлтын тэмдэгүүдээр ба 4-һөө дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй алдуу гаргаһан зохёолгын түлөө табиха.
“2” сэгнэлтэ темэеэ һурагшын ойлгоогүй гү, али литературна материал мууса мэдэхэ байһые харуулһан, 5—6 хүрэтэр стилистическэ алдуутай байһан, “3” сэгнэлтэдэ тогтоогдоһон хэмһээ дээшэ аад, хамтадаа 12-һоо дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй сэглэлтын тэмдэгүүдээр алдуутай байһан зохёолгын түлөө табиха.
“1” сэгнэлтэ “2” сэгнэлтэдэ тогтоогдоһон хэмһээ дээшэ алдуунуудые гаргаһан зохёолгын түлөө табиха.
IV. Изложени (найруулга) сэгнэлгэ
Изложени бэшүүлхэ текст һургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые хангаһан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар һурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёһотой.
Табадахи класста изложени бэшүүлхэдээ, багашаг рассказ гү, али уран зохёол сооһоо богонихон зураглал үгэхэдэ таарамжатай. Изложениин текстын удха ойлгосотойгоор бэшэгдэһэн авторай тайлбарилгануудтай, зохёолой геройн һанал бодол, тэрэнэй сэдьхэл эндэ элеэр харуулагдаһан байха ёһотой.
Зургаадахи класста табадахи класста бэшүүлэгдэдэг текст үгэжэ болохо. Мүн багахан характеристикэ, дэлгэрэнгыгээр зураглагдаһан уран зохёолой хэһэг үгэхэдэ болохо. Хэһэг гол түлэб юрэ хөөрэһэн байха зэргэтэй.
Долоодохи класста диалог ба шүүмжэлэн бодомжолгын зүйлнүүдээр орёошог болгогдоһон характеристикэ, зураглан хөөөрэһэн хэһэгүүд зохёолһоо үгтэхэ.
Изложени бэшэхэ текст хэмжээгээрээ V класста—90— 120 үгэ, VI класста—130—150 үгэ, VII класста—170—180 үгэ, VIII класста—180—220 үгэ, IX класста—230—250 үгэ байха ёһотой.
Шалгалтын изложениин текстые багша хоёр дахин эли тодоор, яаралгүйгөөр уншаха ёһотой.
V—IX классуудай һурагшад ехэнхидээ юрэ хөөрэһэн удхатай изложенинүүдые бэшэдэг. Эдэ классай һурагшадай текст сэгнэхэдээ, иимэнүүд ушарта багша анхаралаа табиха болоно; хэр зүбөөр түсэбөө табяаб, рассказ соохи үйлэ байдал хэр зэргэ удаа дараалан харуулагдааб, үйлын болоһон байдалые, тэрэнэй сагай холбоое һурагшад зүбөөр ойлгоо гү, ямарнууд грамматическа алдуунууд байнаб гэхэ мэтэ.
Зургаадахи классай һурагшадай изложени сэгнэхэдээ, ямар юумэндэ анхаралаа хандуулхаб гэхэдэ: рассказ тодорхойгоор, уран гоёор бэшэжэ шадаа гү, түсэбөө ямараар табяаб, рассказай гол удха зүбөөр харуулжа шадаа гү гэхэ мэтэ.
VII—IX классуудай һурагшадай изложениие сэгнэхэдээ, иимэнүүд ушарта анхаралаа хандуулха хэрэгтэй: хэр зүбөөр түсэбөө табяаб, изложениин удхые һайнаар харуулжа шадаа гү, геройдо зүбөөр характеристикэ үгөө гү, хэр зүбөөр үгэнүүдые хэрэглэнэб, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр зохёогоо гү, бэшэгэй дүримүүдээр алдуунууд үгы гү г.м.
Изложениин найруулга, үгэнүүдые зүбөөр ойлгожо хэрэглэлгэ, мэдүүлэлнүүдэй байгуулга, бэшэгэй дүрим болон сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ VII—VIII классуудай һурагшадай изложенинүүдтэ адли сэгнэгдэхэ.
Һурагшадай изложенидэ хоёр сэгнэлтэ табигдаха.
Һурагшадай бэшэһэн изложени сэгнэхэдээ, иимэ ушарнуудые хараадаа абаха:
а) һурагшадай хэр зэргэ текстын үзэл бодолой удха ойлгоһые;
б) текстын удха хэр зэргээр дамжуулан харуулһые;
в) найруулгын удаа дараа ба холбоое;
г) үгэнүүдые шэлэн абаһые, мэдүүлэлнүүдые зохёоһые (үгэнүүдые. найруулгануудые зүбөөр хэрэглэлгэ, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо болон гурим, олон янзын мэдүүлэлнүүдые хэрэглэһэниинь, сэхэ болон косвенно хэлэлгэ тааруулан зохёолго);
д) изложениин стилистическэ һайн талые (үгэнүүдынь, мэдүүлэлнүүдынь олон янза гү, хэлэнэй баялиг зүбөөр хэрэглээ гү гэхэ мэтэ);
е) бэшэгэй дүримүүдтэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ алдуу гаргаһаниинь.
Изложени сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэнүүдые хүтэлбэри болгохо: “5” сэгнэлтэ — текстын үзэл бодол удха ойлгожо, баримтата бодото материал дамжуулхадаа, текстын удха дүүрэнээр бэшэһэн, үгэ шэлэн абалгада, мэдүүлэл зохёолгодо алдуу гаргаагүй, үгэ хэлэниинь словарна ба синтаксическа талаараа хүсэд баян, эли тодо, уран гоё байһан, бэшэгэй дүримөөр алдуу гаргаагүй ба сэглэлтын тэмдэгүүдтэ 1 — 2-һоо дээшэ бэшэ алдуу гаргаһан изложениин түлөө табиха.
“4” сэгнэлтэ — үзэл бодолой удхань зүбөөр гаргагдаһан, үйлын бүхы шухала зүйлнүүд удаа дараалан алдуугүйгөөр дамжуулагдаһан, үгэ хэлэниинь тодо аад, хүсэд уран гоё бэшэ, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 2-һоо бэшэ алдуу гаргагдаһан, 2-һоо дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй ба 2-һоо дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр гү, али 1 бэшэгэй дүримэй ба 3-һаа дээшэ бэшэ сэглэлтын тэмдэгээр алдуу гаргагдаһан изложениин түлөө табиха.
“3” сэгнэлтэ — удхань гол түлэб зүбөөр дамжуулагдаһан аад, баримтануудые дамжуулгада 1—2 тодорхой бэшэ ушарай байһан гү, али найруулгынь удаа дараа эбдэгдэһэн, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 4-һөө дээшэ бэшэ алдуу хэгдэһэн, диктантын түлөө энэ сэгнэлтэдэ бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр тогтоогдоһон нормоһоо дээшэ бэшэ алдуунуудтай (4-һөө дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй ба 4-һөө дээшэ бэшэ сэглэлтын алдуутай гү, али 3 бэшэгэй дүримэй ба 5 сэглэлтын алдуутай) байһан изложениин түлөө табиха. Мүн тиихэдэ һурагша алдуугүйгөөр изложени бэшэбэшье, текстын удха зүбөөр дамжуулжа шадаагүй, үгэ хэлэлгэеэ һайнаар харуулаагүй байгаа һаа, тиимэ изложени “3” тэмдэгээр сэгнэжэ болоно.
“2” сэгнэлтэ — удхань хүсэд дүүрэн бэшээр дамжуулагдаһан, баримтата материал найруулгада тодорхой бэшэ бүдүүлиг зүйлнүүдтэй байһан, удаа дарааень горитойхоноор эбдэһэн, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 6 хүрэтэр алдуу хэгдэһэн, 12 хүрэтэр бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр тэрээн соонь 7-һоо дээшэ бэшэ бэшэгэй дүримэй (диктантда тогтоогдоһон хэмһээ дээшэ бэшэ) алдуунуудтай изложениин түлөө табиха.
“1” сэгнэлтэ—удхыень дамжуулжа огто шадаагүй, найруулгань холбоогүй, үгэ шэлэн абалгада гү, али мэдүүлэл зохёолгодо 6-һаа дээшэ алдуутай, “2” сэгнэлтэдэ тогтоогдоһон хэмдэ орходоо, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр дээшэ алдуутай байһан изложенидэ табиха.
Изложениин түлөө хоёр сэгнэлтэ табиха. Бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр һурагшын алдуутайгаар изложени бэшэһэн байгаа һаа, тэрэниие һайнаар сэгнэжэ болохогүй.
Сочинени, изложени сэгнэлгэ
Сочинени, изложени сэгнэхэдээ, хоёр сэгнэлтэ табиха: 1) удхын болон хэлэлгын түлөө; 2) эрдэм мэдэсын түлөө;
Сэгнэлтэ |
Сэгнэлтын шухала хэмжүүрнүүд | |
Зохёолой удха хэлэлгэ (гаргалга) | Эрдэм мэдэсэ | |
“5” |
|
1 алдуу бэшэгэй дүримөөр гү, али 1 алдуу сэглэлтын тэмдэгээр гү, али 1 грамматическа алдуу байжа болохо |
“4” |
|
Бэшэгэй дүримөөр 2, сэглэлтын тэмдэгээр 2 гү,али 1 алдуу бэшэгэй дүримөөр ба 3 алдуу сэглэлтын тэмдэгээр байжа болохо. Үгы һаа бэшэгэй дүримөөр алдуугүй аад, 2 грамматическа алдуу байжа болохо |
“3” |
|
4 бэшэгэй дүримөөр ба 4 сэглэлтын алдуу гү, али 3 бэшэгэй дүримөөр ба 5 сэглэлтын алдуу гү, али бэшэгэй дүримөөр алдуугүй аад, 7 сэглэлтын алдуутай (V класста – 5 бэшэгэй дүримөөр ба 4 сэглэлтын алдуу), мүн баһа 4 грамматическа алдуу гаргагдаһан байжа болохо |
“2” |
|
Бэшэгэй дүримөөр 7 ба сэглэлтын тэмдэгээр 7 алдуу гү, али бэшэгэй дүримөөр 6 ба сэглэлтын тэмдэгээр 8 алдуунууд, бэшэгэй дүримөөр 5 ба сэглэлтын тэмдэгээр 9 алдуунууд, бэшэгэй дүримөөр 8 ба сэглэлтын тэмдэгээр 6 алдуунууд, мүн 7 грамматическа алдуунууд гаргагданхай |
“1” |
Удхадань 6-һаа дээшэ алдуу ба хэлэлгэдэнь 7-һоо дээшэ дутагдал хүдэлмэри соо байхадань. |
Бэшэгэй дүримөөр 7, сэглэлтын тэмдэгээр 7 ба грамматическаар 7 алдуунууд гаргагданхай. |
Ажаглалтанууд: 1. Сочинени сэгнэхэдээ, һурагшын өөрөө бэшэһыень, өөрынхеэрээ ухаалдиһыень, сочинени зохёоһон байгуулгыень болон хэлэлгыень хараадаа абаха. Өөрынхеэрээ ухаалдин бэшэһэнэйнь ба тэрэнээ зүбөөр бэелүүлһэнэйнь түлөө сочинениин нэгэдэхи сэгнэлтэдэ нэгэ балл нэмэжэ болохо.
2. Хэрбээ сочинени нэгэ, нэгэ хахадаар хэмһээ ехээр бэшэгдэһэн байгаа һаань, “4” дээрэ нэгэ, “3” дээрэ хоёр балл нэмэжэ болохо.
3. Хэрбээ темын удхын харуулагдаагүй байгаа һаань, нэгэдэхи сэгнэлтэ (удха ба хэлэлгэ) һайнаар сэгнэгдэхэгүй.
4. Сочинени ба изложени сэгнэхэдээ, “Диктант сэгнэлгэ” соо заагдаһан нэгэ янзын шухала алдуу. Һурагшадай алдуугаа заһалга хараадаа абаха.
V. Бэшэлгэдэ һургаха хүдэлмэри сэгнэлгэ
Һургаха хүдэлмэри (элдэб янзын упражненинүүд болон шалгалтын бэшэ диктантнууд) шалгалтын хүдэлмэриһөө наринаар сэгнэгдэхэ.
Һургалгын хүдэлмэринүүдые сэгнэхэдээ, иимэ хэмжүүр хараадаа абаха: 1) һурагшын хэр зэргэ бэеэ даанги дүүргэлгэ; 2) һургалгын шата; 3) хүдэлмэриин ехэ багань; 4) наринаар, сэбэрээр, зүбөөр бэшэлгэ. Бэшэгэй хүдэлмэриин үедэ һурагшадай алдуу гаргалгые уридшалан хэлэгдэһэн һаань, һурагшын алдуу гаргаагүй гү, али алдаһан аад, заһаһан байгаа һаань, “5”, “4” табижа болохо. Тиихэдээ эдэнэй али нэгэн сэгнэлтэ эрдэм мэдэсын болон удхын түлөө табигдаха. Наринаар бэшэлгэ, зуралга болон алдалга хараадаа абтаха. Хүдэлмэриин үгэнүүдэй туд класста үгтэһэн диктантын үгэнүүдэй тооһоо олон байгаа һаань, хоёр алдуу заһаһан һаань, “4” сэгнэлтэ табижа болохо. Тусхай мэдэсэ гү, али шадабари бэхижүүлхэ классай болон гэрэй хүдэлмэри шалгагдадаг. Тиихэдээ эдэ хүдэлмэри багшын үзэмжөөр сэгнэгдэнгүйшье байжа болохо.
Һурагшадай өөһэдөө бэшэһэн хүдэлмэри таараха шалгалтын хүдэлмэриин эрилтээр сэгнэгдэхэ ёһотой.
VI. Дүн гаргалгын сэгнэлтэнүүдые табилга
Һуралсалай четверть бүриин ба һуралсалай жэлэй эсэстэ дүн гаргажа, сэгнэлтэ табигдаха ёһотой. Эдэ сэгнэлтэнүүд түрэлхи хэлэ, литератураар һурагшын бэлэдхэл бүхы талаһаань, теоретическэ материал ойлгоһониинь, тэрэнээ хэрэглэхэ шадабаритайнь, хэлэлгынь хүгжэлтэ, эрдэм мэдэсэ хамтадхагдажа гаргагдаһан нэгэдэмэл байха.
Дүн гаргалгын сэгнэлтэнүүд урдахи сэгнэлтэнүүдэйнь арифметическэ дунда тоо болгон, зүндэнь гаргагдаха ёһогүй. Энэ сэгнэлтэ тодорхойлходо һурагшын бүхы бэлэдхэл шиидхэхы шанартай гэжэ тоологдохо зэргэтэй. Тиибэшье һуралсалай жэлэй турша соо һурагшын хэшээлнүүдтэ хандасые урмашуулхын тула туд сэгнэлтэнүүдые гаргахадаа, тэрэнэй үдэр бүриинь юрэнхы амжалтын дүнгүүдые (аман харюунуудайнь түлөө сэгнэлтэнүүдые, һургаха хүдэлмэри болон шалгалтын хүдэлмэри дүүргэһэн зэргые) хараада абалсаха шухала.
Дүн гаргалгын сэгнэлтэ табихын тула бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр, үгэ хэлэнэй талаар һурагшадай хэр зэргэ дүй дүршэлтэй болоһон, болоогүйень харуулһан сэгнэлтэнүүдтэ анхарал табиха хэрэгтэй. Тиимэ тула четверть (хахад жэл) изложенинүүдэй олонхиинь бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр, үгэ хэлэнэй мэдэсын талаһаа муу гэһэн (“2” ба “1”) сэгнэлтэнүүдээр сэгнэгдэһэн байгаа һаа, четвертиин сэгнэлтэ хангалтатай байжа болохогүй.
V-IX классуудта нэгэдэхи сэгнэлтые “Литература” гэһэн хүсэнэгтэ, хоёрдохи сэгнэлтыень эрдэм мэдэсын (бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр) түлөө табиха.