БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА (V – XI КЛАССУУД)
ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
Буряад литературын программануудай байгуулга ба удха (V – XI классууд)
Буряад дунда һургуулида түрэлхи литература һуралсалай предмет болгогдожо, үзэгдэжэ байдаг гээшэ.
Буряад литература үзэлгэ болбол имагтал түхэл янза дүрсөөр харуулдаг дээрэһээ һурагшадые арад зондоо үнэн сэхээр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ тон ехэ удха шанартай.
Һурагшадта түрэлхи литература шудалан үзүүлхэдээ, буряад хэлэнэйнгээ баялигтай гүнзэгыгөөр танилсуулха, һайнаар хэлүүлдэг, уншуулдаг, бэшүүлдэг болгохоһоо гадна, буряад арадайнгаа ажабайдал, түүхэ, заншал, зан абари үзэжэ байгаа зохёолнууд дээрэ үндэһэлэн, һайнаар ойлгуулха, ухаан сэдьхэлдэнь шэнгээхэ, манай обществын ёһото эрхэтэн болгон хүмүүжүүлхэ гэһэн шухала зорилгонууд табигдана
Багша хадаа хэшээл бүхэндөө буряад литературын хүмүүжүүлхы үүргэнүүдые шударгыгаар бэелүүлхэ уялгатай.
Һуралсал-хүмүүжүүлгын зорилгонуудые бэелүүлгэдэ, үхибүүдэй наһанай арга боломжо хараадаа абадаг дээрэһээ һургуулиин литературна курс эхин удаагаа хоёр шата боложо хубаарна. Нэгэдэхи шатада эхин классуудай һурагшад уншажа, хөөрэжэ һурана. Удаадахи шатада V-VII классуудай һурагшад уншалга, хөөрэлгэеэ үргэлжэлүүлнэ, мүн зохёол шэнжэлэн үзэлгын түрүүшын дүршэлтэй боложо эхилнэ.
V-VII классуудай түрэлхи литературын программа тематическа гол ёһоной үндэһэн дээрэ байгуулагдаба.. Эндэ арадай аман зохёолнууд, буряад литература сооһоо удхын ба байгуулалтын талаар һурагшадай ойлгосо, мэдэсэдэ таарамжатай уран һайханай зохёолнууд шэлэгдэн абтажа, тайлбарилан уншахаар, шудалан үзэхөөр хараалагдаба. Эдэ зохёолнууд хадаа түүхын үе сагтай, арад зоной үйлэ хэрэгтэй, түүхэтэй, түрүү хүнүүдэй дүрэтэй сэхэ холбоотой юм.
V-VII классай литературын курс һурагшадые уран зохёол абьяастайгаар уншаха дуратай, ходорхойгоор, тодо зүбөөр уншаха шадабариинь хүгжэхэ, уншаһан зохёолоо ухаандаа буйлуулан, удхыень зүбөөр элирүүлэн ойлгодог, һонирходог болгохоһоо гадна, һурагшадай зохёол шудалан, шэнжэлэн үзэхэ эхин дадалнуудые бүридүүлхэ, түрэлхи литература тухайгаа юрэнхы мэдэсэтэй болгохо гэһэн зорилгонуудые табина. Мүн уншажа байһан зохёолойнгоо уран һайханайнь, хэлэнэйнь онсо шэнжые ойлгохо, һурагшадай дадал дүршэлые бүрилдүүлхэ, хүгжөөхэ болоно.
Туд классуудта зохёолнуудые уншахадаа, арадай түүхэдэ, уран зохёолшын зохёол соогоо харуулһан үе сагта, арад зоной ажал хүдэлмэриинь аша туһада, үйлэ хэрэгтэ, ёһо заншал, гуримда һурагшадай анхарал хандуулха, олониитын ажабайдал тухай ойлгосыень саашань үргэдхэхэ, мэдэсыень гүнзэгырүүлхэ, һурагшадай зан заншал, сэдьхэл ухаа, бодол хүсэл зүбөөр, даамайгаар бүрилдүүлхэ, түрэл арадайнгаа хэлэдэг үндэһэн хэлые һайнаар шудалжа, хүнэй ойлгохоор, тодо һонороор хэлүүлжэ һургаха шухала. Һурагшадые түрэһэн нютаг ороноо һайнаар мэдэхээрнь, дуратайгаар хүмүүжүүлхэ, ажабайдалай үзэгдэлнүүдэй, нютагайнгаа байгаалиин гоё һайханиие зүбөөр сэгнэдэг хүн болгожо һургаха юм. Тэдэниие түрэһэн эхэ эсэгэеэ, аха зониие хүндэлхэ гэһэн арадай һайн һайхан заншалые хүндэлжэ баримталха дадалтай болгохо.
V–VII классуудта буряад литературын программа соо оруулагдаһан зохёолнууд бүхыдөө эхинһээ адаг хүрэтэр уншагдахаһаа гадна, шэлэгдэн абтаһан эпическэ зохёолой зарим хэһэгүүд уншагдахаар хараалагдана. Зохёолой удха тухай хөөрэлдөөн, эхин шатын шэнжэлэл хэжэ һуралга имагтал литературна текст дээрэ хүдэлэлгэһөө эхитэй. Тиимэ дээрэһээ эндэ һурагшадта хандан хэлэхэ багшын үгэдэ тусгаар эрилтэ табигдана.
Гоё һайхан найруулгатай, гүнзэгы удхатай, уран зохёолой хэлэнһээ, удхаһаа һабагшатай багшын үгэ, хөөрөө, һурагшадта ёһото жэшээ боложо үгэхэ ушартай. Багшын уран үгүүлэл, хөөрөөн һурагшадай хэлээ баяжуулжа, сэдьхэлээ хүдэлгэжэ һурахада, болбосорходо, хүгжэхэдэ, уншаһан зохёолоо сэгнэжэ шадаха дүршэлыень бүрилдүүлхэдэ айхабтар ехэ удха шанартай.
Уран зохёолоор шэнжэлэл хэхэдээ, һурагшадай мэдэсэ, хэлэхэ, хөөрэхэ дүршэл хараадаа абан, олон янзын арганууд сооһоо уран зохёолой удха зүбөөр ойлгуулха тон таарамжатай аргануудые шэлэн хэрэглэхэ болоно. Уран зохёолой гол удха, байгуулга, хэлэ зүбөөр ойлгуулха, һурагшадай һанал бодол зүбөөр бүрилдүүлхэ, ухаалдюулжа һургаха хэрэгтэ шанар һайнтайгаар, зүбөөр эмхидхэгдэһэн литературна шэнжэлэл ехэ удха шанартай. Түрэлхи литературын ном соохи зохёолой текстнүүдэй удаа үгтэһэн “асуудал ба даабаринуудта” багша анхаралтайгаар хандажа, һурагшадые зүб харюу үгүүлжэ, шанар һайнтайгаар дүүргүүлжэ һургаха шухала. Гэбэшье ном соохи “асуудалнууд ба даабаринуудые” багша үзэмжөөр, таараха соонь хэрэглэхэ аргатай.
Программа соо шудалан үзэхэ ба уялгата уншаха зохёолнуудһаа гадна, һурагшадай заабол сээжэлдэхэ зохёолнуудай список үгтэнхэй. Шүлэг гү, али прозаическа зохёолһоо шэлэн абтаһан зарим хэһэгүүдые һурагшадай сээжэлдэхэдэ, тусгаар анхарал хандуулагдаха болоно. Шүлэг сээжэлдүүлжэ һургахын тулада багша бэлэдхэлэй хүдэлмэри һайса хэхэ ёһотой. Эндэ һурагшадые нэгэ нэгээрнь шүлэг хэлүүлхэ, мүн булэг бүлэгөөр гү, али хоороор уншалга эмхидхэжэ болоно.
Сээжэлдэхэ зохёолнуудай нэрэнүүдэй удаа классһаа гадуур һурагшадай уншаха зохёолнуудай список үгтэнхэй. Һурагшадай гэртээ уншаһан зохёолнуудаар хэшээлэй үедэ хөөрэлдөө хэхын тулада программаар тусгаар саг һомологдоно. Классһаа гадуур зохёолнуудые багшын хүтэлбэри доро һурагшад уншахадаа: 1) зохёол өөрөө (бэеэ даагаад) уншажа һурана; 2) уншаһан зохёолойнгоо удхые хөөрэжэ һурана; 3) зохёолой удха өөрынхеэрээ сэгнэжэ, шэнжэлжэ туршаха аргатай болоно.
Эдэ хүдэлмэри түрэлхи литература заалгын болоод һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэ хүгжөөхэ зорилгонуудые бэелүүлхын түлөө хэгдэнэ.
Түрэлхи литература тухайгаа һурагшад ямар мэдэсэтэй, ойлгосотой болохо ёһотой юм гэһэн эрилтэнүүд программа соо класс классаар үгтэһэн материалнуудай удаа тусгаар бэлдэгдэжэ үгтэбэ. Багша тэдэ эрилтэнүүдые бэелүүлхэ зэргэтэй.
Эдэ эрилтэнүүдһээ гадна, түрэлхи литературын хэшээлдэ һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэ хүгжөөлгөөр хэгдэхэ ажалай гол янзанууд үгтэбэ. Энэ ажал бэелүүлхын тулада класс бүхэндэ хэлэ хүгжөөлгөөр тусгаар саг хараалагдана.
Буряад литературын VIII-IX классуудай программа литературно-удаа дараалһан гол ёһоор табигдана. Туд программа V – VII классуудай түрэлхи литературын программада түшэглэн, саашань үргэлжэлүүлнэ, тиихэдээ һургуулида литература үзэлгын шэнэ шата боложо үгэнэ.
Эндэ түрэлхи литератураар урдахи классуудта һурагшадай олоһон мэдэсэ, дүршэл, шадабари үргэдхэгдэхэ, гүнзэгырүүлэгдэхэ, саашадаа X – XI классуудта буряад литература шудалхаар нарин бэлэдхэлтэй болохо юм. Тиихэдээ VIII–IX классуудта һурагшадай үзэл бодол хүгжөөхэ, хүмүүжэлынь нарижуулха, буряад литературада, уран уншалгада дурлалынь хурсадхаха, тэдэнэй уранаар уншаха, уншаһанаа хөөрэжэ үгэхэ, зохёол шүүлбэрилхэ, һанал бодолоо дүүрэнээр, гуримтайгаар хэлэхэ, урданай ба мүнөө үеын арадай ажабайдалтай, ажал хүдэлмэритэй нягтаар холбон харуулха, баримталха, зохёолнууд соо зураглагдаһан дүрэнүүд дээрэ хүнэй һанал бодол, эрмэлзэл зориг, зан заншал тухай бодомжолхо, согсолхо, уранаар хөөрэхэ, бэшэхэ дүршэл шадабарииень бүри ехээр хүгжөөхэ, нарижуулха зорилгонууд табигдана.
VIII–IX классуудай буряад литературын программа соо арадай аман зохёолһоо, уран зохёолшодой зохёолнуудһаа эхилээд, литературно-удаа дараалһан гол ёһо баримталан, мэдээжэ зохёолшодой эрхим һайн зохёолнууд, зохёолнуудһаа хэһэгүүд тус классуудай һурагшадай наһанда, ойлгосо мэдэсэдэ тааруулагдан шэлэгдэн абтажа оруулагдаба.
Тус классуудта табигдаһан зорилгонуудые хүсэдөөр бэелүүлхын тула литература заалгада хэрэглэгдэдэг арга онолнуудые зохёохы шанартайгаар нарижуулан һайжаруулха, һуралсалай гол түхэл (формо) болохо хэшээлэй хажуугаар лекци, семинар, хөөрэлдөөнүүдые, практикум, консультаци г. м. хэрэглэлсэхэ байна.
Хэшээлдэ багшын оролто үгын удха шанарта ехэ анхарал хандуулха хэрэгтэй. Багшын үнэншэмэ һонин уран хөөрөөн һурагшадай сэдьхэл хүдэлгэнэ, аман ба уран зохёол зүбөөр сэгнэжэ һурахадань туһална, тэдэндэ литературна уран хөөрөөнэй жэшээ боложо үгэнэ.
Үгын искусствын уран һайханһаа үндэһэлһэн программа соо ороһон зохёолнуудые уранаар уншажа, сэдьхэлээ доһолгон удхыень ойлгожо, һурагшад ухаагаа баяжуулха байна. Эндэ зохёолой текст дээрэ хүдэлхэдөө, уншаһанаа хөөрэхэ, текст шэнжэлэл хэхэ, зохёолой удхаар һанамжануудаа хэлэхэ г.м. хүдэлмэридэ тусгаар анхарал хандуулагдаха юм.
Һурагшадай бэлэдхэл, ойлгосо, мэдэсэ хараадаа абажа, зохёолой текст шэнжэлхэдэ, үрэ дүн һайтай, таараха арга онолнуудые хэрэглэхэ шухала. Тиихэдэ һурагшад үзэжэ байһан зохёолой удхаар бодомжолхо, гол удхыень гүнзэгы ойлгожо абаха юм.
Туд классуудай программа соо согсолон үзэгдэхэ материалнууд — арадай аман зохёол ба тэрэнэй жанрнууд, үльгэрнүүд ба үльгэршэд, мүнөө үеын хэдэн уран зохёолшодой зохёолнууд — ороһон байна. Эндэ лекционно арга, хөөрэлдөөнүүдые хэрэглэхэдэ таарамжатай. Тиихэдэ уран зохёолшын зохёол үзэхэдөө, классһаа гадуур уншагдаха туд зохёолшын гү, али үзэгдэжэ байһан зохёолой темэдэ дүтэрхы бэшэ зохёолнуудые хэрэглэн, семинарай шэнжэтэй хэшээлнүүдые үнгэргэжэ болоно.
Мүн энэ классуудта литературна теорёор, һурагшадай мэдэсэ үргэдхэгдэхөөр, гүнзэгырүүлэгдэхээр, тэдэндэ шэнэ мэдэсэ үгэхөөр хараалагдана. Литературна теориин ойлгосо, мэдэсэнүүдые үзэжэ байһан ба үзэһэн зохёолнуудай жэшээ дээрэ харуулбал, һурагшадта ойлгосотой байха.
VIII–IX классуудай программын ёһоор буряад литература үзэжэ дүүргээд байхадаа, һурагшад арадай аман зохёолой бии болоһон, хүгжэһэн, түрүүшын уран зохёолшодой зохёолнуудһаа эхилээд, мүнөө үеын уран зохёолшодой зохёолнууд тухай гүнзэгы мэдэсэтэй болоһон байха ёһотой. Тиихэдээ арадай аман зохёолой ба литературна зохёолнуудай жанрнууд тухай, уран зохёолой байгуулга, сюжет, темэ, удха, онсо уран арганууд, хэлэн г. м. тухай мэдэсэеэ үргэдхэһэн, зохёолой текст уншаха, хөөрэхэ, шэнжэлхэ, өөрынгөө һанамжа, бодол дамжуулха дүршэл шадабарияа һайжаруулһан, нарижуулһан байха болоно. Тиигэжэ һурагшад, саашадаа X–XI классуудта буряад литература амжалтатайгаар шудалха бэлэдхэлтэй болоһон байха юм.
X–XI классуудай программа буряад литературын хүгжэлтын түүхэ үзэхөөр табигдаба.
Туд классуудта ниитэ зоной түрүү үзэл бодолтой литературын нягта холбоотой байдагые, арадай ажабайдалда литературын ямар үүргэтэй байһые һурагшадта ойлгуулжа үгэхэ юм. Тиин тэдэниие гоё һайханиие ойлгохо талаһаа талаһаа хүгжэнги уншагша болгохо, зохёолнуудай уран һайханиие гүнзэгыгөөр ойлгохо, гоё һайханиие ойлгохо талаһаань зүбөөр сэгнэхэ хүнүүдые хүгжөөхэ зорилготой юм.
Литература аха классуудта заахадаа, бүхы хүн түрэлтэнэй түүхын бодото ушарнуудай хоорондохи холбоондо, асуудалнуудта, илангаяа сэдьхэл бодолой удхатай асуудалнуудые тобойлгон илгажа, һурагшадай анхарал хандуулха байна. Эдэ зорилго, асуудалнуудые зохёол соогоо уран зохёолшод табижа шиидхэхэдээ, түүхын бодото байдалда үндэһэлнэ гэжэ ойлгуулха. Тиихэдэ урданай сагые харуулһан зохёолнуудай удха мүнөө сагай асуудалнуудта дүтэ болоно, һурагшадай ухаан сэдьхэл хүмүүжэнэ.
X– XI классуудай литературын курс монографическа ба обзорно темэнүүдые үзэхөөр хараална. Тиимэһээ һурагшад буряадайнгаа элитэ уран зохёолнуудтай танилсаха аргатай, тэдэнэй литературын хүгжэлтэдэ ямар һуури ззэлдэг, ямар онсо удха, шанар оруулһые ойлгожо абана.
Программа соо оруулагдаһан зохёолнууд булта һурагшадаар уншагдаха, удаань шэнжэлэгдэхэ зэргэтэй. Тэрэ тоодо уран зохёолшын ажал ябуулга, зохёохы зам, тэрэнэй Эхэ орондоо үнэн сэхэ, бэеэ үгэнги, үндэр мэдэрэлтэй байһаниинь зохёолойнь текст шудалан, зүб мүрөөр бодомжолходо, удхыень ойлгоходо туһалха юм.
Уран зохёолнуудые шэнжэлхэдээ, һурагшад буряад литературын баялигтай, түрэл арадайнгаа сэдьхэл ухаанай хүгжэлтэтэй, литературын хүгжэлтын ёһо гуримтай, түхэлнүүдтэй (формонуудтай) танилсана, литературна теорёор мэдэсэнь үргэдэнэ, зохёолнуудай удха гүнзэгыгөөр ойлгожо абана, гоё һайханиие ойлгохо талаар хүмүүжэнэ.
Литературын теориин ойлгосонуудые һурагшад V-VII классуудта шудалжа эхилэад, VIII-IX классуудта үргэлжэлүүлнэ, хүгжөөнэ, X-XI классуудта бүри орёо ойлгосонуудтай танилсана. Эндэ литературна түхэл, литературна шэглэл, арабта ёһо бодото байдалада үндэһэлхэ гэһэн литературын гол уран аргатай танилсажа шудална. Литературна ойлгосонуудые удаа дараалан, шата шатаарнь, хоорондонь холбоотойгоор һурагшадай ухаанда бүрилдүүлхэ юм.
Һурагшадай литературна хүгжэлтын курсда классһаа гадуур уншалга ороно. Классһаа гадуур уншаха зохёолнуудай список үгтэбэ, уншаһан зохёолнуудаар хөөрэлдэхэ тусхай саг программаар хараалагданхай.
Хэшээлнүүдтэ ба хэшээлһээ гадуурхи хүдэлмэридэ “Байгал” журналда, “Буряад үнэн” газетэдэ гаража байгаа ниитэ зоной һаналай талаһаа һайшаагдаһан мүнөөнэй уран зохёолнууд, публицистикэ үргэнөөр хэрэглэгдэхэ байна. Тиихэдээ мүнөө сагай литературын шухала асуудалнуудтай танилсуулха, литературна зохёолнуудые хэрэглүүлжэ, һурагшадые һонирхуулдаг, ажабайдалай асуудалнуудаар харюу олгуулжа һургаха юм. Эндэ һурагшадай хүмүүжэлдэ туһатай арадай ажал харуулһан зохёолнуудта онсо анхарал хандуулха байна.
Гэрэй даабари соо уран зохёолой текст уншалга болон зохёолоор хэхэ бусад ондоо хүдэлмэри хараалагдана. Класс бүхэнэй программада һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөхэ хүдэлмэри үгтэнэ. Эдэ хүдэлмэри зохёол үзэлгэтэй нягта холбоотой байжа, һурагшадай ухаалдин бодомжолхо, уранаар ба удха зохилдоотойгоор бодомжолхо шадабарииень хүгжөөхэ, гоё һайханиие ойлгохо мэдэрэлыень нарижуулха, уран зохёолнуудые шэнжэлхэ, сэгнэхэ шадабаритай болгохо юм.
Зарим хүдэлмэри жэл бүри үнгэргэгдэжэ байдагшье һаа, классһаа класста һуралсалай зорилгоһоо, үзэгдэхэ материалай онсо янзаһаа, һурагшадай бэлэдхэлһээ боложо орёо, нарин болгогдожо байха юм.
Аман гү, али бэшэмэл хүдэлмэриин урда тээ заатагүй бэлэдхэлэй һургалгын хүдэлмэри үнгэргэхэ хэрэгтэй. Эндэ буряад хэлэ үзэлгэдэ бүрилдүүлэгдэһэн һурагшадай мэдэсэ, шадабари ба дадалгада багша түшэглэхэ байна. Мүн литератураар үнгэргэгдэдэг аман ба бэшэмэл хүдэлмэри заабол үзэжэ байһан уран зохёолнуудтай холбоотой байха юм. Һурагшадай хэлэлгын болбосоролые дээшэлүүлхын тула олон янзын хүдэлмэри, тэрэ тоодо диалогическа ба монологическа хэлэлгэ хэрэглэхэ шухала.
Литератураар һурагшадай мэдэсэдэ табигдадаг гол эрилтэнүүд класс классаар үгтэбэ. Эдэ эрилтэнүүдэй ёһоор һурагшад монографическаар үзэгдэдэг зохёолнуудай удха, өөрсэ онсо уран һайханииень мэдэхэ, литературын теориин ойлгосонуудые ашаглажа шадаха, сээжэлдэхээр дурадхагдаһан текстнүүдые сээжээр мэдэхэ зэргэтэй.
Класс бүхэнэй программын һүүлдэ һурагшадай мэдэсэ сэгнэхэ, шэнжэлхэ шадабари ба хэлэлгыень шалгаха эрилтэнүүд нэрлэгдэнэ. Энэ хадаа литература заалгые бодото шэглэлтэй болгоно, һургуулиин урда табигдаһан шэнэдхэн хубилалгын шухала зорилгонуудай ёһоор үгтэнэ.
Литератураар һургалгын, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые бэелүүлэлгэ нэн түрүүн багшын оролдолгоһоо, бэлэдхэлһээ, мэргэжэлэй шадабариһаа, үргэн гүнзэгы мэдэсэһээ, соёлһоо дулдыдаха. Туд программа багшада зохёохы шанартайгаар эдэбхи үүсхэлтэйгээр хүдэлхэ ехэ арга боломжо үгэнэ. Тиимэһээ багша һурагшадаа аман ба уран зохёолдо дурлуулан, сэдьхэл бодолой ба гоё һайханиие ойлгохын талаар хүгжөөхэ, эдэбхитэй болгон хүмүүжүүлхэ аргатай.
Литературын хэшээлнүүд классһаа гадуур үнгэргэгдэдэг литературна кружогой хэшээлнүүдтэй, литературна үгэ буляалдаата хөөрэлдөөн, үдэшэ болон утреннигуудтай, орон нютагаараа литературна аяншалгатай нягта холбоотойгоор үнгэргэгдэхэ юм.
Туд программада хабсаргалтанууд үгтэбэ:
1-дэхи хабсаргалта: классһаа гадуур һурагшадай уншаха зохёолнууд.
2-дохи хабсаргалта: һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгээр, бэшэмэл хүдэлмэри үнгэргэлгөөр, тетрадь шалгалгаар нэгэдэмэл эрилтэнүүд.
3-дахи хабсаргалта: литератураар һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дүршэл сэгнэхэ хэмжээнүүд.
V класс (68 час)
Буряад литература тухай оролто хөөрэлдөөн (1 час). Түрэлхи литература тухай юрэнхы ойлгосо. Буряад литература шэнжэлэн үзэхэ зорилго. Эхин классуудта һурагшадай уншаһан уран зохёолнуудһаа жэшээнүүд.
V класста үзэгдэхэ “Түрэлхи литература” гэжэ номтой танилсалга.
ЭХЭ ОРОН
X. Намсараев. Шубуунай аян (1 час). Поэдэй туд шүлэг соогоо намарай ерэһые харуулһаниинь.
Шубуудай түрэһэн нютагтаа дуратай байһан тухай авторай тэмдэглэһэниинь.
Энэ зохёолой уран найруулгын шэнжэ шанар.
Б. Абидуев. Алтан далай (2 час). “Алтан далай” гэжэ шүлэг соо намарай таряанай түхэл янзые уранаар зураглан харуулһан үгэнүүдэй удха шанар. Таряа хуряалгын яажа үнгэргэгдэдэг тухай уран зохёолшын хэлэһэниинь. Эпитет, метафора тухай ойлгосо.
Ч.-Р. Намжилов. Нангин баялиг (1 час). Хүн бүхэнэй түрэлхи хэлэеэ сэдьхэлдээ дүтөөр үзэхэ байһан тухай поэдэй туд шүлэг соогоо харуулһаниинь.
Энэ зохёолой уран найруулгын шэнжэ шанар.
АРАДАЙ ОНТОХОНУУД
Арадай аман зохёолнууд тухай юрэнхы ойлгосо.
Сэсэн хүүхэн (3 час). Онтохон соо хабаадалсагша нюурнууд, тэдэнэй абари зан ба хэһэн хэрэгүүд. Үгытэй хүүхэнэй хаанай уймар тэнэг хүбүүнһээ ухаатай сэсэн байһаниие харуулалга. Тэрэнэй арад зоноо хариин дайсадай дарлалтаһаа абаралга. Онтохоной гол удха шанар.
Тоти шубуун. (2 час). Хаанай хэрзэгы сэдьхэлтэй эрхэ басаганай амитадые хайрладаггүй байһыень онтохон соо харуулалга.
Тоти шубуунай ухаатай байһан ушарһаа бэеэ аршалжа, дайсадаа хэһээһэниинь.
Онтохон соо байгаали болон амитадые хамгаалха тухай хэлэгдэһэниинь.
Үнэгэн шоно хоёр (1 час). Онтохон соохи үнэгэнэй гаргаһан мэхэ.
Туд зохёолой уран һайханай шэнжэ шанар.
ЛИТЕРАТУРНА ОНТОХОНУУД
Б. Д. Абидуев. Тэхэ бабанын түүхэ (3 час). Литературна онтохонуудай онсо шэнжэ тухай.
Б. Д. Абидуевай “Тэхэ бабанын түүхэ” гэжэ арадай аман зохёолой аялгаар бэшэһэн онтохоной удха, геройнуудайнь образууд.
Эшэгэн тэхын абари зан, һанаамгай ухаан, эрэлхэг зориг, хэрэг ябадал. Тэрэнэй өөрһөөнь үлүү ехэ хүсэтэй аад, уймар тэнэг, аймхай тулюур амитадые булиһаниинь.
Ш. Нимбуев. Тархайн хүбүүн Зархай (2 час). Туд онтохоной гол герой һүбэлгэн ухаатай Зархайн үгынгөө бэрхээр Харлай хааниие торгоожо, арбан аяга алтыень абаад, үгытэй зондо хубаажа үгэһэниинь.
Таабаринууд (2 час). Таабаринууд тухай тобшо ойлгосо. Таабаринууд соо арад зоной сэсэн ухаанай, нарин ажаглалгын ба зохёохы бодолой харуулагдаһан ушар. Таабаринуудай уран найруулгань, онсо шэнжэ шанарынь.
Хүнүүд, бэеынь хубинууд, ажал хүдэлмэри, байгаалиин үзэгдэлнүүд, элдэб амитад ба бусад юумэнүүд тухай зохёогдоһон таабаринуудтай танилсалга. Тэдэнэй шэлжэмэл удхые тайлбарилга.
УРДАНАЙ БАЙДАЛҺАА
X. Намсараев, Үри нэхэбэри (3 час). “Үри нэхэбэри” гэжэ рассказ соо урда сагта баян үгытэй хоёрой хоорондохи харилсаае харуулһаниинь.
Нютагай баян Үлэгшэнэй Цэрэнэй хэрзэгы шэрүүн аяг ааша.
Бүнжэд хүгшэнэй арюун һайхан сэдьхэл.
Цэбүүдэйн сэсэн бодол, шэн зориг.
Рассказ болон диалог тухай ойлгосо.
X. Намсараев. Тахуунай (2 час). Урданай сагта зарим үхибүүдэй зол жаргалгүй зобожо ябаһые зохёол соо уранаар харуулалга.
Мүнөө сагай хүүгэдэй байдал, һуралсал тухай ямар анхаралай хандуулагдадаг тухай хөөрэлдөө хэхэ.
Ж. Балданжабон. Бүргэд (туужаһаа хэһэгүүд) (5 час). Аригуун Бүүбэй — зоной түлөөлэгшэ.
Сандан ноёной Аригуун Бүүбэйе харшалалга.
Баян Бимба үгытэй Эшэгээдэй хоёрой зүрилдөөн. Аригуун Бүүбэйн Сандан ноёниие торгоһониинь. Зэргэсүүлгэ болон зохёолнуудай геройнуудай характеристикэ тухай ойлгосо.
ШЭНЭ САГАЙ ШЭНЖЭ
Ц. Шагжин. Верка (5 час). Рассказ соо граждан дайнай үе харуулһаниинь, үхибүүдэй хоорондохи харилсаан. Бадма, Жамса, Верка, Цэбээн дүрбэнэй хани нүхэд болоһон шалтагаан, хэһэн хэрэг үйлэнүүд. Верка басаганай эрэлхэг ябадал.
Б. Базарон. Зүгы (2 час). Уран зохёолшо тухай тобшо мэдээн.
Басниин геройнуудай образууд.
Туд зохёол соо ажабайдалай зүрилдөө харуулһаниинъ.
Ж. Тумунов. Арад зомни, тэмсэлдэ бодыш! (1 час). Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай эхилхэдэ, аба эжыдээ, арад зондоо уран зохёолшын хандажа хэлэһэн үгэнүүдэй удха. Шүлэгэй найруулгада хэрэглэгдэһэн уран арганууд.
Б. Шойдоков. Тагнуулшадай баатаршалга. (3 час). Б. Шойдоковой “Дархан соло” гэжэ повесть тухай тобшо мэдээн. Днепр мүрэнэй саада эрьеын шугы соо хоргодоод байһан фашистнуудай дундаһаа нэгыень амидыгаар барижа асарһан Совет Армиин тагнуулшадай баатаршалга. Тэдэнтэй хамта ябаһан буряад хүбүүн Бата Дамчеевэй дүрэ. Тэрэнэй һонор ухаатай, эрэлхэг зоригтой, Эхэ орондоо дуратай байһаниинь.
Д. Жалсараев, Минии уялга (1 час). Түрэл орон түрэһэн эхэ хоёрой ашаар бүхы хүнүүдэй урган хүмүүжэдэг тухай туд шүлэг соо харуулагдаһаниинь.
Хүн бүхэнэй яажа түрэл оронойнгоо, түрэһэн эхынгээ ашыень харюулха тухай авторай һанамжа.
Энэ зохёолой уран һайханай шэнжэ.
Г. Чимитов. Эрэ тахяа (1 час). Тус басни соо эрэ тахяагай хатуу дошхон абари зангынь, һүрхэй дорюун аашаниинь, түрэһэн эхэдээ дээрэлхэһэниинь.
Эхын голхорол, гомдол, шаналал, эндүүрэл.
Аба эжынгээ ашыень харюулдаггүй хүнуүдые шоо үзэлгэ.
Басни тухай ойлгосо.
Ц. Номтоев. Хилээмэн (3 час). Үхибүүдтэ һургаал болгон, яагаад хилээмэнэй бии болодог тухай авторай эли тодоор харуулһаниинь. Хилээмэндэ хайша хэрэгээр хандаһанайнь түлөө ашадаа Үлзытэ үбгэнэй дураа гуталга. Жалсарайн алдуугаа ойлгожо, хилээмэ сэгнэжэ, хүндэлжэ һуралга.
НЮТАГАЙМ ШАРАЙ
Ч. Цыдендамбаев. Тарбагатайда (1 час). “Тарбагатайда” гэжэ шүлэг соо хабарай сагта амитадай ажамидаралайнь ба арад зоной ажал хүдэлмэриин уран гоёор зураглагдан харуулагдаһаниинь. Туд шүлэгэй байгуулгада хэрэглэгдэһэн аллитераци ба рифмэ.
Д. Улзытуев. Хайранга (1 час). Поэдэй түрэл нютагайнгаа байгаалиин үзэсхэлэн һайханиие магтан түүрээлгэ, хүн байгаали хоёрой нягта холбоо харуулһаниинь.
Хамта:
уран зохёол үзэлгэдэ — 45 час;
хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ — 15 час;
классһаа гадуур уншалгаар хөөрэлдэлгэдэ — 8 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
1. Б. Абидуев. Алтан далай.
2. Таабаринууд (багшын үзэмжөөр).
3. Д. Жалсараев. “Минии уялга”.
4. Г. Чимитов. “Эрэ тахяа”.
5. Ч. Цыдендамбаев. “Тарбагатайда”.
6. Д. Улзытуев. “Эхэ орон” (хэһэг, багшын үзэмжөөр).
V КЛАССАЙ ТҮРЭЛХИ ЛИТЕРАТУРЫН ХЭШЭЭЛДЭ
ҺУРАГШАДАЙ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ХЭЛЭ
ХҮГЖӨӨЛГӨӨР ХЭГДЭХЭ АЖАЛАЙ ГОЛ ЯНЗАНУУД
Уран зохёолой, түрэлхи литературын ном соо оруулагдаһан зохёолой хэһэгүүдые тодорхойгоор уншалга.
Уран зохёолһоо сээжэлдэһэн хэһэгүүдые, шүлэгүүдые тодо һонороор, уранаар хэлэлгэ.
Рассказуудые, ехэ прозаическа зохёолой хэһэгүүдые удхадань дүтэрхыгөөр, тобшоор, шэнжэлэн хөөрэхэһөө гадна, бэшэг дээрэ тэрэнээ найруулан бэшэлгэ. Тиихэдээ байгаалиин үзэгдэл, геройн түхэл шарай, гэр соохи байдал г.м. зураглан хөөрэлгэ ба бэшэлгэ.
Үзэһэн, уншаһан зохёолой удхаар ойлгоһоноо, мэдэхэ болоһон юумэеэ өөрынгөө үгөөр хөөрэлгэ, зохёолго бэшэлгэ, табигдаһан асуудалда дүүрэн харюу хэлэлгэ, мүн баһа бэшэмэл харюу бэлдэлгэ, литературна герой тухай рассказ зохёожо хөөрэлгэ, тэрэнээ зохёон бэшэлгэ.
Түрэлхи литературын ном соо ороһон багашаг зохёолой текстын удхаар түсэб табилга.
Хараһан, үзэһэн, дуулаһан, мэдэхэ болоһон юумэеэ уранаар зураглан хөөрэлгэ, рассказ зохёожо туршалга, удхатай онтохоной, рассказай болоод зарим басниин удхаар инсценировко бэшэлгэ.
Уншаһан һонин зохёол, уран зураг, хараһан кино, теле-дамжуулга тухай һанамжаяа хөөрэлгэ.
Буряад хэлэнэй хэшээлдэ үргэлжэлүүлэгдэхэ зүйлнүүд
Юрэ хөөрэлгэ, зураглал, һанаһанаа хөөрэлгэ үргэлжэлүүлгэ. Юрын түсэб. Хэлэнэй найруулга һайжаруулалга. Уран зохёолой, хөөрэлдөөнэй, эрдэм ухаанай найруулга. Элдэб юумэ зураглаһан юрэ хөөрэһэн текст удхадань дүтэрхыгөөр хөөрэлгэ, бэшэлгэ. Зураглаһан, юрэ хөөрэһэн, һанамжалһан маягтай зохёолго бэшэлгэ.
V классай түрэлхи литературын хэшээлдэ һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд
Һурагшад иимэ юумэнүүдые мэдэхэ ёһотой:
— Үзэһэн зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрые;
— Үзэһэн зохёолойнгоо гол үйлэнүүдые (сюжет), геройнууд, тэдэнэй хоорондохи хани харилсаан тухай;
— портрет, пейзаж, эпитет, метафора тухай, тэдэнэй онсо янзануудые;
— программаар хараалагдаһан сээжэлдэхэ ёһотой зохёолой хэһэгүүдые, шүлэгүүдые.
Һурагшад иимэ юумэ хэжэ шадаха ёһотой:
I
— уран зохёолшын зохёол соогоо бэшэһэн уран зураглалые хөөрэжэ;
— үзэжэ байһан зохёолой гол шухала үйлэнүүдые бусад олон юрын үйлэнүүдһээ илгажа;
— зохёол соохи үйлэнүүдэй болоһон шалтагааниие, сагые, тэрэнэй хойшолонгые элирүүлжэ;
— үзэжэ байһан зохёолой хэлэнэй уран аргануудые, байгаалиин зураглалнуудые текст сооһоо илгажа;
— зохёолой геройдо өөрынь хэһэн хэрэг, үйлэ, хэлэһэн һанал бодолынь баримталан, характеристикэ үгэжэ;
II
— уран зохёол болон хрестомати соохи текст зүбөөр, тодорхойгоор уншажа;
— сээжэлдэһэн зохёолоо тодоор, уранаар уншажа;
— багашаг эпическэ зохёол болоод ехэ зохёолой хэһэгүүдые тобшоор, удхадань дүтэрхыгөөр, түүбэрилэн найруулан бэшэжэ;
— зохёолой герой тухай хөөрэжэ;
— багахан эпическэ зохёолой удхаар түсэб табижа;
— өөрынгөө дураар уншаһан зохёол тухайгаа һанамжаяа, ойлгоһоноо өөрынхеэрээ хөөрэжэ;
— уран зураашадай гоё һайхан зураг тухай ойлгоһоноо, һанамжаяа хэлэжэ.
III
— “Түрэлхи литература” болоод уншаһан ном соохи тайлбари үгэдэг оньһо хэрэглэжэ.
VI класс (68 час)
АРАДУУДАЙ ХАНИ БАРИСААН
С. Ангабаев. Минии нүхэд олон юм даа (1 час). Поэдэй туд шүлэг соогоо арадуудай хани барисаае харуулһаниинь.
Энэ зохёолой уран найруулгын шэнжэ шанар.
Ч. Цыдендамбаев. Талын аадар (2 час). Тус рассказай темэ ба гол удхань. Урда сагһаа хойшо мүнөө үе хүрэтэр ород ба буряад арадуудай хоорондохи нүхэсэлэй улам бэхижэһэниинь.
В. Петонов. Минии Росси (1 час). Поэдэй энэ шүлэг соогоо агуу Россин арад зоной дэлгэр һайхан сэдьхэлые магтан дуулалга.
Туд зохёолой уран найруулгын шэнжэ шанар.
Амиды болгожо харуулхы тухай ойлгосо.
ОНЬҺОН, ХОШОН ҮГЭНҮҮД БА ҮЛЬГЭРНҮҮД
Оньһон үгэнүүд (2 час). Оньһон үгэнүүд — арадай сэсэн мэргэниие харуулһан тобшо найруулганууд гэһэн ойлгосо. Оньһон үгэнүүдэй бии бололго ба дэлгэрэлгэ. Тэдэнэй зүб һургаал заабари үгэһэн, һайн жэшээ харуулһан удха шанар.
Темынгээ талаар арад зоной абари занда, эрдэм ухаанда, ажал хүдэлмэридэ зорюулагдаһан оньһон үгэнүүд. Оньһон үгэнүүдэй найруулгын ба хэлэнэй онсо шэнжэнүүд.
Оньһон үгэнүүдэй сэхэ ба далда удхатайгаар ойлгохоор зохёогдоһониинь.
Хошон үгэнүүд (1 час). Хошон үгэнүүд — арадай дундаһаа гараһан уран хурса найруулга гэһэн мэдэсэ. Тэдэнэй ажабайдалда ушарһан элдэб үзэгдэлнүүдэй һайн гү, али муу талые элирүүлжэ, сэгнэлтэ үгэһэн удхань.
Һайшааһан ба муушалһан удхатай хошон үгэнүүд.
Хошон ба оньһон үгэнүүдэй илгаа.
Аламжа Мэргэн (8 час). Нэгэ бүлэг. Аламжа Мэргэн хүбүүн Агуу Гоохон дүүхэй хоёрой түрэһэн гараһан тухай. Тэдэнэй бага наһандаа үншэрэлгэ.
Хоёрдохи бүлэг. Хоёр Зутан абганар тухай. Тэдэниие Аламжа Мэргэн Агуу Гоохон хоёрой угталга.
Дүрбэдэхи бүлэг. Аламжа Мэргэнэй Ягша Хара абгайтай тулалдажа, илалта туйлаад, зобоһон, тулиһан хүнүүдые сүлөөлһэниинь.
Аламжа Мэргэнэй арюун һайхан сэдьхэл, шэн зориг, хүсэ шадал. Тэрэнэй нариихан шарга мориной дүүргэһэн үүргэнүүд.
Үльгэр соохи фантастическа найруулгануудай удха шанар.
ШЭНЭ САГАЙ ШЭНЖЭ
Ц. Дамдинжапов. Юрын буряад эхэ (4 час). Энэ рассказ соо Цыренова Бүмбүү Базаровнагай намтарай зураглагдаһаниинь.
Бүмбүү Базаровнагай хөөрөөн соо буряад арадай урданай ба мүнөөнэй байдалай харуулагдаһаниинь.
Л. Тапхаев. Фермын үхибүүд (1 час). Поэдэй туд шүлэг соогоо хүдөө нютагай үхибүүдэй ажабайдал харуулһаниинь.
Авторай үхибүүдые ажалда дуратайгаар хүмүүжүүлхэ тухай хэлэһэниинь.
Шүлэгэй уран найруулгын шэнжэ.
Ц-Б. Бадмаев. Будамшуугай орон нютагаар Серёжын аяншалга (6 час). Туд зохёол соо буряад арадай һайн һайхан ёһо гуримуудай, хүндэмүүшэ заншалнуудай зураглагдаһаниинь.
Авторай арадуудай хани барисаае харуулһаниинь.
Г. Чимитов. Табан хурган (1 час). Табан хурганай түрүүн арсалдаад, һүүлдэ эблэрһэн тухайнь. Шүлэгэй удха тайлбарилга. Энэ зохёолой ёгто маягтайгаар бэшэгдэһэниинь.
Ч. Цыдендамбаев. Шэнэ байшан (3 час). Рассказай удха. Зохёол соо арад зоной мүнөө үеын хүгжэлтэ, ажаһуудалайнь улам бүри һайжаржа байһые харуулһаниинь. Шэнэ гэр барилга хамтын ажалай, дүршэл шадабариин үрэ мүн. Балдан Санхировай, Нанзад, Ойдоб баабайнарай мэргэжэл, шадабари.
Рассказай уран арганууд, хэлэн.
ҮЛЗЫТЭ НЮТАГАЙМ БАЙГААЛИ
Б. Абидуев. Сонхоор малайһан һара (1 час). Шүлэг соо байгаалиин амгалан һайхан байдалай үнэншэмэ гоёор зураглагдаһаниинь.
Авторай сэдьхэлэйнгээ мэдэрэлнүүдые поэзиин уран найруулгануудай аргаар харуулһаниинь, байгаалиие зураглаһан уянгата шүлэг.
Б. Батоев. Хээрын нүхэнэй нюуса (4 час). Повестиин гол геройнууд Баатар Дугар хоёрой Хээрын нүхэндэ ошожо, нюусыень мэдэһэниинь.
Тэдэнэй уршагта ябадалнууд, дүрэнүүд.
Туд зохёолой удха шанар.
Д..Д. Дамдинов. Сэлэнгэ (1 час). Энэ шүлэг соогоо авторай Сэлэнгэ мүрэниие уран гоёор магтажа бэшэһэниинь.
Шүлэг соохи эпитедүүд, амиды болгожо харуулһаниинь.
Лирикэ тухай ойлгосо.
Хамта:
уран зохёол үзэлгэдэ — 36 час;
хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ — 24 час;
классһаа гадуур уншалгаар хөөрэлгэдэ — 8 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
1. Д. Улзытуев. Буряад хэлэн.
2. Оньһон үгэнүүд (багшын үзэмжөөр).
3. “Аламжа Мэргэн” (үльгэрһөө хэһэг, багшын үзэмжөөр).
4. Г. Чимитов. Табан хурган.
5. Б. Абидуев. Сонхоор малайһан һара
6. Д. Улзытуев. Хайранга.
VI КЛАССАЙ ТҮРЭЛХИ ЛИТЕРАТУРЫН ХЭШЭЭЛДЭ
ҺУРАГШАДАЙ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ХЭЛЭ
ХҮГЖӨӨЛГӨӨР ХЭГДЭХЭ АЖАЛАЙ ГОЛ ЯНЗАНУУД
Уран зохёолой болоод һурагшадай уншаха хрестомати соо оруулагдаһан зохёолой хэһэгүүдые ходорхойгоор, түргөөр уншалга.
Уран зохёолһоо хэһэгүүдые, сээжэлдэһэн зохёолнуудаа тодо һонороор, уранаар уншалга.
Рассказуудые, ехэ прозаическа зохёолой хэһэгүүдые удхадань дүтэрхыгөөр, тобшоор болоод түүбэрилэн хөөрэхэһөө гадна, тэрэнээ найруулан бэшэлгэ (изложени). Тиихэдээ байгаалиин үзэгдэл, геройн түхэл шарай, гэр соохи байдал гэхэ мэтые зураглан хөөрэлгэ, бэшэлгэ.
Үзэһэн зохёолой удхаар ойлгоһоноо, мэдэхэ болоһон юумэеэ өөрынгөө үгөөр хөөрэлгэ, зохёолго (сочинени) бэшэлгэ, багшын гү, али ном сооһоо үгтэһэн асуудалда аман ба бэшэмэл харюу үгэлгэ. Зохёолой герой тухай рассказ, зохёол хөөрэлгэ, бэшэлгэ.
Хрестомати соо оруулагдаһан ехэ эпическэ болоод багашаг прозаическа зохёолой удхаар түсэб табилга.
Хараһан, үзэһэн, мэдэһэн, дуулаһан һонин зүйлнүүдые уран үгын аргаар зураглан хөөрэлгэ. Рассказ зохёолго. Рассказай болоод басниин удхаар инсценировко табилга.
Уншаһан зохёолоор, уран зурагаар, хараһан кинофильм, теле-дамжуулгаар һанамжаяа хөөрэлгэ.
ҺУРАЛСАЛАЙ БУСАД ПРЕДМЕДҮҮДТЭЙ ХОЛБООН
Буряад хэлэн. Буряад хэлэнэй хэшээлдэ һурагшадай хэлэжэ, хөөрэжэ, уншажа, найруулга ба зохёолго бэшэжэ шадаха дүршэлынь үргэдхэлгэ. Зохёолго бэшэлгэ. Хэрэгтэй материал суглуулалгаар, шэлэн абалгаар гуримтай болголго, орёо түсэб табюулга; эпическэ зохёолой тусхай хэһэгэй текстын удхаар тобшо, түүбэри удхатай найруулга бэшэлгэ үргэлжэлүүлэлгэ, хүнэй хэһэн хэрэг, ажал, үйлэ тушаа зохёолго бэшэлгэ, байгаалиин үзэгдэл тухай, гэр байра соохи оршон тойрониие зураглан зохёолго бэшүүлэлгэ.
VI КЛАССАЙ ТҮРЭЛХИ ЛИТЕРАТУРЫН
ХЭШЭЭЛДЭ ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИДА
ХЭГДЭХЭ ГОЛ ЭРИЛТЭНҮҮД
Һурагшад иимэ юумэнүүдые гол түлэб мэдэхэ ёһотой:
— үзэһэн зохёолойнгоо нэрые, автор тухай;
— шудалан үзэһэн зохёолойнгоо гол үйлэнүүдые (сюжет), геройнууд, үйлэдэгшэ нюурнууд, тэдэнэй хоорондохи харилсаа холбоон тухай;
— портрет, пейзаж, эпитет, метафора тухай гол ойлгосонууд ба тэдэнэй янзануудые;
программаар хараалагдаһан сээжэлдэхэ ёһотой зохёолой хэһэгүүдые, шүлэгүүдые.
Һурагшад иимэ юумэ хэжэ шадаха ёһотой:
I
— уран зохёолшын зохёол соогоо зураглаһан зурагые ухаан сэдьхэлдээ бии болгожо;
— үзэжэ байһан зохёолой шухала үйлэнүүдые (эпизодые) бэшэ үйлэнүүдһээнь илгажа;
— зохёол соохи үйлэнүүдэй болоһон шалтагааниие, тэрэнэй хойшолон, сагые элирүүлжэ;
— үзэжэ байһан зохёолой хэлэнэй уран аргануудые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые, зураглаһан зураглалнуудые текст сооһоо илгажа;
— зохёолой геройдо өөрын хэлэһэн үгэ, хэһэн хэрэг, үйлэ дээрэ үндэһэлһэн характеристикэ үгэжэ.
II
— уран зохёолой болоод хрестоматиин текст зүбөөр, ходорхойгоор уншажа;
— сээжэлдэһэн зохёол уранаар, тодоор уншажа;
— багашаг ба ехэ эпическэ зохёолнуудай хэһэгүүдые тобшоор, удхадань дүтэрхыгөер, түүбэрилэн хөөрэжэ, найруулан (изложени) бэшэжэ;
— шудалан үзэжэ байһан зохёолоор өөрынгөө һанамжа зохёолго (сочинени-бодомжо) болгон бэшэжэ; багшын табиһан асуудалда дүүрэн харюу үгэн хөөрэжэ, бэшэжэ, зохёолой герой тухай рассказ зохёожо;
— эпическэ зохёолоор гү, али тэрэнэй таарамжатай хэһэгээрнь түсэб табижа;
— өөрынгөө дураар шэлэжэ уншаһан зохёол тухайгаа өөрынгөө һанамжые хэлэжэ, уран зураашадай зураһан зураг, хараһан кино тухай мүн һанамжаяа хэлэжэ, хөөрэжэ.
VII класс (68 час)
Оршол (1 час).
ТҮРЭЛ ХЭЛЭН, ТҮРЭҺЭН ДАЙДАМНАЙ
Н. Дамдинов. Түрэл хэлэн, түрэһэн дайда (1 час). Поэдэй түрэлхи хэлэндээ дуратай байһан тухай мэдэрэлээ шүлэг соо харуулһаниинь.
Үндэһэн хэлэнэй түрэһэн эхэтэй, түрэл арадтай, тоонто газартай нягта холбоотой байһаниинь.
Түрэлхи хэлэнэй хүнэй хүгжэлтэдэ үзүүлдэг нүлөө, ажабайдалда дүүргэдэг үүргэ, уран һайханайнь шэнжэ шанар.
Д. Улзытуев. Буряад хэлэн (1 час). Уран зохёолшын туд шүлэг соогоо буряад хэлэнэй үни холын түүхэтэй байһые зураглаһаниинь.
Түрэлхи хэлэнэй унтаршагүй хүсэтэй, мартагдашагүй мүнхэ байһан тухай.
Хүнэй хэлэһэн үгэнүүдэй шэнэ һайхан ажабайдалай түлөө тэмсэлэй эгээл шухала зэмсэгүүдтэй зэргэсүүлэгдэһэниинь.
ДУУНУУД, ЮРӨӨЛНҮҮД, ДОМОГУУД
Урданай дуунууд (2 час). “Басаганай дуун” соо урда сагта буряад арадай жаргалгүй байһыень харуулалга. Туд зохёолдо унаһан морин түрэһэн эхэ хоёроо сэдьхэлдээ дүтөөр үзэжэ басаганай дуулаһаниинь.
“Ангуушанай дуун” соо урда сагта аба хайдагта шалгарһан мэргэшүүл тухай хэлэгдэһэниинь. Мэргэн ангуушанай омогорхолой харуулагдаһаниинь.
Мүнөөнэй дуунууд (2 час). “Мүнөөнэй дуунууд” соо арад зоной хараа бодолойнь, сэдьхэлэйнь мэдэрэлэй харуулагдаһаниинь. “Нютагнай” гэжэ дуун соо зоной ажабайдал магталга.
Композиторнуудай зохёоһон дуунууд. Дуунуудай хэлэнэй уран һайханайнь онсо илгаа.
Юрөөлнүүд (2 час). Аман зохёолой туд жанрын зохёолнууд соо арад зоной зүгһөө хүнүүдтэ һайн һайханиие хүсэжэ, уран гоё, удха дүүрэн үгэнүүдээр юрөөжэ хэлэһэниинь.
Юрөөлнүүдэй удха шанар болон байгуулалта.
Урданай ба мүнөөнэй юрөөлнүүд.
Бальжан хатан тухай домог (1 час). Туд домог соо буряад арадай уг гарбал тухай хэлэгдэһэниинь. Энэ домогто адлирхуу удхатай домогуудай дэлгэрһэниинь.
Иимэ жанрай зохёолнуудай онсо шэнжэ шанар.
УРДАНАЙ БАЙДАЛҺАА
Ч. Цыдендамбаев. Банзарай хүбүүн Доржо (7 час). Туд роман дотор зураглагдаһан Буряадай түрүүшын эрдэмтэ Доржо Банзаровай бага наһан.
Доржын түрэһэн нютагай онсо шэнжэ, түрэлхид, хүршэнэр, нүхэд. Үгытэй Тобшой хүгшэн, Арюухан, Затагархан гурбанай ажабайдал. Баян Мархансайтанай хомхой һанаан.
Бүдүүлиг ааша.
Һонор ухаатай Доржын һайхан сэдьхэл, Ворхоног Үльгэршын хэлэһэн үгэнүүдээр Доржын һонирхолго, монгол бэшэгтэ һураһаниинь.
Хяагта ошожо, һуралсалаа үргэлжэлүүлһэниинь. Шэнэ нүхэдтэй болоһониинь. Доржын эрдэм шудалалгада ашатайгаар нүлөөлһэн ород багшанар, номууд, нүхэд.
Романай тодо хэлэн, уран арганууд.
Ц. Шагжин. Будамшуу (6 час). Туд зүжэг соогоо авторай урда сагай буряадуудай ажабайдал харуулһаниинь.
Зохёолой гол геройн эрэлхэг зориг, тэмсэл. Пьесын уран Һайханай шэнжэ шанар.
Энэ жанрын зохёолнууд тухай ойлгосо.
ШЭНЭ САГАЙ ШЭНЖЭ
Ж. Тумунов. Талын бүргэд (2 час). Уран зохёолшын тус рассказ соогоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ совет арадай үндэр дээдэ патриотизм гаргажа, фашис булимтарагшадтай эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэһые харуулһаниинь. Зохёолой удха ба байгуулалта. Тэрэнэй гол геройн дүрэ, гаргаһан баатаршалга.
Б. Ябжанов. Хэрмэшэ (2 час). Туд рассказ соо Доржо хүбүүн Хэрмэшэ нохой хоёрой нүхэсэл тухай хэлэгдэһэниинь.
Дайнай үеын үхибүүдэй хүндэ хүшэр ажабайдал.
Хэрмэшэ нохойн гаргаһан габьяа.
Энэ зохёолой уран һайханай шэнжэ шанар.
Ц. Галанов. Хүгжэм (3 час). Энэ рассказ дотор Бальжама эхэнэрэй хуби заяан, ажал хүдэлмэри тухай зураглагдаһаниинь. Тэрэнэй эрдэм бэлигтэ Баярмаа басагаяа һургахаяа эрмэлзэһэниинь.
Бальжама эхэнэрэй дүрөөр эхэ хүнэй һайхан сэдьхэл зохёолшын харуулһаниинь.
Зохёол соо байгаали, хүниие зураглахадаа, авторай хэрэглэһэн уран арганууд.
ЭХЭ БАЙГААЛИ
А. Л. Ангархаев. Архимедэй хүшүүргэ (1 час). Эрдэмтэдэй заха хизааргүй -- замби түбиин нюусые, ажабайдалай хүгжэлтын орёо асуудал тайлбарилха, шэнжэлхэ гээшэ “хүндэ хүшэр үүргэ” гэжэ поэдэй хэлэһэниинь (бэшэһэниинь). Шэнжэлэгшэдэй “хүндэ хүшэр үүргэ” имагтал үдэр бүриин шанга ажалай, эрдэм бэлигэй, мэргэжэл шадабариин, оролдолгын ашаар бэелүүлэгдэдэг гэһэн һанал шүлэг соогоо харуулһаниинь.
Шүлэгэй уран найруулга, түхэл маяг, удха гурбанай тааража бүрилдэһэниинь.
Б. Мунгонов. Хара һалхин (4 час). Туд повесть соо Г. Н. Левскиин ударидалга доро һурагшадай нютаг ороноо шэнжэлхэеэ Баргажанай аймагаар аяншалһан тухай бэшэгдэһэниинь.
Энэ зохёолой гол геройнуудай дүрэнүүд, тэрэнэй ушаралта ябадалнууд.
Литературна теори: лирическэ отступлени (сухарилта) тухай ойлгосо.
Дурдагдаһан повестьдо авторай лирическэ сухарилта оруулһанайнь удха шанар.
М. Самбуев. Үглөөнэй шүүдэр (1 час). Шүлэг соогоо поэт түрэл нютагтаа дуратай байһанаа харуулһаниинь. “...тэрэнги, булжамуур, ургытай нүхэсэһөөр тэнжэһэмби” гэжэ үгэнүүдэй удха. Нютаг оронойнгоо байгаалитай поэдэй сэдьхэ-лэй таһаршагүй холбоотой байһаниинь, байгаалиин гоё үзэсхэлэнгүүд тухай зураглаһаниинь,
Туд зохёолой патриотическа удха, онсо маягаар зохёогдоһониинь.
Хамта:
уран зохёол үзэлгэдэ — 35 час;
хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ — 25 час;
классһаа гадуур уншалгаар хөөрэлдэлгэдэ — 8 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
1. Н. Дамдинов. Түрэл хэлэн, түрэһэн дайдамнай.
2. Дуунууд (багшын үзэмжөөр).
3. Юрөөлнүүд (багшын үзэмжөөр).
4. М. Самбуев. Үглөөнэй шүүдэр.
5. А. Ангархаев. Архимедэй хүшүүргэ.
VII КЛАССАЙ ТҮРЭЛХИ ЛИТЕРАТУРЫН ХЭШЭЭЛДЭ
ҺУРАГШАДАЙ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ХЭЛЭ ХҮГЖӨӨЛГӨӨР ХЭГДЭХЭ ХҮДЭЛМЭРИИН ЯНЗАНУУД
Уран зохёолой хэһэгүүдые, “Байгал” журналай, “Буряад үнэн”, “Буряадай залуушуул” газетэнүүдэй статьянуудые шангаар, ходорхойгоор уншалга.
Уран зохёолой шэлэгдэһэн хэһэгүүдые тодоор, уранаар уншалга.
Рассказуудые болоод ехэ эпическэ зохёолой хэһэгүүдые удхадань дүтэрхыгөөр, тобшоор, зарим хэрэгтэй хубинуудые шэлэн түүжэ, найруулан хөөрэлгэ, бэшэлгэ (изложени).
Шудалан үзэжэ байһан зохёолоор һанамжаяа зохёожо хөөрэлгэ, бэшэлгэ. Учебник, хрестомати соохи болоод багшын табиһан асуудалнуудта дүүрэн аман ба бэшэмэл харюу үгэлгэ. Литературна геройн характеристикэ зохёон хөөрэлгэ, бэшэлгэ.
- Зураглан хөөрэлгэ. Уран зохёолой удхаар инсценировко табилга.
Эпическэ зохёолһоо шэлэн абтаһан хэһэгэй гү, али бүхэли зохёолой удхаар түсэб табилга.
Өөрынгөө һанамжые хөөрэхэ, бэшэхэ юумэн тухайгаа түсэб табилга.
Уншаһан уран зохёол, хараһан уран зураг, кинофильм болоод теле-дамжуулгаар өөрынгөө һанамжа хөөрэлгэ, бэшэлгэ (хэлэһэн һанал бодолоо баримтануудаар үндэһэлхые оролдохо).
Һуралсалай бусад предмедүүдтэй холбоо
Буряад хэлэн. Буряад хэлэнэй хэшээлдэ “Байгал” журналай, “Буряад үнэн”, “Буряадай залуушуул” газетэнүүдэй материал уншуулалга, хөөрүүлгэ. Янза бүриин холбоо удхатай текстын удхаар юрын ба орёо түсэбүүдые табюулалга. Уншаһан текстын удхаар хөөрэлдөө хэлгэ, хөөрүүлэлгэ, хөөрэһэн юумыень бэшүүлэлгэ. Холбоо удхатай упражнениин текст болоод элдэб байгуулалгатай мэдүүлэлнүүдые уншуулалга.
Һурагшад иимэ юумэ мэдэхэ ёһотой:
— уншажа байһан зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрын удха тайлбарилга;
— шудалан үзэжэ байһан зохёолой герой болоод гол үйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол соохи шухала үйлэнүүдые мэдэхэһээ гадна, тэдэнэй хоорондохи холбоонуудые;
— уран зохёол бэшэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохёолой темэ ба гол удха, уран зохёолой геройнууд ба сюжет гэһэн литературна теориһоо ойлгосонуудые;
— программын эрилтын ёһоор сээжэлдэһэн шүлэгүүдые, эпическэ зохёолой хэһэгүүдые.
Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёһотой:
— уран зохёолшын зохёол соогоо зураглаһан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии болгожо;
— үйлэдэгшэ нюурай хэлэһэн үгэ, хэрэг, үйлэ элирүүлһэн эпизодуудые, шухала хэһэгүүдые зохёол соогоо илгажа;
:— зохёолой үзэл бодолой болоод уран һайханай талые харуулалгада сюжедэй зүйлнүүдэй үйлын хүгжэлтын эхин, үйлын уялдалга, (үйлын хүгжэлтын эгээн дээдэ шата) үүргэ элирүүлжэ.
VIII класс (34 час)
АРАДАЙ АМАН ЗОХЁОЛ
Арадай аман зохёол ба тэрэнэй жанрнууд (1 час.) Арадай аман зохёол (фольклор) тухай ойлгосо. Ородой революционер-демокрадууд аман зохёол тухай.
Хүн түрэлтэнэй соёл болбосоролой хүгжэлтэдэ аман зохёолой үүргэ, тэ-рэнэй гуманис удха, уран һайханиинь.
Аман зохёол соо зураглагдаһан арадай нангин һанал бодол, эрмэлзэл зорилго, хараа баримта, ойлгосо мэдэсэ, һургаал заабари, уран һайханай мэдэрэл, арадай тала хаража, энхэ амгалан байдал, баян хэшэг олгохоо оролдоһон арадай баатар мэргэшүүлэй дүрэнүүд, тэдэнэй хэһэн хэрэгүүд, ябаһан ябадал.
Аман зохёол — арадай гүн ухаанай һайхан сэдьхэлэй, үндэһэн хэлэнэй дундаршагүй баялиг.
Арадай аман зохёол түхэлөөрөө хубаарилга: шүлэгэй, прозын, зүжэгэй. Тэдэнэй жанрнуудаар илгарал.
Шүлэгэй жанрнууд: оньһон үгэнүүд, таабаринууд, дуунууд, юрөөлнүүд, жороо үгэнүүд, үльгэрнүүд. Эдэ зохёолнуудай онсо янза: байгуулга, толгой холбуулга, параллелизм, рифмэ г. м.
Прозын жанрнууд: мифүүд, домогууд, удхалһан хөөрөөнүүд (түүхэнүүд), онтохонууд, һонирхолтой хөөрөөнүүд. Прозын зохёолнуудай байгуулга, сюжет, уран арганууд г. м.
Зүжэгэй жанрнууд: арадай наадан, хатар, гурим заншалай ёһололнуудые гүйсэдхэлгэ. Тэдэнэй онсо янза.
Үльгэрнүүд ба үльгэршэд (1 час). Үльгэрнүүд — буряад арадай аман зохёолой эгээн ехэ жанр. Үльгэрнүүдэй темэ, гол удха, байгуулга, хэлэн, уран арганууд, геройнуудайнь патриотизм, арадай ажабайдал зураглалга.
Үльгэршэд — түрүү үзэл бодолоороо, бэлиг шадабаряараа онсо илгаржа, арадай дундаһаа урган гараһан оюун ухаатан мүн. Үльгэр хэлэхэ ёһо, гурим. Аман зохёолнуудые хөөрэлгэдэ үльгэршэдэй онсо арга шадабари. Үльгэршэд А. А. Тороев, Е. И. Сороковиков-Магай, П. Тушемилов тухай мэдээн.
“Гэсэр” эпос (6 час). “Гэсэр” — Буряадай героическа эпосүүдэй элитэ ехэнь. “Гэсэр” үльгэр эрдэмтэдэй суглуулан бэшэжэ, бүридхэһэн тухай. Туд үльгэрэй гол удха. Гэсэрэй дүрэ, дайшалхы хэрэг, ябадалайнь зорилго. Энэ эпосэй байгуулга, хэлэн, уран арганууд, мифическэ зүйлнүүд.
Үльгэр соо буряад, монгол, түбэд болон бусад арадуудай соёл болбосоролой талаар харилсаанайнь баримтанууд.
Мүнөө үеын арадай аман зохёол (1 час). Соёл болбосоролой ба уран зохёолой хүсэ ехэтэйгээр хүгжэн һалбархада, аман зохёолой шэнэ үүргэ 6а удха шанар, тэрэнэй шэнэ тематика.
Дуунууд, оньһон үгэнүүд, таабаринууд, юрөөлнүүд, һонирхолтой хөөрөөнүүд гэһэн жанрнуудай үлүү эршэтэйгээр хүгжэлтэ. Эдэ зохёолнуудай байгуулга, хэлэн, уран арганууд. Урданай ба шэнэ аман зохёолой жанрнуудай хоорондын холбоо.
Арадай аман зохёол ба совет буряад литература хоёрой холбоо харилсаан.
БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛНУУД
X. Намсараев. “Цыремпил” (7 час). X. Намсараев — буряад совет литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн. Тэрэнэй залууһаа эрдэм ба уран һайханай ажал тээшэ шунан эрмэлзэһэниинь, шууд оролсоһониинь. Зохёолнууд тухайнь тобшо мэдээн.
Повесть соо революциин урдахи буряад ниитэ зоной байдал үргэнөөр харуулагдаһаниинь. Повесть соо зураглагдаһан ангинуудай олон янзын түлөөлэгшэнэрэй дүрэ.
Цыремпилэй дүрэ. Буряад, ород ажалшадай дүрэнүүд: Доржо, Бошогто, Должод, Ямаахан, Козлов, Соболев, Матрена Ивановна. Эдэнэй үзэл бодолой хүгжэлтэ. Повесть соо баяд ноёдой байдал.
Тэмсэлэй дунда хүл мүрөө “төөриһэн” Галша, Дари.
Повестиин хэлэнэй уран арганууд. Авторай уранаар зохёон бэшэхэ шадабари.
Литературна теори: литературын арадша ёһо (народность).
Д. Дашинимаев. “Тоёон” (2 час). Поэдэй зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
“Тоёон” гэжэ шүлэг соо Буряад ороной хүгжэжэ, индустри бии болгоһониие, хүдэлмэришэн ангиин урган гараһые, хүдөө нютагуудта хамтын ажалай батажаһые магтаһаниинь.
Шүлэг зохёолгодо поэдэй өөрсэ янзаар хандажа, шэнэ түхэл оруулһаниинь, шүлэгэй ритмикые шэнэ ёһоор зохёоһониинь, рифмэ хэрэглэлгэнь, буряад шүлэгэй уран аргануудые бүри нарижуулһаниинь.
Литературна теори: шүлэгэй хэмжүүр, строфа (бадаг), ритм тухай ойлгосо.
Ц. Дон. “Хиртэһэн һара” (5 час). Ц. Доной (Цыденжаб Дондубоной) уран зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
“Хиртэһэн һара” туужа соо хүдөө ажахые шэнэлэн хубилгажа, шэнэ байдал байгуулха үеые зураглалга.
Раднын сэдьхэл бодолдо болоһон үзэлэй, аяг зангай хубилалтанууд. Тэрэ үеын дунда шадалтанай шэнжэтэй түлөөлэгшые Радна үбгэнэй дүрэ дээрэ харуулалга.
Туужын уран арганууд.
Литературна теори: сюжет ба үйлын хүгжэлтэ.
Б. Базарон. “Сэлэнгын үер”, “Походто” (2 час). Б. Базароной поэзи тухай тобшо мэдээн.
“Сэлэнгын үер” гэжэ патриотическа удхатай шүлэг соогоо Сэлэнгэ мүрэнэй, түрэл Буряадайнгаа үзэсхэлэн байгаалиие поэдэй магтан һайхашааһаниинь. Совет гүрэнэй хүршэ Монгол оронтой газар уһаараа, шэнэ байдал зохёоһон түүхэтэ замаараа нэгэ харгытай байһые харуулһаниинь.
“Походто” гэжэ шүлэг соогоо сэрэгшын хэсүү бэрхэшээлнүүдые дабаха зориг, хүсэн, шадал, тэрэнэй Эхэ орондоо, түрэл арадтаа үнэн дуратайһаань, бэеынь тамирай шамбайһаа сэхэ дулдыдана гэжэ харуулһаниинь. Походто ябаһан сэрэгшын портредые зүбөөр, шадабаритайгаар зураглаһаниинь.
Туд шүлэгүүдэй реализм, бодото байдалһаа һабагшатайнь, ритмикынь тодо байгуулга.
А. Шадаев. “Шампии баабай” (2 час). А. Шадаевай уран зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
Рассказ соо нютаг ороноо мэдэхэ байһаниие харуулһаниинь. Шампии баабайн дүрэ. Зохёол дотор бодото баримтануудые хэрэглэлгэ.
Рассказ соо хэрэглэгдэһэн түүхэлэн хөөрэлгын, байгаалиин зураглалнуудай үүргэ.
Литературна теори: арадай аман зохёолой (оньһон үгэнүүдые түүхэлэн хөөрэлгэ) зүйлнүүд, уран зохёолой хэлэн.
Хамта: уран зохёол үзэлгэдэ” — 27 час; хэлэ хүгжөөлгэдэ — 4 час; классһаа гадуур уншалгада — 2 час; литературна теоридо — 1 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
1. “Гэсэр” эпосэй нэгэдэхи һалааһаа хэһэг.
2. X. Намсараев. “Цыремпил” туужаһаа зунай халуун үдэр зураглаһан хэһэг.
3. Д. Дашинимаев. “Тоёон” гэжэ шүлэг.
4. Б. Базарон. “Походто” гэжэ шүлэг.
VIII КЛАССТА БУРЯАД ЛИТЕРАТУРААР ХЭГДЭХЭ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ШУХАЛА ХҮДЭЛМЭРИ
Аман хүдэлмэри. Уран зохёолой ба научно-популярна, мүн сээжэлдэһэн текстнүүдые зүбөөр, хурданаар, тодо уранаар, шангаар уншалга.
Уран зохёолнуудай юрэнхы удха дэлгэрэнгыгээр, тобшоор түүбэрилһэн шэнжэлгын зүйлнүүдтэйгээр хөөрэжэ үгэлгэ. Аман үгөөр зураглалга, зүжэглэл (инсценировко) бэлэдхэл. Үзэжэ байһан зохёолоор аман үгөөр өөрын һанамжатай сочинени зохёолго. Үзэгдэһэн зохёолдо асуудал табилга. Зохёолой геройнуудта Һурагша бүхэнэй зэргэсүүлһэн удхатай асуудалда характеристикэ үгэлгэ. Багшын хөөрөөн дээрэ, хрестомати соо үгтэһэн статья болон бусад материалнуудые (дурасхаал, һанамжа г. м.) ашаглан, уран зохёолшо тухай хөөрөөн. Бэеэ даагаад уншаһан литературна зохёолоор, хараһан кинофильмээр, теле-дамжуулгаар, зүжэгөөр мүн авторай ба актёрнуудай уншалгаар өөрын бодомжолготой һанамжа хэлэлгэ. һурагша бүхэндэ зохёохы шанартай даабари-рассказ, зүжэглэлгэ (инсценировко) шэнги түхэлтэй ехэ бэшэ сочинени выставкэ, музей хараһан тухайнь, классай ажал, городой архитектурын хүшөөнүүд тухай, малай фермэ ошоһоноо гү, али заводто элдэб мэргэжэлэй ажалтай, үрэ дүн ехэтэй хүдэлмэритэй г. м. танилсаһан тухай зохёолго.
Бэшэмэл хүдэлмэри. Уран зохёолнуудай гү, али хэһэгүүдэйнь удхаар бэшэжэ үгэлгэ. Үзэжэ байһан зохёолоор өөрын һанамжатай сочинени (сочинени-бодомжо) бэшэлгэ. Асуудалда дэлгэрэнгыгээр харюусалга. Һурагша бүхэнэй зэргэсүүлһэн асуудалда характеристикэ үгэлгэ. Уншаһан зохёолоор ба өөрын һанамжануудаар юрын ба орёо түсэб табилга. Бэеэ даагаад уншаһан зохёолоор, хараһан кинофильмээр, зүжэгөөр, теле-дамжуулгаар өөрын бодомжолготой һанамжа бэшэлгэ. Һурагшадай өөһэдынь ажаглаһан үрэ дүн һайтай ажал хүдэлмэри, аяншалга, экскурси, выставкэ г. м. тухай сочинени бэшэлгэ.
Һуралсалай бусад предмедүүдтэй холбоо.
Буряад хэлэн. Публицистическэ шэглэлтэй текстээр нютагай байгаалиин, архитектурын хүшөөнүүдэй, түүхын ба искусствын зүйлнүүдые оруулалсажа байгаад дэлгэрэнгы ба түүбэрилһэн сочинени бэшэлгэ. Морально-теоретическэ ба патриотическа темэнүүдээр өөрын бодомжолготой сочинени (сочинени-бодомжо) бэшэлгэ.
VIII КЛАССАЙ ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИДА ТАБИГДАХА ШУХАЛА ЭРИЛТЭНҮҮД
I
Һурагшад иимэ юумэ мэдэхэ ёһотой:
— уран зохёолой текст; темэ, үзэл бодол, уран дүрэ (уран һайханай образ), үзэгдэһэн зохёолой геройнуудые, сюжет;
— байгуулгын (композициин) шухала онсо янзануудые, хэлэнэй зураглан тодорхойлхо арга хэрэгсэлнүүдые.
һурагшад иимэнүүд юумэ шадаха зэргэтэй:
— үзэгдэжэ байһан зохёолнуудай байгуулгын (композициин) зүйлнүүдые илгажа ба тэдэнэй үүргэ тодорхойлжо;
— зохёолой геройнуудай өөр өөрын ба бултандань хабаатай шэнжэнүүдые тодорхойлон, характеристикэ үгэжэ, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байһые элирүүлхэ зорилготойгоор геройнуудые зэргэсүүлжэ;
— эпическэ, лирическэ, драматическа зохёолнуудые илгаруулжа;
II
— уран зохёолнуудай текст лирическэ, эпическэ, драматическа жанрай байһаарнь тэдэниие хараадаа абажа, тодоор, уранаар уншажа;
— үзэжэ байһан зохёолой геройнууд тухай, тэдээндэ авторай ямараар хандажа байһые хараадаа абан, һурагша бүхэнэй, бүхы һурагшадай зэргэсүүлһзн аман гү, али бэшэмэл өөрын бодомжолготой сочинени (сочинени-бодомжо) зохёожо;
— уран зохёолой геройнуудта характеристикэ үгэхэ орёо түсэб табижа;
— бэеэ даагаад уншаһан литературна зохёолоор, зохёолой геройнуудта өөрөө ямараар хандажа байһанаа харуулан аман гү, али бэшэмэл һанамжа үгэжэ;
III
— Һурагшадта зорюулжа хэблэгдэһэн научно-популярна номой тайлбари үгэдэг оньһо, мүн литературна нэрэ томьёотой толи хэрэглэжэ.
IX класс (68 час)
БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛНУУД
Д-Р. Батожабай. “Багшашни хэн бэ?” (4 час). Д-Р. Батожабайн уран зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
“Багшашни хэн бэ?” гэжэ туужа соо хүдэлмэришэнэй мэргэжэлдэ һураһан хүдөөгэй буряад хүбүүн Чулуун-Батын дүрэ. һуралсалай үедэ Чулуун-Батын дабаһан бэрхэшээлнүүд;
Туужын байгуулга, сюжет.
Литературна теори: туужа тухай ойлгосо үргэдхэлгэ.
Ц.-Д. Дондокова. Шулуунууд дуулана (3 час). Ц-Д. Дондоковагай поэзи тухай тобшо мэдээн.
“Шулуунууд дуулана” гэжэ поэмын арадай түүхэтэ зам дээрэ үндэһэлжэ бэшэгдэһэниинь. Эхэнэр хүнэй хуби заяан тухай поэтессын лирическэ, публицистическэ шэглэлтэй хөөрөөн. .
Туд поэмын “Шулуунууд дуулана” гэжэ нэрлэгдэһэниинь.
Литературна теори: лирическэ зохёол тухай мэдэсэ үргэдхэлгэ.
Н. Дамдинов. Декабристын бэһэлиг (4 час). Н. Дамдиновай зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
Туд зүжэг соо Буряад орондо сүлэгдэһэн декабристнуудай хуби заяан тухай хэлэгдэһэниинь. Зохёолой наадаха нюурнуудай образууд. Гол герой Н. А. Бестужевай абари зангай хүгжэлтэ.
Ород ба буряад арадуудай хани барисаае зохёолшон харуулалга.
Ц. Галанов. Саран хүхы (4 час). Ц. Галановай зохёолнууд тухай тобшо мэдээн. “Саран хүхы" гэжэ туужа соо Хойто Байгалай баялиг, ашагта малтамалнуудые бэдэрэн оложо, Байгал-Амарай түмэр харгын барилгада бэлэдхэл хэхэ үедэ ябаһан мэргэжэлтэдэй ажал харуулһаниинь.
Зохёолой гол геройнууд болохо лесник Гомбо Доржын, геолог Виктор Горбуновой, студентка Долгорой байгаалида гамтайгаар, эзэн ёһоор хандажа, баялигыень гамтайгаар ашаглахын түлөө хэһэн ажал, оролдолго, тэмсэл. Долгор басаганай һайхан сэдьхэл, ами бэеэ хайрлангүй хүниие абарха байһан зоригынь, инаг дураниинь.
Байгаалида хомхой шунахайгаар, хайра гамгүйгөөр хандагшадай арьяатан мэтэ һаналта, Шара Володя г. м. дүрэнүүд. Гани хүбүүнэй ухаа орохо тээшээ шэглэһэн зам.
Туужын сюжедтэ, байгуулгада аман зохёолой үүргэ. Байгаалиие зураглаха зохёолшын уран шадабари.
Ц-Б. Бадмаев. Итали тухай шүлэгүүд (2 час). Ц-Б. Бадмаевай зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
Зохёолшын “Эртэ үглөөгүүр Венецидэ”, “Джанни Родаритай уулзалга”, “Дольче фар ниенте”, “Итальян сабхи”, “Арриведерчи”, “Катюша”, “Буугай магазинда” гэһэн шүлэгүүд соо ажалша арадай хүндэ хүшэр байдал, дэлхэйн арадуудта оюун бэлигээрээ, уран шадабаряараа мэдээжэ болоһон Галилей, Данте, Рафаэль, Леонардо да Винчи, Микеланджело, Гарибальди, Грамши гэһэн агууехэ хүнүүдэй дүрэ ба үзэсхэлэн гоё хото городууд тухай уранаар, үнэн зүбөөр ха-руулһаниинь. Эдэ шүлэгүүдэй үзэл бодолой удха, түхэл, маяг.
I
Д. Эрдынеев. Ехэ уг (8 час). Д. Эрдынеевэй уран зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
“Ехэ уг” роман хадаа совет үедэ буряад арадай социальна байгуулалтада болоһон хубилалтануудые харуулһан үргэн дэлисэтэй зохёол мүн. Лэгсэгтэн Арьяатан хоёрой гэр бүлын үри хүүгэдэйнь хуби заяанда болоһон хубилалтанууд. Хүдөө ажахын мэргэжэлтэдэй, хүдэлмэришэн ангиин түлөөлэгшэнэрэй эдэ бүлэнүүдһээ гаралга.
Зохёол соо мүнөө үеын хүдэлмэришэдэй, инженернүүдэй һанал бодол, хүсэл эрмэлзэл. Балта, Аян, Кобзевтон болон бусадай заводой ажалые эрхим шанартай болгохо гэһэн оролдолго. Ород, буряад хүдэлмэришэдэй нүхэсэл. Олоной хэрэгтэ оролдолго гаргабашье, “өөртөө олзо, нэрэ соло олохые” бододог Балчин, Тучин мэтын хүнүүдэй дүрэнүүд.
Мухар үзэлтэнэй бии бололгодо гэр бүлын нүлөө Арьяатанай бүлэ дээрэ харуулжа шүүмжэлһэниинь. Арьяа үбгэн Ади хүгшэн хоёрой хоорондохи сэдьхэлэй хурса тэмсэл, тэрэнэй хойшолон. Хуушан сагай үлэгдэлнүүд болохо барга бүдүүлиг омогорхол, һаймһаралга элишэлэн шүүмжэлгэ.
Роман соо ниитэ социальна ба хубиин психологиие хамтадхан харуулһаниинь.
М. Самбуев. Ленинград тухай шүлэгүүд (3 час). М. Самбуевай поэзи тухай тобшо мэдээн.
“Ленинград тухай шүлэгүүд” соогоо поэдэй түүхэ ба Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэхи Ленинградай тэмсэл үнэн зүбөөр, уранаар харуулһаниинь. “Ленинград”, “Петергоф”, “Пискаревско булаша”, “Ладога” шүлэгүүдэй онсо удха, янза, байгуулга. Арад зоной патриотизм. Шүлэгүүдэй уран арганууд, үгэнүүдэй һуури һэлгүүлхэ арга хэрэглэгдэһэниинь.
М. Осодоев. Ууган хүбүүн (3 час). М. Осодоевой уран зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
“Ууган хүбүүн” гэжэ туужын бодото ажабайдал дээрэ үндэһэлжэ бэшэгдэһэниинь. Зохёолой гол герой Владимир Бильдушкиновай дүрэ. Тэрэнэй бага наһан, эдир залуу хаһань, сэрэгшэ болоод ябаһаниинь. Геройн һанал бодол, эрмэлзэл, ажалша аялдар абари зан, Эхэ орондоо үнэн сэхэ патриот байһаниинь. Владимирай хүмүүжэлдэ гэр бүлынь, һургуулиин, аха зоной нүлөөн.
Даманска шадархи тулалдаанда Владимирай эрэлхэг зоригтойгоор хабаадалсалга. Тэрэнэй баатараар унаһаниинь.
Туд зохёолой биографическа шэнжэтэй байһаниинь.
А. Ангархаев. Мүнхэ ногоон хасуури (7 час). А. Ангархаевай зохёолнууд тухай тобшо мэдээн.
“Мүнхэ ногоон хасуури” гэжэ роман хүдөө нютагай мүнөө үеын зоной ажахы, ажал хүдэлмэри харуулһан зохёол. Ажалшадай зэргэдэ залуушуулай (Ханда, Таряаша, Мэдэгмаа) орожо, өөр өөрын замаар ябажа, хүдөө нютагтаа ажаллаха гэжэ шиидэһэниинь. Колхознигуудай дунда үнэн сэдьхэлтэй хүнүүдэй (Шаралдай), хамтын хэрэгтэ хабаадабашье, өөрынгөө, гэр бүлынгөө олзо, дэбжэлтэ дээшэлүүлхын хойноһоо оролдоһон хомхой хүнүүдэй (Ломбо) бии байһые харуулһаниинь. Наһатай зоной (Аюша) бодол сэдьхэлдэ хуушанай шажан номнолой зүйлнүүдэй худхаралдан, ябадалдань һаад татажа байһаниие шүүмжэлһэниинь. Мэдэгмаа, Дэбшэн, Цезарь, Ханда, Дулма, Шаралдай. Ломбо болон бусадай тус тустаа мүнхэ шанартай һайн һайхан юумэ олохоёо оролдоһониинь, хүдөөгэй зоной ябадалда үзэгдэһэн хангалтагүй муу зүйлнүүдые сатирын хүсөөр зохёол соо шүүмжэлэлгэ, геройн өөрынгөө ябаһан ябадал, хэрэг, зориг тухайгаа бодомжолһондо уран зохёолшын психологическа ба социальна тайлбари үгэлгэ.
Л. Тапхаев. Ёохор (3 час). Поэдэй тус зохёол соогоо буряад арадай заншалта ёохорые харуулһаниинь. Зохёол дотор буряад нютагай байдал, хүн зоной шэнжэ шанар гүнзэгыгөөр удхалан харуулһаниинь.
Поэмын уран найруулга тухай ажал хээб гэжэ бэеэ шүүмжэлхэ бодол үнэн зүбөөр, уранаар харуулһаниинь. Энэ зохёолой байгуулгын онсо янза.
Поэдүүд С. Ангабаев, В. Петонов, А. Бадаев, Г. Чимитов, В. Намсараев, Ц. Дондогой, Г. Дашабылов, Б. Халзанов гэгшэдэй уран зохёолнууд тухай мэдээн (2 час).
Прозаигууд Ш.-С.Бадлуев, Д.-Д.Дугаров, В.Ябжанов гэгшэдэй зохёолнуудаар хөөрэлдөөн (2 час).
Мүнөө үеын зүжэг зохёолнуудаар хөөрэлдөөн (1 час).
Хамта:
уран зохёол үзэлгэдэ — 46 час;
хэлэ хүгжөөлгэдэ — 15 час;
классһаа гадуур уншалгада — 4 час;
литературна теоридо — 3 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
1. Ц. Галанов. “Саран хүхы” туужаһаа байгаалиие зураглаһан хэһэг.
2. М. Самбуев. “Пискаревско булаша” шүлэг.
3. Ц-Б. Бадмаев. “Эртэ үглөөгүүр Венецидэ” шүлэг.
4. Мүнөө үеын поэдүүдэй зохёолнуудһаа 2 — 3 шүлэг (багшын үзэмжөөр).
IX КЛАССТА БУРЯАД ЛИТЕРАТУРААР ХЭГДЭХЭ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ШУХАЛА ХҮДЭЛМЭРИ
I
Аман хүдэлмэри. Уран, научно-популярна, публицистическэ зохёолнуудые тодо уранаар уншалга үзэгдэжэ байһан зохёолоор өөрын бодомжолготой сочинени (сочинени-бодомжо) зохёолго, тэрэ тоодо зохёолой геройнуудта тусгаар (хубиин), зэргэсүүлэн, бүлэгөөрнь характеристикэ үгэлгэ. Уран зохёолшын ажабайдал, зохёохы ажал ябуулга, ажамидаралайнь намтарһаа зүйлнүүд, зохёолой бии болоһон түүхэ г. м. уран зохёолшо тухай хөөрөөн мэтэ монологическа хэлэлгын элдэб түсэбүүдые баримталан хөөрэлгэ. Ямар нэгэ ажахыда, завод, фабрикада экскурсяар ошоһоноо, һургуулиин ажал хүдэлмэри тухай, совхоздо хүдэлһэнөө, городой скульптурна хүшөөнүүд, ургаса хуряалгын һайндэр, ажалай мэргэжэлнүүдэй һайндэр г. м. тухай аман үгөөр өөрын рассказ, очерк, замай тэмдэглэл мэтэ зохёохы шанартай сочинени бэшэлгэ.
Бэшэмэл хүдэлмэри. Үзэжэ байһан зохёолоор гүнзэгы шанартай, өөрын бодомжолготой сочинени бэшэлгэ, тэрэ тоодо зохёолой геройнуудта тус тустань, нэгэн доро бултандань, зэргэсүүлһэн удхатай характеристикэ бэшэлгэ.
Өөрынгөө уншаһан номдо, хараһан кинофильм, теле-дамжуулга, зүжэг болон выставкэдэ рецензи гү, али һанамжа (отзыв) бэшэлгэ. Уран зурагуудай галерейдэ, ажахыда, заводой ажал дээрэ өөрөө ажаглалта хэжэ, рассказ бэшэлгэ. Литературна темээр нэгэ материал дээрэ үндэһэлжэ, элидхэл гү, али реферат бэшэлгэ.
Һуралсалай бусад предмедүүдтэй холбоон.
Буряад хэлэн. Морально-эстетическэ ба литературно-хронологическа темэнүүдээр публицистическэ шэглэлтэй сочинени бэшэлгэ. Нэгэ материал дээрэ үндэһэлжэ элидхэл бэлэдхэлгэ.
IХ классай һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха шухала эрилтэнүүд. Һурагшад иимэнүүд юумэ мэдэхэ ёһотой: — литература ажабайдал хоёрой хоорондохи холбоон;
— уран зохёолшоной намтарһаа тон шухала мэдээнүүдые;
— уран зохёолнуудай текстнүүдые;
— сюжет, байгуулгын (композициин) онсо янзануудые;
— үзэгдэһэн зохёолнуудай гол үйлэдэгшэ нюурнуудай типическэ удха шанар;
— литературна зан абари (характер), уран зохёолой түхэл маяг, бодото байдалһаа үндэһэлгэ гэһэн ойлгосонуудай шухала шэнжэнүүдые.
Һурагшад иимэ юумэнүүдые шадаха зэргэтэй:
— уран зохёолнуудые, тэдээн сооһоо хэһэгүүдые, сээжэлдэһэн зохёолнуудаа тодо уранаар уншажа;
— уран зохёолой үзэл бодолой ба уран һайханай өөрсэ маягые хараадаа абан, уран зохёол шүүбэрилжэ;
— эпос, лирикэ, драма гэһэн литературна зохёолой ямар жанрай байһые элирүүлжэ;
— сюжедэй, байгуулгын (композициин) зүйлнүүдэй, образуудай ба зураглан тодорхойлхо хэлэнэй арга боломжонуудай гуримай үзэл бодолой ба уран һайханай үүргэ тодорхойлжо;
— зохёолой удха задалан харуулхада, геройн үүргэ ба геройдо үгэһэн авторай сэгнэлтэ эли тодо болгожо.
II
— монологическа хэлэлгэ һайнаар хэрэглэжэ, өөрынгөө һанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа;
— түсэб табижа, тэрэ тоодо тезиснэ түсэб, мүн уран зохёолой шүүмжэлхы статьянуудаар конспект бэшэжэ;
— нэгэ материал дээрэ үндэһэлэн, литературна темээр элидхэл, соносхол (сообщение) гү, али реферат бэлдэжэ;
— бэеэ даагаад, уншаһан номоор, хараһан фильмээр, теле-дамжуулгаар, зүжэгөөр рецензи гү, али һанамжа (мнение), һайшаал бэшэжэ.
III
— Һуралсалай элдэб түхэлэй толинууд ба тайлбаринуудые хэрэглэжэ.
X класс (68 час)
XX ЗУУН ЖЭЛЭЙ УРДАХИ
БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛ (1 час).
Буряадай уран зохёол олонхи нютагуудта монгол үзэг дээрэ бэшэгдэжэ байһаниинь, ород, түбэд үзэг хэрэглэлгэ. Буряадуудай дундаһаа түрүү үзэл баримталһан үсөөхэн эрдэмтэдэй, багшанарай (Н.С. ба Я.А. Болдоновууд, Б. Норбоев, Ц. Онгодов, Р. Номтоев, Г. Гомбоев, М.Н. Хангалов, Г. Цыбиков болон бусадай) урган гаралга. Д. Банзаровай ажал.
Урданай зохёолнуудай жанрнууд: арадай аман зохёолой буулгабаринууд, угай бэшэгүүд, һургаалнууд, замай бэшэгүүд. В. Юмсуновай бэшэһэн “Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан” үльгэр. Аман зохёолтой холбоониинь. Эрдэмтэ соохор мориной шэдитэ үүргэ. Алтан Шаа Одхон Дангина хоёрой дүрэнүүд.
Ород ба бусад арадай уран зохёолһоо оршуулганууд,“Пан чатантра”, “Аржа Буржа хаан” онтохонуудай, А. С. Пушкин, И. А. Крылов, Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинскиин зарим зохёолнуудай оршуулганууд.
XX зуунай эхиндэ багшанар, һурагшанарай бэшэһэн зүжэгүүд: Д. А. Абашеевэй “Үхэл”, С. П. Балдаевай “Цырен малша”, И. Г. Салтыковой “Хубхай шоно”, И. В. Барлуковой “Архиин зэмэ”, Ч.-Лх. Базароной “Хаарташан”. Ород драма һажаажа бэшэһэниинь һургуулида үхибүүдээ һургаха, ариг сэбэрые сахиха, эмшэн докторто хандаха, архи, хаарта хэхэгүй г. м. һургаал номноһон эдэ зохёолнуудай арад зониие гэгээрүүлхэ гэһэн гол удха. Зохёолнууд соо арадай аман зохёолой зүйл хэрэглэһэниинь.
БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА
Буряад литературын бүридэлгэ (1 час)
Буряад литературын бүридэлгэдэ үндэһэ һуури болоһон арга боломжонууд ба түшэгүүд: а) манай орон дотор буряадуудай өөһэдөө бэеэ даанги республика бололго; б) соёл болбосорол дээшэлүүлхэ талаар хэгдэһэн ажал: һургуулинуудые, гэгээрэл-болбосоролой эмхи зургаануудые нээлгэ, хэблэлэй, полиграфиин бааза бии болголго; в) арадай аман зохёолой баялиг ба хуушан буряад бэшэмэл зохёол; г) бусад арадуудай, илангаяа ородой классическа ба мүнөөнэй литературын жэшээ болон нүлөөн.
Буряад литература хадаа арадай соёл болбосоролой түүхэдэ урдань үзэгдөөгүй, шэнэ удха шанартай соёлой үндэр дээдэ шата. Иимэ литература байгуулгын эхин үедэ уран зохёолой удха, түхэлэй талын асуудалнуудаар боло-һон арсалдаанууд. Хубилган шэнэдхэлгын үедэ боложо байгаа үйлэ хэрэгүүдэй ниитэ-политическэ, литературна ажабайдалда нүлөөлэлгэ. Б. Барадин, С. Туя ба бэшэ зохёолшодой ажабайдалтай танилсуулга.
20-дохи онуудай литература (1 час).
Буряад арадай дундаһаа гараһан түрүүшын зохёолшод X. Намсараев, Д-Р. Намжилон, С. Туя, Ч. Базарон, С. Балдаев, И. Дадуев.
20-дохи онуудай буряад литературын тематика, удха.
X. Намсараевай “Ула ба зула” поэмэ, “Баригдабал балар харанхы”, “Монгол нүүдэл” шүлэгүүд; С. Балдаевай “Үнэнэй баяр” зүжэг; Б. Абидуевай “Самолет” поэмэ ба шүлэгүүд, Д. Дашинимаевай “Ленин нүгшэбэ” шүлэг; Б. Базароной “Түмэршэ дарханай дуун”, “Жабхаланта эдиршүүл”, “Туйба” шүлэгүүд.
X. Намсараевай “Харанхы” ба бусад зүжэгүүд. “Үбгэн гэлэнэй үгэ” поэмэ, Д-Р. Намжилоной “Мунхаг байдал” зүжэг, Ч. Базароной “Хилээмэн” зүжэг, С. Балдаевай “Эхэнэрэй һуудал” зүжэг, И. Дадуевай “Һураһан — далай, һураагүй — балай” зүжэг.
Прозын зохёолнуудай литературада бии бололго, X. Намсараевай “Үншэдэй үхэл”, С. Туягай “Сэсэг”, И. Дадуевай “Хөөрүү хүбүүн” гэһэн зохёолнууд.
20-дохи оной зохёолнуудай жанрнууд. Зүжэг зохёолнуудай диилэнги ушар. Шүлэгэй, зүжэг зохёолнуудай уран арга, хэлэндэ арадай аман зохёолой нүлөөн.
30-дахи онуудай литература (2 час).
Бэлигтэй уран зохёолшодой гаралга. Литературын бүхы һалбари, жанрнуудай хүгжэлтэ. 1934 ондо болоһон Буряадай уран зохёолшодой нэгэдэхи съезд.
Энэ үедэхи буряад литературын тематика ба үзэл бодолой шэглэл.
Прозын зохёолнууд: X. Намсараевай “Нэгэтэ һүни”, Ц. Доной “Хиртэһэн һара”, “Брынзын санха” повестьнууд; зүжэгүүд: Н. Балданогой “Таһалдал”, “Хоёр ханинууд” ба М.Эдельтэй хамта бэшэһэн “Эржэн”, А. Шадаевай “Мэр-гэн”; шүлэглэмэл зохёолнууд: Ц. Галсановай “Дүрбэн үдэр, гурбан һүни”, X. Намсараевай “Айдархан”, Ц. Номтоевой “Сэндэмэ”, Б. Базароной “Зүгы”, Ж. Балданжабоной “Баатарай зам”, Д. Дашинимаевай “Буркавдивизион” гэһэн поэ-мэнүүд. Литература соо шэнэ хүниие, патриотизм, хүнэй һанал бодол, сэдьхэл зураглалга.
Буряад шүлэгэй хүгжэлтэ. Гражданска ба политическэ, инаглалай болон байгаалиин зураглалай уянгата шүлэгүүд. Эхэ орон, патриотизм, арадуудай хани барисаан тухай зохёолнууд. Буряад дуунуудай дэбэрэлгэ. Лирическэ шүлэгүүд. Бэлигтэй поэдүүд Ц. Галсанов, Ц. Номтоев, Ш. Нимбуев, Д. Мадасон, Д. Дамдинов гэгшэдэй урган гаралга.
Түүхын шэнжэтэй зохёолнууд: X. Намсараевай “Цыремпил” повесть, “Тиимэ байгаа” рассказуудай суглуулбари; Ц Номтоевой “Зориг” поэмэ; С. Михахановай “Бадлын Гарма” поэмэ; Д-Р. Намжилоной (Б. Барадинтай хамта бэшэһэн) “Жэгдэн” зүжэг; Н. Балданогой “Олоной нэгэн”, “Энхэ-Булад баатар” зүжэгүүд; А. Шадаев, Г. Цыдынжаповай “Баяр”, Ж. Тумуновай “Сэсэгмаа” зүжэгүүд.
Уран һайханайнгаа талаар буряад литературын ургалта. Хүнэй бодол, үзэл, һанаанай хубилалтануудые, сэдьхэлэй байдал харуулалга. Литературна хэлэнэй хүгжэлтэ. Шүлэгэй жанрые нарижуулха талаар хэһэн буряад поэдүүдэй амжалта. Буряад литературын үзэл бодолой болон уран һайханай талаар хүгжэлтэдэ ородой классическа ба бэшэ арадуудай литературын нүлөөн. Оршуулгын ажалай амжалтанууд. Пушкинай, Лермонтовэй, Крыловой, Некрасовай, Толстойн, Горькиин, Маяковскиин, Островскиин, Фурмановай, Исаковскиин, Сурковой зохёолнууд буряад хэлэн дээрэ.
1940 ондо Москва хотодо болоһон буряад искусствын декадада уран зохёолшодой амжалтатай хабаадалга.
X. Намсараев. Тайшаагай ташуур (6 час). X. Намсараевай намтар, зохёохы зам тухайнь мэдээн.
“Тайшаагай ташуур” драма, XIX зуун жэлэй дүшэ гаран онуудта хориин буряадуудай түүхэдэ болоһон ушар баримтада бзшэгдэһэниинь. Ноёд, баяд, ламанарай хоорондоо засаг, зөөри, албата зоноо буляалдажа, хорото бодол. хомхой сэдьхэлээ элишэлжэ байһыень харуулалга (Николай Дымбылов, Тарба Жигжитовэй дүрэнүүд). Арад зоной ядаралта байдал зураглаһаниинь, ангиин тэмсэлэй эршэтэй боложо байһаниинь (Гоншог үбгэнэй дүрэ).
Драма соохи гол нюурнуудай (Дымбыловэй, Гүрэмбэ ламын, Гоншогой, Жигжитовэй) хэлэнэй онсо илгаанууд.
Литературна теори: буряад уран зохёолой арадша ёһо. Ц. Дон. Брынзын санха (5 час). Ц. Доной (Цыденжаб Дондубоной) намтар, зохёохы зам тухайнь мэдээн.
Хүдөө нютагуудта болоһон үзэгдэлнүүдэй халуун мүрөөр бэшэгдэһэн “Брынзын санха” гэжэ зохёол. Туужа соо хүдөө ажахые шэнэдхэн байгуулхын түлөө бодото байдал харуулга. Должон, Гомбо, Бальжанай дүрэнүүд. Тэдэнэй шэн зориг, эдэбхитэй ажал. Туужын хэлэнэй онсо шэнжэтэй байһаниинь.
Литературна теори: буряад совет литературын коммунис партиин түхэл шэнжэ.
ЭСЭГЭ ОРОНОО ХАМГААЛГЫН АГУУЕХЭ ДАЙНАЙ БА ДАЙНАЙ УДААДАХИ ЖЭЛНҮҮДЭЙ БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА (2 час)
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ бүхы арадай морально-политическэ нэгэдэлэй улам бэхижэжэ, фашизмые илан дараха, энхэ тайбан байдал тогтоохо хэрэгтэ зорюулагдаһаниинь. Дайнай үедэхи литературын, уран зохёолшодой үндэр үүргэ, патриотизм, арадуудай хани нүхэсэл, хүнүүдэй баатаршалга харуулха, дайсан фашистын зэрлиг зосоохиие элишэлхэ гэһэн зорилгонууд. Энэ шухала зорилгонуудые баримталжа бэшэгдэһэн зохёолнууд: X. Намсараевай “Илалтын туяа”, Ц. Номтоевой “Хүлэг” повестьнууд, Ц. Галсановай “Чудска нуур дээрэхи сууряан”, Ч. Цыдендамбаевай “Гвардеец”, Ж. Тумуновай “Эхын юрөөлөөр” поэмэнүүд, Н. Балданогой “Байгалай загаһашад” пьесэ, А. Шадаевай очеркнууд.
Зохёолнууд соо патриотизм үргэхэ, үргэдхэхэ хэрэгтэ түүхын темэ хэрэглэлгэ. Н. Балданогой “Бабжа-Барас баатар”, X. Намсараевай “Тайшаагай ташуур” зүжэгүүд, Ц. Галсановай “Павел Балтахинов” поэмэ ба бэшэшье зохёолнууд соо эрхэ сүлөөгэйнгөө түлөө арадай тэмсэл, энэ тэмсэлдэ ород арадтай аха дүүгэй хани барисаа урда сагһаа байгуулан ерэһые харуулалга.
Патриотическа удхатай шүлэгүүдые бэшэһэн поэдүүд: Ц. Галсанов, Ж. Тумунов, Ч. Цыдендамбаев, Ш. Нимбуев, Ж. Балданжабон, Б. Базарон, Ц. Номтоев, Д. Хилтухин, С. Дунаев, К. Брянский ба бусад. Поэзиин гражданска, публицистическэ, инагай жанрнууд. Шэнээр хэрэглэгдэһэн жанрнууд: мэндын бэшэгэй, захяагай, юрөөлэй маягтай шүлэгүүд, сатирическэ шүлэгүүд. Аман зохёолой баян жасаһаа поэдүүдэй хэрэглэһэн зүйлнүүд.
Дайнай һүүлэй жэлнүүдтэ ажахыгаа һэргээхын, арьбадхахын хойноһоо арадай оролдоһониинь. Уран зохёолшодой урда табигдаһан шэнэ зорилгонууд. Буряад уран зохёолшодой зэргэдэ шэнэ бэлигтэнэй жагсан оролго: Д. Батожабай, Ц. Шагжин, Н. Дамдинов, Ц. Жимбиев, Ц. Бадмаев, Ч.-Р. Намжилов, Г. Чимитов, Ц. Галанов, С. Ангабаев. 1950 ондо Москвада буряад литературын үдэшэнүүд эмхидхэгдэжэ, нэрэтэй уулзалгада зүбшэн хэлсэлгэ.
Түүхын үе сагые үргэнөөр зураглаһан ехэ зохёол бүтээхэ гэһэн уран зохёолшодой оролдолгонууд, буряад литература соо прозын зохёолнуудай түрүү һуурида гаралга. Романай бии бололго. Түрүүшын романууд: Ж. Тумуновай “Нойрһоо һэриһэн тала”, “Алтан бороо”, X. Намсараевай “Үүрэй толон”, Ч. Цыдендамбаевай “Банзарай хүбүүн Доржо”. Шүлэглэһэн, зүжэг зохёолнууд соо үргэн дэлисэтэй бүтээлнүүд: Ж. Тумуновай “Сүхэ-Баатар” поэмэ, Н. Балданогой “Дүлэн” зүжэг, X. Намсараевай “Домогто шүлэглэл” поэмэ ба бусад.
Дайнай һүүлдэхи үе сагай байдал харуулһан зохёолнууд.
Хүнүүдэй баатар ажал, үндэр патриотизм, эб найрамдалай түлөө тэмсэл, дай үүсхэгшэдые буруушааһан дэлхэйн хүн зоной хүсэ шадалаа нэгэдхэлгэ тухай зохёолнууд. Ц. Галсановай, Ж. Тумуновай, Д. Жалсараевай, Н. Дамдиновай, Ц.-Б. Бадмаевай, Ц. Жимбиевэй шүлэгүүд, Ч. Цыдендамбаевай “Соном Гармаев” поэмэ. Публицистическэ политическэ шүлэгүүдэй аялгын эршэдэлгэ.
Литературада ушарһан дутуу дундануудые элирүүлэлгэ, сагай алхадалһаа гээгдэлгэ, мүнөөнэй хүнэй сэдьхэл халирхайгаар зураглалга, схематизм, хёмороо харуулхагүй декларативна зохёол бэшэлгэ, эдэниие усадхахын түлөө оролдолго.
Ж. Тумунов. Нойрһоо һэриһэн тала (8 час). Ж. Тумуновай намтар, зохёохы зам тухайнь мэдээн.
“Нойрһоо һэриһэн тала” романай гол темэ.
Роман соохи дүрэнүүд. А. Петров Н. Бороев, П. Базаров ба бусадай олоной хэрэгэй түлөө оролдоһониинъ, тэдэнэй һайхан сэдьхэл. Дэлгэр Доржиевай дүрэ. Эхэнэрнүүдэй дүрэнүүд: Сэсэгмаа, Рэгзэд, Янжима, Должод, Тапхаев, Шодон, Тоһото болон бусадай дүрэнүүд.
Романай типическэ дүрэнүүдые зураглалга. Ниитын зоной байдал хүнэй өөрынь ябадал хоёрой хоорондохи орёо харилсаае үнэн зүбөөр шиидхэлгэ.
Литературна теори: реализм, тэрэнэй буряад литературада тогтонижоһон тухай.
Н. Г. Балдано. Энхэ-Булад баатар (4 час). Н. Г. Балданогой намтар, зохёохы зам тухай мэдээн.
“Энхэ-Булад баатар” гэжэ драматическа поэмын үльгэр домогой удхаһаа дулдыдан бии бололго. Зохёолой гол герой Энхэ-Булад баатарай үнэн хэрэгэй түлэд хардуулалга. Тэрэнэй эхэ нютаг, арад зонойнгоо сүлөөтэ байдалай түлөө тэмсэлдэ харуулһан баатаршалга. Драмын үйлэдэгшэ нюурнууд. Зохёол соо харуулагдаһан хархис шэрүүн, харатан һүнэн үгы болохо, сүлөөтэ жаргалта байдал заатагүй мандаха гэһэн удха.
Литературна теори: драматическа поэмэ, тэрэнэй шэнжэ шанар.
Ч. Цыдендамбаев. Түрэл нютагһаа холо (8 час). Ч. Цыдендамбаевай намтар, зохёохы зам тухай мэдээн.
“Түрэл нютагһаа холо” гэжэ роман соо эрдэмтэ Д. Банзаровай намтар, эрдэмэй ажал тухай бэшэгдэһэниинь. Роман соо түрүүшын буряад эрдэмтын шэнжэлхэ ухаанай хүгжэн һалбарһаниие, хэһэн ажалыень авторай уранаар зураглаһаниинь.
Д. Банзаровай эрдэмтэ болохо замда ород эрдэмтэд М. Ковалевский болон бусадай туһа.
Д. Банзаровай дүрэ. Тэрэнэй хурса бэлигтэй, түрэл арадтаа үнэн сэхэ, үетэн нүхэдтөө һайнаар хандадаг, үе сагайнгаа түрүү үзэл ойлгожо абахые оролдодог һайн һайхан шэнжэнүүдтэй байһыень үнэн зүбөөр харуулалга. Авторай харуул-һан тэрэ үеын буряад нютагай байдал.
Ц. Номтоев. “Ород арад”, “Ярууна”. (2 час). Ц. Номтоевой намтар, зохёохы зам. Поэдэй зохёолнууд соо Эхэ ороноо, ажалша хүнүүдые, арадуудай хани барисаае магтажа, үндэр мэдэрэлээр харуулһаниинь.
Шүлэгүүд соогоо арадай аман зохёолой баялигһаа хэрэглэһэниинь.
Литературна теори: буряад литературын интернациональна ёһо.
Ж. Балданжабон. Сэнхир хаданууд (5 час). Ж. Балданжабоной намтар, зохёохы зам. “Сэнхир хаданууд” роман соо мүнөө үеын арадай байдал харуулагдаһаниинь. Юрын колхознигуудай мэргэжэл, оролдосотой ажал, һонор ухаае Даржаа ахайн дүрөөр харуулалга, залуу ажалшадай эдэбхитэ үүсхэл, эршэ зориг (Хорло, Үржэн, Балма).
Үнэн ажал, нүхэдэй туһаламжа хүнэй зан абари һайжаруулжа шадаха хүсэн байһаниинь. (Аюурай дүрэ). Роман соо хүдөө ажахыда үзэгдэһэн дутуу дундануудые элишэлэлгэ, тэрэниие заһаруулхын түлөө хэгдэжэ байһан ажал ха-руулалга.
Д. Мадасон. “Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой” (2 час). Д. Мадасоной намтар, зохёохы хүдэлмэри, арадай аман зохёол суглуулха ажал тухайнь мэдээн.
Поэдэй лирическэ шүлэгүүд соо хүнүүдэй патриотизм, Эхэ орондоо үнэн ябадал харуулагдаһаниинь.
Хамта:
уран зохёол үзэлгэ — 47 час;
бэшэгэй хүдэлмэри — 8 час;
классһаа гадуур уншалга— 9 час;
литературна теори — 4 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
Ж. Тумунов. “Нойрһоо һэриһэн тала” романһаа Дэлгэрэй өөр тухайгаа бодомжолһон хэһэг. Ц. Номтоев. “Ярууна” шүлэг. Ж. Балданжабон. “Сэнхир хаданууд” романһаа мал адуулалга тухай хэһэг. Д. Мадасон. “Алта мүнгэнһөө үнэтэй адха хара шорой” шүлэг.
X КЛАССТА БУРЯАД ЛИТЕРАТУРААР ХЭГДЭХЭ
АМАН БА БЭШЭМЭЛ ШУХАЛА ХҮДЭЛМЭРИ
Уран зохёолнуудые тодо уранаар уншалга. Аман хэлэлгээр ба бэшэлгээр дамжуулха һурагшын өөрын һанамжа түсэблэлгэ.
Үзэгдэжэ байһан зохёолоор гү, али хэдэн зохёолнуудаар зэргэсүүлһэн удхатай, шиидхэхы шэнжэтэй аман хэлэлгын ба бэшэмэл өөрын бодомжолготой сочинени, мүн публицистическэ шэнжэтэй өөрын бодомжолготой сочинени (сочи-нени-бодомжо) бэшэлгэ.
Тусгаар (хубиин) даабаринуудаар зохёохы (творческо) шанартай хүдэлмэри — уранаар зураглалнуудые, рассказуудые, очеркнуудые, шүлэгүүдые бэшэлгэ, мүн литературна орон нютагайнгаа, музейнүүдэй ба архивна материалнууд дээрэ үндэһэлэн шэнжэлэлгын хүдэлмэри хэлгэ.
Литературын-шүүмжэлхы статьянуудаар конспект бэшэлгэ, түсэб, тезисүүдые табилга.
Нэгэ гү, али хэдэн материалнуудаар литературна темэдэ элидхэл ба реферат зохёолго.
Бэеэ даагаад уншаһан номоор, хараһан кинофильмээр, теле-дамжуулгаар, зүжэгөөр рецензи бэшэлгэ.
X КЛАССТА ҺУРАГШАДАЙ МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИДА ТАБИГДАХА ШУХАЛА ЭРИЛТЭНҮҮД
Һурагшад иимэ юумэ мэдэхэ ёһотой:
I
— уран зохёолнуудые гү, али зохёолһоо хэһэгүүдые, тэрэ тоодо сээжэлдэһэн текстнүүдые тодо уранаар уншаха;
— сюжедэй, байгуулгын (композициин) зүйлнүүдэй образуудай гуримай ба зураглан тодо болгохо хэлэнэй арга боломжонуудай идейнэ, уран һайханай үүргые элирүүлхэ;
— зохёолой геройнуудта, үйлэ ушарнуудта авторай хандалга тодоруулха, уншаһан зохёолоор үгэһэн өөрынгөө сэгнэлтые баримталжа ойлгуулха;
— үзэгдэһэн зохёолнууд дээрэ үндэһэлэн, авторай үзэл бодол зохёохы ажал хоёрой хоорондохи холбоо элирүүлхэ;
II
— хэмжээгээрээ, янза шанараараа (характераараа), жанраараа илгаатай аман ба бэшэмэл сочиненинүүдые зохёохо;
— литературын-шүүмжэлхы ба публицистическэ статьянуудаар, багшын лекцинүүдээр түсэб, тезис, конспект бэшэхэ;
— хэдэн материалнуудай үндэһөөр литературна темэдэ элидхэл гү, али реферат бэлэдхэхэ;
III
— толинууд, энциклопедическэ тайлбаринууд, библиографическа заабарита номууд г. м. элдэб янзын литературна тайлбаринуудые хэрэглэхэ.
XI класс (68 час)
60–80-ЯАД ОНУУДАЙ БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА
Мүнөө үеын хүгжэлтын шэнжэнүүд (6 час).
Уран зохёолшодой урган гаралга: Д. Улзытуев, К. Цыденов, Ц. Хамаев, Ц. Дондогой, М. Осодоев, К. Ильин, В. Петонов, М. Самбуев, Д. Эрдынеев, Г. Дашабылов болон бусад. Залуу бэшэгшэдэй конференцинүүд. Республикын уран зохёолшодой съезднүүд, бусад литературануудтай барисаагаа буряад литературын үргэдхэһэниинь. 1959 ба 1973 онуудта Москвада болоһон буряад литература болон искусствын декада ба харалганууд.
Буряад литературада мүнөө үе сагай арадай байдалай темын гол һуури эзэлэлгэ. Ажабайдалые хооһоор магтангүй, дутуу дундануудые нюунгүй бодото дээрэнь харуулһан зохёол бэшэхэ гэһэн зорилго бэелүүлгэ. Бэрхэшээлнүүдые да-бан гараха хүнэй дүрэнүүдые зураглалга. Б. Мунгоновой “Харьялан урдаа Хёлгомнай” роман, Ц. Шагжинай “Түрүүшын жэл”, “Хабарай дуун”, “Һэшхэл” зүжэгүүд, Ж. Балданжабоной “Сэнхир хаданууд” роман, Ч. Цыдендамбаевай “Буряад басаган” повесть, Н. Дамдиновай “Эсэгын нэрэ” поэмэ, Ш-С. Бадлуевай “Хүнэй шарай”, “Түхэреэн жэл” романууд, Ц. Жимбиевэй “Талын харгынууд”, “Гал могой жэл” романууд, Д. Эрдынеевэй “Ехэ уг” роман, “Энэ наһан”, “Газарай эзэд” туужанууд ба рассказууд, А. Ангархаевай “Мүнхэ ногоон хасуури” роман ба рассказууд, туужанууд.
Хүнэй нэрэ дээрэ үргэн, тэрэнэй сэдьхэлэй байдал харуулһан зохёолнууд (Ч. Цыдендамбаевай “Буряад басаган” туужа ба рассказууд, Ц. Дамдинжаповай “Алтан бэһэлиг”, “Сахилгаан хүлэгүүд”, “Хара сагаан хоёр” туужанууд ба рассказууд, Н. Очировай “Олзо хүбүүн” туужа, Ц. Галановай “Этигэл” туужа, “Уһанай урадхал”, “Түрүүшын саһан”, “Хүгжэм” рассказууд ба бусад зохёолнууд.
Ажабайдалай дутуу дундануудые шүүмжэлһэн сатирическэ зохёолнуудай бии бололго. Д. Батожабайн “Дойбод сохилго” зүжэг. Зохёол соохи сатирическэ шэнжэтэй дүрэнүүд. Б. Базарон, Г. Чимитов — басни бэшэгшэд.
Буряад шүлэгэй гражданска болон лирическэ аялганууд. Зохёол бэшэлгэдэ хуурай зар тунхаг табиһан, “уһан дээрэ үрмэ хүшөөһэн” хооһон, гүйхэн хөөрөөн гэхэ мэтэ дутагдалнуудые усадхалга, Ц. Галсановай, Н. Дамдиновай, Д. Улзытуевай, Ц-Б. Бадмаевай, Ч-Р. Намжиловай, Д. Жалсараевай, Ц. Жимбиевэй, А. Бадаевай, М. Самбуевай, Ц. Жамбаловай, Л. Тапхаевай, В. Намсараевай, Ц. Дондогойн, Г. Раднаевагай шүлэгүүд.
Түүхын шэнжэтэй ехэ зохёолнуудай бии бололго (Д. Батожабайн “Төөригдэһэн хуби заяан” гэһэн трилоги, “Барометр шуурга харуулна” зүжэг, “Уулын бүргэдүүд” роман, Ж. Балданжабоной “Паровоз хуугайлна” роман, Ц. Шагжинай “Будамшуу” зүжэг, Н.Балданогой “Анда нүхэд”, “Ангар хүүхэн” зүжэгүүд, Ч. Цыдендамбаевай “Түрэл нютагһаа холо”, А. Бальбуровай “Зэдэлээтэ зэбэнүүд”, Ц. Галановай “Хун шубуун” романууд, Н. Дамдиновай “Ургын һалбаржа байхада” сценари, “Доржо Банзаров” зүжэг, Д. Батожабай Г. Цыдынжапов хоёрой “Алтан гэр” киносценари).
Үхибүүдэй шүлэгүүдые, рассказуудые, повестьнуудые бэшэлгэ (Ц. Номтоевой, Ш. Нимбуевай, Г. Чимитовэй, Ц-Б. Бадмаевай, Д. Хилтухинай зохёолнууд).
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ арад зоной хэһэн баатарлиг ажал, хэрэг тухай зохёолнууд (С. Цырендоржиевай “Үүрэй солбоной гоё гээшэнь” туужа, М. Самбуевай “Мамайн добуунһаа дурдалга” поэмэ, А. Бальбуров Д. Хилтухин хоёрой “Амидархые захирнаб” туужа, Ц-Д. Хамаевай “Жалсаадай” туужа, Б. Мунгоновой “Баруулжаа зуралзана эшелонууд” рассказ г. м.).
Ород хэлэн дээрэ зохёодог, Буряадта ажаһуудаг уран зохёолшод И. Калашников, М. Степанов, В. Сергеев, С. Дунаев, Н. Рыбко, С. Метелица, Р. Белоглазова, О. Серова, А. Румянцев. К.Балков, А. Щитов, В. Митыпов ба бусадай прозын ба шүлэглэмэл зохёолнууд тухай юрэнхы мэдээн.
Буряад зохёолнуудые ород хэлэндэ оршуулһан ород уран зохёолшодой хүндэтэй ажал. М. Степанов, В. Сергеев, Н. Рыбко — буряад романуудые оршуулагшад. Эхэ зохёол оршуулга хоёрые сасуулан оршуулагшадай уран мэргэжэл ажаглалга.
Һүүлэй үеын буряад литературын онсо шэнжэнүүд. Үеын байдал шэнжэлэн зураглахын түлөө оролдолго.
Дэлисэ ехэтэй, үргэн ехэ сагай болзорой байдал зохёон бэшэхэ туршалганууд, шүлэгэй, поэмэнүүдэй, рассказуудай цикл, үлхөөнүүдые бэшэлгэ, уран зохёол соохи психологизмын оньһоной нарижуулагдаһаниинь. Арадай аман зохёолой баялигые шэнэ аргаар хэрэглэлгэ, түрүү уран зохёолшодой шадабари халан абалга.
Н. Г. Дамдинов. “Мүшэтэ харгы” сонедүүдэй гүрлөө. “Эсэгын нэрэ”. (7 час). Н. Г. Дамдиновай намтар ба зохёохы зам тухай мэдээн.
“Мүшэтэ харгы” гэжэ сонедүүдэй гүрлөө (венок сонетов). Ажахын, эрдэм шэнжэлгын, соёл болбосоролой талаар — туйлаһанда омогорхон бэшэһэниинь.
Сонедүүдэй гүрлөө шүлэгэй онсо байгуулга. Уран найруулгын талаар буряад литературада поэдэй туйлаһан ехэ амжалта.
Литературна теори: сонет ба сонедэй гүрлөө тухай ойлгосо.
Д. О. Батожабай. “Төөригдэһэн хуби заяан” (10 час). Д. О. Батожабайн намтар ба зохёохы зам тухай мэдээн.
Роман соо XIX зуун жэлэй эсэсэй үеын байдал харуулалга. Самбуу, Шобдог ба бусад буряад, түбэд ламанарай дүрэнүүд. Аламжын, Шара Дамбын, Галсанай, Буладай дүрэнүүд.
Роман соохи сатирическэ зураглалнууд. Сюжэдэйнь һонирхолтой ушаралнууд.
Литературна теори: трилоги тухай ойлгосо. Б. М. Мунгонов. “Харьялан урдаа Хёлгомнай” (7 час). Б. Мунгоновой зохёохы зам тухай мэдээн.
“Харьялан урдаа Хёлгомнай” гэжэ романай буряад хүдөө нютагай байдалда зорюулагдаһаниинь.
Үбгэн ажалшан Дамдин, хонишон Бүмбөөдэй, Дулма, Сокто ба бусадай дүрэнүүд. Ширабоной дүрэ.
Романай хэлэн, хүнэй сэдьхэлэй байдал, байгаалиин үзэгдэл тодорхойлон бэшэхэ зохёолшын уран аргань. Литературна теори: роман тухай ойлгосо. Д. 3. Жалсараев. “Газар дэлхэйн дуунууд”. “Гол ехэ харгы” поэмэ (4 час). Д.3.Жалсараевай намтар ба зохёохы зам тухай мэдээн.
“Газар дэлхэйн дуун” гэжэ гушан гурбан шүлэгтэй баглаа (цикл) соо Буряад оронойнгоо хубилалтануудые үргэнөөр (нютагайнгаа байгаалиин нюруу, үнгэ шарай, ажалай багажа (оньһон техникэ, гэрэй байдал, ажамидарал гэхэ мэ-тые) шүлэгэйнгөө дүрэ болгожо харуулһаниинь.
Энэ циклэй шүлэгүүд соо публицистическэ үгын ба оньһон үгын байгуулгануудые хэрэглэһэниинь.
“Гол ехэ харгы” поэмэ соо Эхэ ороноо патриотическаар зураглалга, Буряад оронойнгоо бусад арадуудтай нягта холбоотой, коммунис үзэл сурталай, хэтын хани нүхэсэлэй “гол харгыгаар” дамжан ябажа байһые харуулалга.
Шүлэг соохи үндэр дээдэ бодол, уран арганууд.
А. А. Бальбуров. Зэдэлээтэ зэбэнүүд (5 час). А. Бальбуровай зохёохы зам тухай мэдээн.
“Зэдэлээтэ зэбэнүүд” гэһэн роман соо урданай байдал харуулһаниинь. Хасанга нютагай хүнүүдэй дүрэнүүд (Ута Мархаас, Дагба, Мархансай ба бусад). Интеллигенциин түлөөлэгшэ Михаил Дорондоев (Ханта Дорондоев, Пилай ба бусадай дүрэнүүд).
Ц-Ж. Жимбиев. Гал могой жэл (5 час). Ц-Ж. Жимбиевэй зохёохы зам тухай мздээн.
Дайнай үедэхи колхозой байдал зураглалга, хүн бүхэнэй — үбгэд, хүгшэд, үхибүүдэй — эдэбхитэй ажал.
Батажаб хүбүүнэй дүрэ.
Романай байгуулга. Авторай лирическэ дүрэ.
Литературна теори: зохёол соохи хөөрэгшэ нюур.
Д. А. Улзытуев. “Ая ганга” (5 час). Д. А. Улзытуевай зохёохы зам тухай мэдээн.
“Ая ганга” гэжэ арбан табан шүлэгтэй цикл соогоо буряад арадай шэнэ байдалаар, һайхан нютаг ороноороо сэдьхэлээ хүдэлгэн, поэдэй омогорхожо байһаниинь.
Шүлэгшэ болоходоо, арадай аман зохёолһоо поэдэй һургаал абаһаниинь.
Литературна теори: арадай аман зохёолой шүлэг зохёолгодо.
БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА - ОЛОН АРАДУУДАЙ ЛИТЕРАТУРЫН ТАҺАРШАГҮЙ ХУБИ (3 час).
Буряад литературын урган бэелһэнэй удха шанар. Өөрынгөө арадай соёлой үндэһэ һуури хэрэглэжэ, түрүү соёлто арадуудай ашата мэргэжэл, туһаламжа абалсан хүгжэһэниинь.
Хамта:
уран зохёол үзэлгэ — 52 час;
бэшэгэй хүдэлмэри — 8 час;
классһаа гадуур уншалга — 4 час;
литературын теори — 4 час.
СЭЭЖЭЛДЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД
1. Б. Мунгонов. “Харьялан урдаа Хёлгомнай” романһаа хонишон эхэнэр тухай зураглал.
2. Д. Батожабай. “Төөригдэһэн хуби заяан” трилогиһоо Аламжын абатайгаа барилдаһан тухай хэһэг.
3. Н. Дамдинов. “Мүшэтэ харгы” сонедүүдэй гүрлөөһөө нэгэ хэһэг.
4. Д. Жалсараев. “Гол ехэ харгы” поэмэһээ хоёрдохи хэһэг.
5. Д. Улзытуев. “Ая ганга” гүрлөө шүлэгүүдһээ нэгэ хэһэг.
XI КЛАССТА БУРЯАД ЛИТЕРАТУРААР ХЭГДЭХЭ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ШУХАЛА ХҮДЭЛМЭРИ
Уран зохёолнуудые уранаар уншалга. Амаараа ба бэшэмэлээр дамжуулха һанамжануудтаа түсэб табилга.
Үзэжэ байһан зохёолоор гү, али зохёолнуудаар зэргэсүүлһэн удхатай, шиидхэхы шэнжэтэй аман ба бэшэмэл бодомжолготой сочинени (сочинени-бодомжо), мүн публицистическэ шэнжэ шанартай, бодомжолготой сочинени (сочинени-бодомжо) зохёолго.
Тусгаар даабаринуудаар очерк, публицистическэ ба литературын шүүмжэлхы статья, репортаж, интервью, зураглал, рассказ мэтэ зохёохы (творческо) шанартай хүдэлмэри бүтээлгэ.
Литературын асуудалнуудаар бэшэгдэһэн статьянуудаар тезисүүдые ба конспектнүүдые бэшэлгэ.
Нэгэ гү, али хэдэн материалнуудай үндэһөөр литературна темэдэ элидхэл ба реферат бэлдэлгэ.
Бэеэ даагаад уншаһан номдо, хараһан кинофильмдэ, зүжэгтэ, теле-дамжуулгада, уран зурагта, шагнаһан хүгжэмдэ рецензи бэшэлгэ.
Дунда һургуулиие дүүргэжэ байгаа һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха шухала эрилтэнүүд
һурагшад иимэнүүд юумэ мэдэхэ ёһотой: — X–XI классуудта шудалһан литературын асуудалнуудаар статьянуудай, хэлэһэн үгэнүүдэй гол шухала баримтануудые;
— литература соо харуулагдаһан арадай түүхэтэ замай шухала шатануудые;
— зохёол соо харуулагдаһан үе сагай онсо шэнжэ;
— X–XI классуудта шудалагдаһан уран зохёолшодой ажабайдалһаа ба зохёохы ажал ябуулгаһаа тон шухала мэдээсэлнүүдые;
— уран зохёолнуудай текстнүүдые;
— XI класста үзэгдэһэн зохёолнуудай сюжет, байгуулгын (композициин) онсо янза, гол үйлэдэгшэ нюурнуудай бодото түүхэдэ ба бүхы хүн түрэлтэндэ хабаатай типическэ удха шанартай зан абари (характер);
— уран зохёолой образ, литературна тип, арадша (народность), реализм, уран зохёолшын зохёон бэшэхэ маяг (найруулга) гэһэн ойлгосонуудай онсо шанар шэнжэ;
— үзэгдэһэн зохёолнуудай уран һайханай тусгаар онсо шэнжэнүүд;
— эпос, лирикэ, драма ба тэдэнэй жанрнууд. Һурагшад иимэ юумэ шадаха зэргэтэй:
— зохёолнуудые гү, али тэдэнһээ хэһэгүүдые, мүн сээжэлдэһэнээ тодо уранаар уншажа;
— ленинскэ партиин гол ёһоной талаһаа литературна зохёол шүүбэрилжэ;
— зохёолой гол зорилго элирүүлжэ;
— сюжедэй, байгуулгын (композициин) зүйлнүүдэй, образуудай гурим ба зураглан тобойлгожо харуулха хэлэнэй арга боломжонуудай үүргые тодорхойлжо;
— нэгэ гү, али хэдэн зохёолнуудай геройнуудые зэргэсүүлэн, зохёолой герой тухай хэлэжэ:
— уншаһан зохёолоор үгэһэн сэгнэлтэеэ баримталжа;
— уран зохёол тодо уранаар уншажа;
— өөрынгөө һанамжые аман ба бэшэмэл хэлэлгээр дамжуулха түсэб табижа;
— үзэһэн зохёолоор гү, али хэдэн зохёолнуудаар гол асуудалай шэнжэтэй аман ба бэшэмэл бодомжолготой зохёолго (сочинени-бодомжо), тэрэ тоодо зэргэсүүлһзн характеристикэ зохёожо, мүн литературна ба публицистическэ темэнүүдээр бодомжолготой зохёолго (сочинени-бодомжо) зохёожо;
— литературын асуудалнуудаар бэшэһэн хүдэлмэреэр тезисүүдые ба конспектнүүдые табижа;
— нэгэ гү, али хэдэн материалнууд дээрэ үндэһэлэн литературна темэдэ элидхэл гү, али реферат бэлдэжэ;
— бэеэ даагаад уншаһан номоор, хараһан кинофильмнүүд дээрэ, теле-дамжуулгануудаар, зүжэгүүдээр, уран зурагуудаар, шагнаһан хүгжэмөөр рецензи бэшэжэ.
1-ДЭХИ ХАБСАРГАЛТА
ҺУРАГШАДАЙ КЛАССҺАА ГАДУУР УНШАХА ЗОХЁОЛНУУД:
V класс
Аман зохёолой абдарһаа онтохонууд. Зол шоро хоёр.
Үгытэй хүбүүн. Таабаринууд.
Сэсэн үбгэн.
Литературна онтохонууд
Ш. Нимбуев. Аймшагтай арсалан, аргатай шандаган.
Г. Дашабылов. Суутайн сагаан хулагшан.
Г.-Д. Дамбаев. Бүхын дээдэ тээ бүхэ байдаг.
Урданай байдал
Д-Д. Мункуев. Домог.
Б. Абидуев. Үншэн хүүхэн.
X. Намсараев. Хото хүдөөгэй хоёр бэрхэшүүл.
Ш. Нимбуев. Хүбүүнтэеэ хөөрэлдөөн.
Ц. Номтоев. Хүршэнэр.
Ж. Балданжабон. Түүдэгэй дэргэдэ.
Ц. Номтоев. Мүнхэ-Жаргал.
Ц. Шагжин. Эжымни үнэн (повестьһоо хэһэг).
В. Лубсанов. Дурамбай.
Ц. Галсанов. Табан таанараа магтанам.
Эсэгэ ороноо хамгаалагшад
Ж. Тумунов. Дархан солото буумни.
Б. Базарон. Арьяатан.
А. Уланов. Сталинградые хамгаалалга.
Д. Хилтухин. Солдадай ном.
Ц. Номтоев. Мартагдашагүй омогорхол.
Ж. Тумунов. Эсэгэ хүбүүн хоёр.
З. Гомбожабай. Эхын юрөөл.
Б. Мунгонов. Мэргэн буушан (рассказһаа хэһэг).
Ц-Ж. Жимбиев. Уулзалга.
Уужам даа Эхэ оромнай
Ц. Галсанов. Буряад орон тухай дуун.
Ц-Б. Бадмаев. Түрэһэн нютаг.
Ц-Ж. Жимбиев. БАМ.
Г. Чимитов. Эхэ ороноймнай таряашад.
Ч. Цыдендамбаев. Орооһон тухай шүлэгхэн.
X. Намсараев. Тэршээхэн унаган.
А. Жамбалон. Эрхим хүндэ.
Ж. Балданжабон. Таба.
Ц-Б. Бадмаев. Космонавтнууд бэшэг абалсаба.
Г. Чимитов. Шарга тэргэ хоёр.
Ц. Номтоев. Тээрмэ дээрэ.
Г. Чимитов. Тогооной барюул.
Ц-Б. Бадмаев. Мэндэ амар.
Ч-Р. Намжилов. Гар гараа барилсан.
Ц. Номтоев. Далинууд.
Ж. Балданжабон. Алханын нюусанууд.
VI класс
Алтан намарай шарай
Ц-Ж. Жимбиев. Шара набшын халуун.
Ц. Номтоев. Ажал.
Д. Дамдинов. Талын капитан.
Үльгэрнүүдэй дээжэһээ. Шоно баатар – үльгэр.
Мандаг мүнхэдөө наран
Ц. Галсанов. Гурбан эрдэни. Арбан табан — арбан хурган.
Б. Базарон. Хоёр Север.
Ч. Цыдендамбаев. Шэнэ байшан.
Н. Дамдинов. Кюхельбекерэй нарһад доро.
Ц. Номтоев. Зүгы ба сэсэг.
X. Намсараев. Илалтын туяа.
Ц-Б. Бадмаев. Жаргал.
Ж. Тумунов. Наранай орохо зүг тээшэ.
И. Намсараев. Уулзалга.
Б. Мунгонов. Дархита нуурай эзэн.
Д. Эрдынеев. Дулма хээтэй.
Ц-Д. Дамдинжапов. Үеын нүхэд.
Д.-Д. Дугаров. Хара булган.
А. Ангархаев. Түрэл хэлэн.
Г.-Д. Дамбаев. Гүнсэмаа.
Г. Раднаева. Эхэ нютагни.
Д.-Д. Мункуев. Эхэ тухай дуун. Бүргэд.
Г. Дашабылов. Хун сагаан хурьгамни.
А. Бадаев. Самоледууд.
А. Жамбалон. Баатарай зам.
Л. Гапхаев. Сэнхир хасуури.
Б. Ябжанов. Хун шубууд
Б. Жанчипов. Уулын нарһад.
VII класс
Урданай дуунууд. Эхэ эсэгэ тухай дуун. Хурим түрын дуун. Эхын дуун.
Басаганай дуун.
Мүнөөнэй дуунууд.
Д. Дамбаев. Улаан-Үдэ.
Домогууд
Шоно баатар тухай домог. Бальжин хатан тухай домог.
Үнгэрһэн сагай түүхэһээ
X. Намсараев. Аляа Балдан. Олзуурхуу Ондорёон. Цыремпил.
Ч. Цыдендамбаев. Банзарай хүбүүн Доржо.
С. Ангабаев. Кюхлиин бэшэгүүд.
М. Осодоев. Баршуудхын дүүхэй.
Шэнэ байдалай шэнжэ
Ц. Дон. Шуһата хюдалга. Хэрэг бүтэбэ. Лодориин зүүдэн. Б. Базарон. Түмэршэ дарханай дуун. Сабшалан. Ч. Цыдендамбаев. Хүсэн. Хурса зэбсэг. Хоёр халуун түүдэг.
Агууехэ Илалта
Ж. Тумунов. Эхын юрөөлөөр. Һарын сагаанда.
Ч. Цыдендамбаев. Геройн эхэ. Эхэ хүнэй энхэргэн сэдьхэл.
А. Ангархаев. Жамбал Тулаев.
Ц.-Д. Дондокова. Хүшөөгэй урда. Ажабайдалай орьёл өөдэ.
Ц. Галанов. Сэрэгшын һамган.
С. Цырендоржиев. Үүрэй солбоной гоё гээшэнь.
Ц.-Ж. Жимбиев. Генерал Шаракшанэ.
Н. Очиров. Олзо хүбүүн.
К. Цыденов. Дондогой һайндэр.
А. Бадаев Хани барисаан.
Ц. Дондогой. Ород хэлэн.
Д. Доржогутабай. Буряад хүмби.
Д. Дылгыров. Хүлгөөтэ үдэрнүүд.
Б. Сыренов. Хоца Намсараевта.
Д. Жалсараев. Манай БАМ.
В. Петонов. Балташад. Һур харбаан.
М.Самбуев. Минии таабай.
Л. Ангархаев. Уйлан дуулан.
Ш. Байминов. Һаалишан басаганай дуун. Сэсэгээр һалбарһан нютагни.
Ч. Цыдендамбаев. Аадарай һүүлдэ.
Ц-Б. Бадмаев. Һолонго.
Д. Улзытуев. Намартаа. Байгал далаймни.
С. Ангабаев. Байгалай таабари.
Б. Жанчипов. Алтан гадаһан.
VIII класс
“Гэсэр”. Н. Балданогой найруулһан, 1958, 1972 онуудта хэблэгдэһэн.
С. Балдаев. Буряад арадай аман зохёолой түүбэри. 1960 он.
А. Тороев. Шэлэгдэмэл зохёолнууд. 1954 он.
X. Намсараев. “Үүрэй толон” роман.
Б. Абидуев. “Самолёт” поэмэ.
Д. Дашинимаев. Шүлэгүүд.
Ц. Дон. “Брынзын санха” туужа.
Б. Базарон. “Сэлэнгын үер” шүлэгүүдэй суглуулбари.
А. Шадаев. “Жаргалта үдэр”, 1961 он.
IX класс
Д. Батожабай. “Төөригдэһэн хуби заяан”, 1967 он.
Ж. Тумунов. Дайнай үеын дэбтэр.
Ч.-Р. Намжилов. Шүлэгүүд.
Н. Дамдинов. “Илалтын дархашуул” зүжэг.
Ц.-Д. Дондокова. “Байгалай басаган” поэмэ.
Ц. Шагжин. “Хабарай дуун” зүжэг.
Ц. Галанов. “Рэгзэмаа”, 1970 он.
Д. Эрдынеев. Рассказууд.
М. Осодоев. “Ууган хүбүүн” суглуулбари.
А. Ангархаев. Алтан.
С. Цырендоржиев. Рассказууд.
Г. Чимитов, Ц.-Б. Бадмаев, С. Ангабаев, М. Самбуев, Л.Тапхаев, шүлэгүүд.
X класс
X. Намсараев. Суглуулагдамал зохёолнууд I, II, V ботинууд.
Ц. Дон. Рассказууд.
Ц. Галсанов. Дуунайм дээжэ, 1960 он.
Ж. Тумунов. “Сэсэгмаа” зүжэг.
Н. Балдано. Суглуулагдамал зохёолнууд, 1967 он.
Ч. Цыдендамбаев. Буряад басаган, 1962 он.
Ц. Номтоев. “Тайгын мүрэн Витим” туужа.
Ж. Балданжабон. Шэлэгдэмэл зохёолнууд, 1958 он.
Д. Мадасон. Эртын хабараар, 1970 он.
XI класс
Б. Мунгонов. “Баян зүрхэн” роман.
Д. Батожабай. “Төөригдэһэн хуби заяан” трилоги.
Н. Дамдинов. “Шэнхинээтэ нарһад” поэмэ.
Д. Жалсараев. Алас холо.
А. Бальбуров “Амиды ябахые захирнаб” туужа.
Ц.-Ж. Жимбиев. Талын харгынууд, 1967 он.
Д. Улзытуев. Ая гангын орондо.
2-ДОХИ ХАБСАРГАЛТА
ҺУРАГШАДАЙ АМАН БА БЭШЭМЭЛ ХЭЛЭЛГЭДЭ,
БЭШЭГЭЙ ХҮДЭЛМЭРИ ХЭЛГЭДЭ,
ТЕТРАДЬНУУДЫЕ ШАЛГАЛГАДА ТАБИГДАХА
НЭГЭДХЭМЭЛ ЭРИЛТЭНҮҮД
I. Һурагшадай хэлэлгэдэ табигдаха эрилтэнүүд – һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ
Һурагшадай амаараа ба бэшэмэлээр хэлэһэн алишье үгэ (тусхай темээр үгэһэн тэдэнэй дэлгэрэнгы харюу, элидхэл, рецензи г. м.) сэгнэгдэхэ зэргэтэй. Тиихэдээ хэлэһэн үгын удха, удаа дарааланиинь (логическое построенне) , уранаар хэлэгдэһэниинь (речевое оформление) хараада абтаха юм. Һурагшад иимэнүүд юумэ шадаха ёһотой;
— үгтэһэн темээр хажуу тээшээ хадуурангүй хэлэжэ гү, али бэшэжэ;
— темэеэ задалан, гол удхыень эли харуулхаар тон шухала баримтануудые (фактнуудые) болон мэдээсэлнүүдые шэлэн абажа;
— материалаа найруулан хэлэжэ, бэшэжэ үгэжэ, удхыень тааруулан, удаа дараалан харуулжа, баримтануудай ба үйлэ ушарнуудай хоорондохи ушар шалтагаанай, тэдэнэй хойшолонгой холбоо элирүүлэн байгуулжа, хэрэгтэй шухала согсолол, тобшолол хэжэ;
- һанамжаяа дамжуулхадаа, хэлэлгын арга боломжонуудые тон зүбөөр, сэхэ руунь хэрэглэжэ;
— харилсаанай зорилгоһоо, ушар байдалһаа дулдыдажа, хэлэлгэеэ (хөөрэлдөөнэй, научна, публицистическэ г.м. али нэгэ янзаар байгуулжа;
— удхын сохилтонуудые баримталан, зүбөөр зогсолтонуудые хэжэ, аянгалан шангаар, тодоор харюусажа;
— бэшэгээр дамжуулан хэлэхэ алишье бодолоо бэшэгэй дүримэй ба сэглэлтын ёһо гуримуудые баримталан, сэбэрээр, наринаар бэелүүлжэ.
II. Һурагшадай бэшэгэй хүдэлмэриин түхэлнүүд
1. Һурагшадай класстаа ба гэртээ хэхэ хүдэлмэри һуралсалай хүдэлмэри гээшэ. Эндэ туд хүдэлмэриин иимэ түхэлнүүд ороно:
— буряад хэлээр упражненинүүд;
— X-XI классуудта эхин материалнуудаар (первоисточнигуудаар) конспектнүүд, литератураар реферадууд;
— IX-XI классуудта хэшээлэй үедэ багшын уншаһан лекцеэр түсэбүүд, конспектнүүд;
— учебнигүүд сооһоо статьянуудай ба бэшэ материалнуудай түсэбүүд;
— буряад хэлээр, литератураар сочиненинүүд, асуудалда бэшэмэл харюунууд;
2. Буряад хэлээр, литератураар үдэр бүриин ба дүн гаргалгын бэшэгэй хүдэлмэри хэгдэхэ юм.
Үдэр бүри хэгдэжэ байгаа хүдэлмэреэр шалгалтын хүдэлмэри үнгэргэхэдөө, программын ёһоор үзэгдэһэн материалай хэр зэргэ ойлгогдоһониие шалгаха гэһэн зорилготой. Иимэ шалгалтын хүдэлмэриин удха, хэр зэргэ түргэ түргэн үнгэр-гэгдэхэ байһаниинь багшын үзэмжэһөө дулдыдадаг. Эндэ багша предмедэйнгээ онсо янза, үзэжэ байһан материалайнгаа хэр зэргэ орёо хүндэ байһые, классайнгаа һурагшадай бэлэдхэл хараадаа абажа шиидхэдэг.
Тус шалгалтын хүдэлмэридэ багша хэшээлэй бүхы саг гү, али зарим тэдыень хэрэглэхэ аргатай.
Дүн гаргалгын шалгалтын хүдэлмэри иимэ ушарта үнгэргэгдэдэг:
— программын горитой ехэ темэнүүдые үзэһэнэй удаа;
— һуралсалай четвертиин, хахад жэлэй эсэстэ.
Һурагшадай ажалые ехэдхэхэгүйн тула дүн гаргалгын шалгалтын хүдэлмэри үнгэргэхэ саг һургуулида тусхай графигай ёһоор тодорхойлогдодог. Һургуулиин хүтэлбэрилэгшэд багшатай хөөрэлдэжэ, туд график зохёодог юм. Нэгэ үдэр нэгэ шалгалтын бэшэмэл хүдэлмэри, недели соо хоёрһоо дээшэ бэшэ хүдэлмэри класста үгтэхэ зэргэтэй.
Класс бүхэндэ үнгэргэгдэхэ шалгалтын хүдэлмэри түсэблэхэдөө, бүхы четверть соо нэгэ жэгдээр үнгэргэхөөр хараалха: шалгалтын бэшэмэл хүдэлмэри һуралсалай четвертиин, хахад жэлэй эсэстэ олоор үнгэргэхөөр түсэблэжэ огто болохогүй. Һуралсалай четвертиин түрүүшын үдэр, һайндэрнүүдэй удаадахи үдэр, понедельнигтэ шалгалтын хүдэлмэри үнгэргэжэ болохогүй.
III. һурагшадай бэшэмэл хүдэлмэриие багшын шалгаха гурим
1. V–IX классуудта литератураар һурагшадай тетрадьнууд һарадаа хоёр дахинһаа үсөөн бэшээр, X–XI классуудта нэгэ дахинһаа үсөөн бэшээр шалгагдаха зэргэтэй.
2. Буряад хэлээр, литератураар һурагшадай бэшэһэн изложени, сочиненинүүд, мүн алишье түхэлэй шалгалтын хүдэлмэри булта шалгагдаха ёһотой.
3. Литератураар һурагша хоёр тетрадь хэрэглэхэ юм. Нэгыень — һуралсалай алишье түхэлэй бүхы хүдэлмэри дүүргэхэдээ хэрэглэхэ, нүгөөдыень — шалгалтын сочиненинүүдые дүүргэхэдээ хэрэглэхэ.
3-ДАХИ ХАБСАРГАЛТА
БУРЯАД ЛИТЕРАТУРААР ҺУРАГШАДАЙ: МЭДЭСЭ, ШАДАБАРИ БОЛООД ДҮРШЭЛЫЕНЬ СЭГНЭХЭ ГУРИМУУД
Программын эрилтын ёһоор һурагшадай ямар мэдэсэтай, шадабаритай ба дүршэлтэй болоһые, буряад литератураар хэр зэргэ бзлэдхэлтэй болоһые зүбөөр элирүүлхэ байһан соонь шалгаха гээшэ гол зорилго болоно.
“Юрэнхы эрдэмэй ба мэргэжэлэй һургуулиие хубилган шэнэдхэлгын гол шэглэлнүүд” соо хэлэгдэһэн заабаринуудые хараадаа абажа, һурагшадай мэдэсэ сэгнэхэдээ, тэдэнэй журам, үзэл болоод мэдэрэлынь хэр зэргэ зүбөөр бүрилдэнхэйб, эстетическэ талаараа ямараар хүмүүжүүлэгдэжэ байнаб, уншаһан уран зохёолоо зүбөөр ойлгохо, сэгнэжэ шадаха шадабаринь хэр зэргэ бүрилдэжэ байнаб гэһэн зүйлнүүдтэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй.
Һуралсалай шата бүхэндэ (хэшээлэй алишье үедэ) үнгэргэгдэдэг һурагшадай өөһэдөө уншалгын үедэ, уншажа байһан зохёолой удхые зүбөөр ойлгохо, хөөрэжэ шадаха болохо дүршэлыень хүгжөөхэ. Зохёол соо харуулагдаһан үйлэнүүд, үйлэдэгшэ нюурнуудай хэлэһэн үгэнүүд, хэһэн хэрэг үйлэнүүд, зохёолой үзэл бодолой удха болоод уран һайханайнь зүйлнүүдые элирүүлгэдэ ямар удхатай, үүргэтэй байһыень һурагшадай ойлгожо, өөрынхеэрээ сэгнэжэ шадаха дүршэл шадабарииень арьбадхаха, үргэдхэхэ.
Уран зохёол шудалан үзэлгэдэ, илангаяа тэрэнэй шэнжэлэл хэлгэдэ литературна теори шудалха айхабтар ехэ удха шанартай. Багша хадаа литературна теориин удхые гүнзэгыгөөр ойлгуулха гэжэ оролдохо, гадна һурагшадай мэдэсые бодото ажалдань, шудалан үзэжэ байһан уран зохёолго (сочинени) бэшэлгэдэ, хөөрэлгэдэнь зүбөөр, шадамараар хэрэглүүлхэ, энэ һуралгада тусгаар анхаралаа хандуулжа байха болоно. Энэ талаар литература болон искусство тухай хэлэһэн үгэнүүдэй, статьянуудай һурагшадай литературна бэлэдхэлдэ тон ехэ удха шанартай байһые ойлгуулха.
Һурагшадые тусхай литературна бэлэдхэлтэй болгохын тула литературна теоринуудые һайнаар шудалуулха, гүнзэгы мэдэсэтэй болгохо шухала. Эндэ багша һурагшадай мэдэсэдэ, тэрэнэй шанартань тусгаар эрилтэ табиха уялгатай. Һурагшад зохёолго, асуудалда харюу, реферат болоод бэшэшье бэшэмэл хүдэлмэри ямараар бэшээб, тэрээн дээрэһээнь үндэһэлжэ, тэдэнэй литературна бэлэдхэлэй, мэдэсын, аман ба бэшэмэл хэлэнэй дүршэл шадабариин хэр зэргэ хүгжэһэниинь сэгнэгдэхэ болоно. Программын эрилтын ёһоор һурагшадай литературна бэлэдхэл, илангаяа һурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэнэй бэлэдхэлынь, дүршэл шадабаринь тусхай гуримтайгаар бүрилдүүлэгдэхэ ёһотой юм.
Һуралсалай жэлэй турша соо, четверть бүхэндэ түрэлхи хэлээр бэшэгдэхэ ёһотой зохёолгын тоо иимэрхүүгээр хубаагдаха болоно:
Классууд |
Хэды зохёолго бэшэгдэхэб |
||
|
класстаа |
гэртээ |
хамта дээрээ |
V |
3 |
— |
3 |
VI |
3 |
1 |
4 |
VII |
2 |
2 |
4 |
VIII |
2 |
2 |
4 |
|
|||
IX |
2 |
2 |
4 |
X |
3 |
3 |
6 |
XI |
3 |
3 |
6 |
Зохёолгын ехэ багань (түсэбгүйгөөр) гол түлэб иимэрхүү байха: V класста — тетрадиин 1 нюурһаа бага бэшэ, ДП класста — нюур хахадһаа бага бэшэ, VII класста — 2 нюурһаа бага бэшэ, VIII класста — 2 нюур хахадһаа бага бэшэ, IX класста — 3 нюур хахадһаа бага бэшэ, X класста — 4 нюурһаа бага бэшэ, XI класста — 5–6 нюур.
Хэрбээ һурагшын зохёолгын дээрэ хэлэгдэһэн хэмһээ багашагаар бэшэгдэһэн байгаа һаа, удхын талаар хангалтатай байбалнь, хэмэй ёһоор таараха сэгнэлтын тэмдэг табиха. Хэрбээ зохёолгын хараалагдаһан хэмһээ ехэшэгээр бэшэгдээд байгаа һаа, тэрээнтэй зэргэ сэгнэлтын тэмдэг үргэжэ болохогүй.
Хэшээлдэ, гэртээ бэшэгдэһэн зохёолго V–VIII классуудта долоон хоногой хугасаа соо заабол шалгагдаха байгаа һаань, харин IX–XI классуудта арбан хоногой турша соо шалгагдаха зэргэтэй. Һурагшадай зохёолго шалгахада, хоёр янзын сэгнэлтэ табигдаха ёһотой: түрүүшын сэгнэлтын тэмдэг удхын ба хэлэнэй түлөө, хоёрдохинь — зүбөөр бэшэлгэдэ, V–VI классуудта бэшэгдэһэн зохёолгын (удхын ба хэлэнэй) түлөө табигдаһан нэгэдэхи сэгнэлтын тэмдэг түрэлхи литературада, хоёрдохинь — буряад хэлэндэ хабаатай.
Класс бүриин программын хараагаар һурагшадай үгэһэн аман харюуда сэгнэлтын тэмдэг табихадаа, багша иимэ гол эрилтэнүүдые хүтэлбэри болгон абаха:
1. Үзэжэ байһан зохёолой текстын удха мэдэлгэ, уран һайханайнь талые, идейнэ удхыень ойлголго, һайнаар уншажа, хөөрэжэ шадалга.
2. Зохёол соо харуулагдаһан үйлэнүүдэй (эпизодуудай) хоорондохи холбоо, геройнуудай хэһэн хэрэг, үйлэ, хэлэһэн үгэ г. м. элирүулэн хэлэжэ шадалга.
3. Үзэһэн зохёолойнгоо идейнэ-эстетическэ удха элирүүлхын тулада хэрэглэгдэдэг уран һайханай зэбсэгүүдэй үүргые ойлголго.
4. Шэнжэлэл хэхэдээ, класстаа үзэһэн гү, али өөрөө уншаһан зохёолоо хэрэглэжэ шадалга.
5. Олониитын тэмсэл болоод үе сагай гол эрилтые хараадаа абан, уран зохёол шэнжэлжэ шадалга. Зохёол тухай мэдэхэ болоһон, ойлгоһон юумэеэ сэбэр литературна хэлээр хэлэжэ шадалга; харюу зүбөөр үгэлгэ; класс бүхэндэ уранаар, тодо һонороор, ходорхойгоор уншалга, тиихэдээ V класста 1 минута соо 100 үгэһөө дээшэ бэшэ, VI класста — 110-һаа доошо бэшэ, VII класста – 120-һоо доошо бэшэ үгэ уншажа үрдихэ гэжэ хараалагдана. Саашадаа дээдэ класста уншалгаар иимэрхүү ёһо гурим баримталагдаха зэргэтэй.
Дээрэ тэмдэглэгдэһэн эрилтын ёһоор:
“Таба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг үзэжэ байһан зохёолойнгоо текстын удхые тон һайнаар, бүхөөр, гүнзэгыгөөр ойлгоһоноо харуулхадань; зохёолой үзэл бодолой-эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, уран һайханай аргануудай үүргые, харуулагдаһан үйлэнүүдэй хоорондохи үлхөө холбоо, геройнуудай ба үйлэдэгшэ нюурнуудай абари зан, хэһэн хэрэг болоод тэрэнэй ямар удхатай байһые ойлгоһоноо хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха байхадань; уран зохёолой шэнжэлэл хэхэдээ, литературна теорёор мэдэсэеэ, шэнжэлэл хэхэ дүршэлөө, хэлэһэн һанал бодолоо баримталхын тула текст соо байһан зүйлнүүдые хэрэглэлгэ, зохёол соохи үе саг хоёрой холбоо тайлбарилжа шадахадань (IX–XI кл); сэбэр литературна хэлээр тордиһогүйгөөр, ходорхойгоор хөөрэжэ, хэлэжэ шадаха байхадань табиха.
“Дүрбэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг зохёолой текст яһала һайнаар, гүнзэгыгөөр, мартахагүйгөөр ойлгоһон байхадань; зохёолой үзэл бодолой-эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, уран һайханай аргануудай үүргые, харуулагдаһан үйлэнүүдэй хоорондохи холбоо, геройнуудай ба үйлэдэгшэ нюурнуудай абари зан, хэһэн хэрэг болоод тэрэнэй ямар удхатай байһаар ойлгоһоноо хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха байхадань; уран зохёолой шэнжэлэл хэхэдээ, литературна теорёор мэдэсэеэ, шэнжэлэл хэхэ дүршэлөө, хэлэһэн һанал бодолоо үндэһэлхын тула текст соохи зүйлнүүдые хэрэглэжэ шадаха байхадань; сэбэр литерагурна хэлээр хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха байхадань табиха. Гэбэшье һурагша үгэһэн харюу соогоо нэгэ-хоёр бага зэргын алдуу гаргажа болоно.
“Гурба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг үзэжэ байһан зохёолойнгоо текстын гол түлэбыень дунда зэргээр мэдэһэн, ойлгоһон байхадань; зохёолой уран һайханайнь болоод үзэл бодолой удхыень тайлбарилхадаа, үгын уран аргын үүргые, гол үйлэнүү-дэй хоорондохи холбоо, геройнуудай абари зан, хэһэн хэрэгүүдые ойлгоһоноо хэлэжэ шадаха байхадань; литературна теориин асуудалнуудые гол түлэб мэдэхэ байбашье, зүгөөр зохёол шэнжэлхэдээ, тэрэнээ хэрэглэжэ шадаха шадабариинь багашаг байхадань; зохёол шэнжэлхэдээ, шэнжэлгын шүүлбриин дүршэлтэй хүсэд болоогүйгөө харуулаа һаань, хэлэһэн һанал бодолоо зохёолой текстээр баримталха шадабариинь багашаг байхадань; уншажа, хөөрэжэ шадаха шадабариинь һайн бэшэ байхадань табиха. Багшын асуудалда харюусахадаа, хэдэн алдуу гаргаа хадань, хүсэд һайнаар хэлэжэ бираагүй һаань, харюугайнь байгуулга дутуутай байхада, туд сэгнэлтын тэмдэг табиха.
“Хоёр” гэһэн сагнэлтын тэмдэг зохёолой удхын шухала асуудалнуудые тулюураар мэдэхэдэнь, зохёолой үзэл бодолой-эстетическэ удхые тайлбарилхадаа, гол геройнуудай хэһэн хэраг үйлэ, һанал бодол, абари зан, шухала уран аргануудай үүргые элирүүлжэ шадахагүй; юрэ теоретико-литературна ойлгосонуудые мэдэхэгүй, литературна хэлэнэйнь эгээ ахир, уншалгынь тулюур, уншаха, хөөрэхэдөө ехэ ядалдадаг байхадань табиха.
“Нэгэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг багшын асуудалда харюусахадаа, зохёолой удхаар юушье мэдэхэгүйгөө, программын гол шухала теоретико-литературна асуудалнуудые, огтолон ойлгоогүйгөө харуулаа хадань; хэлэхэ, хөөрэхэ юумэеэ зүбөөр байгуулжа, зохёожо шадахагүй, уншаха, хөөрэхэ дүршэлэйнь тон ахир, тулюур байхадань табиха.
ЗОХЁОЛГО СЭГНЭХЭ СЭГНЭЛТЫН ТЭМДЭГҮҮД
Литератураар бэшэһэн зохёолгын сэгнэлтэнүүдые табихадаа, иимэнүүд шухала эрилтэнүүдые хүтэлбэри болгон абаха:
темэеэ зүбөөр ойлголго, тэрэнээ табигдаһан түсэбэй ёһоор дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр харуулалга, текстын зүйлнүүдые байһан соонь дамжуулга, зохёолой идейнэ тематическа удхаһаа дулдыдуулан, геройнуудай абари зан, зохёол соо харуулагдаһан үйлэнүүдые зүбөөр тайлбарилга, зохёолой гол һанал бодолнуудые үндэһэлэлгэ, темэеэ зүбөөр тайлбарилхын түлөө текст сооһоо гол шухала материал хэрэглэлгэ, олон зүйлнүүдые нэгэдхэжэ, тобшолол гаргалга, цитата зүбөөр шэлэн абажа, зохёолгын текст соо тааруулан оруулжа шадалга;
түсэб табигдаһан, зохёолго соохи хубинууд һуури байраараа тааруулагдаһан, хубинуудайнь хоорондохи холбоо зүбөөр байгуулагдаһан байхадань;
үгын баялиг удха зүбөөр хэрэглэлгэ, хэлэнэй гоё һайхан уран үгэнүүдые хэрэглэжэ шадалга.
Зохёолго зүбөөр бэшэлгын (грамотностиин) түлөө табигдадаг хоёрдохи сэгнэлтын тэмдэг “Буряад хэлээр һурагшадай мэдэсэ, шадабари ба дүршэлые сэгнэхэ гуримтай” тааруулагдажа табигдаха зэргэтэй.
Зохёолгын түлөө “Таба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
үзэжэ байһан зохёолойнгоо текст тон һайнаар мэдэжэ, табиһан түсэбэйнгөө ёһоор темэеэ гүнзэгыгөөр харуулжа, бэшэһэн зүйлнүүдээ, һанал бодолоо батаар үндэһэлжэ, жэшээнүүдээр баримталһан байхадань; темэеэ зүбөөр харуулхын тула литературна материалаа һайнаар эблүүлэн шэнжэлжэ, нэгэдхэжэ, тобшолол хэжэ шадахадань;
удхадань тааруулһан һайн найруулгатэй; зүб литературна хэлээр бэшэгдэһэн байхадань:
нэгэн гү, али хоёр алдуу хэһэн; удхын талаар багашаг, эли бэшэ зүйл гаргаһан байхадань табигдаха.
Зохёолгын түлөө “Дүрбэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
табиһан түсэбэйнгөө ёһоор темэеэ яһала дүүрэнээр удхалжа, литературна материалаа һайн мэдэхэ байһанаа харуулхадань, мүн зохёолгодоо ондоо бэшэшье шухала материал хэрэглэхэдэнь, хэлэхэеэ һанаһан һанал бодолоо үндэһэлжэ, тобшолол ба согсолол хэжэ шадахадань;
удхадань тааруулһан һайн найруулгатэй, зүб литературна хэлээр бэшэгдэһэн байхадань;
удхын бага сага хоёр-гурбан алдуу гаргаһан, темэһээ хажуу тээшээ гаран алдаһан, гурба дүрбэн хэлэнэй дутагдал гаргаһан байхадань табигдаха.
Зохёолгын түлөө “Гурба” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
темынь гол түлэбынь харуулагдаад, бүхы дээрээ зүбшүүгээр харуулһан байбашье һаа, нэгэ талаһаань харуулһан гү, али темээрээ дүүрэн бэшэ харюу үгэһэн, найруулан бэшэхэдээ, текстын удхаар зарим тэды алдуу гаргаһан, темэһээ гараһан байхадань; тобшолол ба согсолол хэхэ шадабариинь тулюуршаг байхада;
литературна материалаа яһала гуримтайгаар найруулһан байгаад, зүгөөр зарим һанал бодолоо һамаргаһан, урда хойнонь оруулһан байхадань;
удхын талаар дүрбэ-табан дутуу зүйлнүүдые, хэлэнэй талаар дүрбэһөө дээшэ бэшэ алдуу гаргаһан байхадань табиха.
Зохёолгын түлөө “Хоёр” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
темэеэ хүсэд харуулаагүй, түсэбөө баримталаагүй, зохёолой текст тулюураар, һэбхеэр мэдэхэ байһанаа харуулһан, зарим үйлэнүүдые тэрэ тушаа һамаргажа байжа, дутуугаар бэшэһэн, ямаршье тобшолол, согсолол хээгүй, һанал бодолоо текстын материалаар баримталаагүй, юрэнхыгөөр бэшэжэрхиһэн байхадань;
зохёолгын хубинуудайнь хоорондоо һулаар холбогдоһон, бэшэһэн материалаа тэрэ тушаа бодолгүйгөөр эблүүлһэн байхадань;
тулюур хэлэтэй, огто таарахагүй хэлэнэй ехэ алдуунуудые гаргаһан байхадань табиха.
Зохёолгын түлөө “Нэгэ” гэһэн сэгнэлтын тэмдэг:
темэеэ огтолон харуулаагүй, һанал бодолоо найруулан бэшэжэ шадаагүй, зохёолой удхаар юушье мэдэхэгүй байһанаа гэршэлһэн байхадань;
“Хоёр” гэһэн сэгнэлтын тэмдэгэй алдуугай тоодо орходоо, олоор алдуу гаргаһан байхадань табиха.