БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ҺУРАЛСАЛАЙ
БОЛОН ЭРДЭМ УХААНАЙ МИНИСТЕРСТВО
РОССИИН ЭРДЭМЭЙ АКАДЕМИИН СИБИРИИН ТАҺАГАЙ МОНГОЛ
АРАДУУД, БУДДЫН ШАЖАН БОЛОН
ТҮБЭДЫЕ ШЭНЖЭЛЭЛГЫН ИНСТИТУТ


БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ
БЭШЭГЭЙ ДҮРИМ

2-дохи заһагдаһан, нэмэгдэһэн хэблэл

Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор,
профессор Л.Д. Шагдаровай ниитэ редакцяар

Улаан-Үдэ, «Бэлиг» хэблэл, 2009


Эрдэмтэ редактор

Б. Д. Цыренов, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын институдай хэлэ бэшэгэй таһагые даагша

ОРШОЛ

Буряад литературна хэлэнэй кирилл үзэгтэ үндэһэлэгдэхэдэ, бэшэгэй дүрим анха түрүүшынхеэ 1939 ондо зохёогдоһон байха юм. Удаадахи жэлдэнь, 1940 ондо, энэ дүрим «Бурят-монгол хэлэнэй алфавит ба пунктуациин тобшо справочник» гэһэн нэрэтэйгээр ород хэлэн дээрэ хэблэгдэжэ гараһан. 1940-50-яад онуудта буряад литературна хэлэнэй хүгжэлтэ юу эли тодоор харуулааб гэхэдэ, буряад орфографиин үндэһэ һуури болоһон гол зүйлнүүд буряад хэлэнэй фонетико-грамматическа системын эгээл гол шухала шэнжэнүүдые зүбөөр харуулна, тиимэһээ тэрэниие даамай ехээр хубилгаха хэрэг үгы. Гэхэтэй хамта «Тобшо справочнигай...» зарим дүримынь хүсэд һайн бэшэ, бэе бэедээ зүришэдэг, мүн олон дүрим ороогүй, дутуу, жэшээлбэл, сэглэлтын тэмдэгэй дүримүүд хүсэд дүүрэн найруулагдаагүй байгаа. Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримүүдые (саашадаа — Буряад бэшэгэй дүрим) гуримшуулха, лаблаха, нэмээхэ шухала тухай, дэлгэрэнгы шэнэ дүримүүдые зохёон найруулжа хэблэн гаргаха шухала тухай 1953 ондо болоһон хэлэ бэшэгэй конференци дээрэ, буряад литературна хэлэнэй хүгжэлтын хойшолуулагдашагүй асуудалнуудаар болоһон зүблөөнүүд дээрэ, мүн «Буряад үнэн» сониндо, элдэб сэдхүүл, номууд болон статьянуудай суглуулбаринуудта хэлэгдэһэн байгаа.

Тиин СССР-эй АН-ай СО-гой БКНИИ-ын (мүнөөнэй РАН-ай СО-гой ИМБТ гэгшын) ахамад эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Л.Д. Шагдаров 1958 онһоо 1961 он болотор олон талатай шэнжэлгэ ябуулжа, дэлгэрэнгы дүрим зохёон бүтээһэн байна.

Нарижуулан һайжаруулагдаһан, харин зарим ушарта шэнээр зохёогдоһон буряад бэшэгэй тэдэ дүримүүдынь хэлэ бэшэгэй эгээл хүндэтэй шэнжэлэгшэд болон учебнигэй авторнуудһаа бүридэһэн, Ц.Б. Цыдендамбаев түрүүтэй орфографическа комиссиин олон тоото зүблөөнүүд дээрэ тон нарин тодорхойгоор зүбшэн хэлсэгдэһэн юм. Энэ ехэ хүдэлмэриин эсэстэ бэшэгэй шэнэ дүрим бүтэжэ, 1961 оной декабриин 26-да Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиум тэрэнииень баталһан байна. Удаадахи, 1962 ондо, тэдэ дүримүүд орфографическа толитой хамта нэгэ ном болгогдожо хэблэгдээ һэн.

1961 ондо бүтэһэн эдэ дүримүүд яһала һайнаар хэгдэжэ, буряад бэшэгэй дүримэй олон талые хараада абаһан байжа, тэрэниие дахяад шэнэлхэ хэрэг удаан гараагүй.

Тэрэ гэһээр үнгэрһэн дүшэ гаран жэлэй туршада буряад бэшэгэй дүримэй асуудалнууд хэдэн дахин зүбшэн хэлсэгдээд, тэрэниие ехээр хубилгаһанай хэрэггүй гэжэ мэдэрэгдэһэн юм.

Гэтэр 1998 оной майн 19-дэ «Буряад үнэн» сониндо профессор Д-Н.Д. Доржиевай «Буряад хэлэ бэшэгэй үндэһэн тухай зарим тэды ажаглалта» гэһэн статья толилогдожо, нэгэ ойлгосо тэмдэглэдэг үгэнүүдые амяарынь бэшэхэ гэһэн 1961 ондо абтаһан дүримые автор тэрээн соогоо эрид шангаар шүүмжэлһэн байна. Энээнтэй дашарамдуулан, Д-Н.Д. Доржиев 1939-40 оной «Тобшо справочнигай...» энээндэ хабаатай дүримые һэргээжэ, мүнөөнэй бэшэгэй дүримдэ тэрэниие оруулха гэһэн дурадхал оруулһан юм. Тэрэ дүримынь иимэ гэбэл: «Нэгэ ойлгосо тэмдэглэжэ, нэгэ бүтэн гэжэ харагдадаг хоёр үгын хабсаралые хубилдагшье, үгышье байгаа һаань, сугтань бэшэхэ хэрэгтэй, тиихэдээ аялгануудай тааралдал баримталагдахагүй: уранзохёол, үхибүүн, модобэлэдхэл, бутасохилго, ябаагүй, ажахы, олониитэ». Саашань хэлэхэдээ, паарна (эжэл) үгэнүүд амяараа бэшэгдэхэ гэһэн байна.

Дурсагдаһан статьягай толилогдоһоной һүүлээр удангүй орфографическа комиссиин (түрүүлэгшэнь — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор И.Д. Бураев, секретариинь — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Л.Д. Бадмаева) суглаан зарлагдажа, Д-Н.Д. Доржиевай статья болон элидхэл зүбшэн хэлсэгдэһэн юм.

Үнэхөөрөө буряад литературна хэлэндэ олон бүридэмэл (сложно) үгэнүүд бии болоо, тиигээд тэдэ (ород хэлэнэйхидэл) нэгэн бүхэли боложо ниилэлдээгүй гэжэ үгэ хэлэгшэд тэмдэглэбэ. Гэтэр тиимэ үгэнүүдые сугтань бэшэхэ гэһэн дүрим һэргээхэ гээшые тэдэнэр буруушааба. Юундэб гэхэдэ, иимээр бэшэдэг болоо һаамнай, буряад хэлэнэй зарим шухала жама ёһонууд эбдэгдэхэ байна гэбэл:

1) тон олон абяан болон үзэгүүдһээ бүридэһэн үгэнүүд угаа олон болохо, жэшээнь: ухааланзохёогшо 'изобретатель' (15 үзэгтэй), ураланнарижуулагша 'рационализатор', паровозбүтээлгын 'паровозостроительный' г.м.;

2) иимэ үгэнүүдэй дунда, хубинуудайнь уулзадхада үгүүлхэдэ аялган болон хашалганай таагүй холбоонууд бии болохо, жэшээнь: эхэорон 'родина', паровозһабарилгын 'паровозоремонтный', хэмэлодон 'искусственный спутник', станокхабсаралгын 'станкосборочный' г.м. Эдэ жэшээнүүдһээ харахада, буряад хэлэнэй үндэһэн шухала хуули ёһон бологшо аялганай тааралдал иимэ бэшэлгэтэй олон үгэдэ эбдэгдэхэ байна.

Ута гэгшын иимэ үгэнүүдэй олошорходо, алдуунууд олоор гаргагдаха, тэдэниие зүбөөр бэшэлгэ түбэгтэй болохо. Ушарынь хадаа тиимэ үгэнүүдтэ падежэй болон бусад залгалтануудые нэмэхэдэ, тэдэ бүри ута болохо байна бшуу. Жэшээнь: ураланнарижуулагшадайнгаа, ураланнарижуулагшанартаяа, хэмэлодонуудтайгаа, ухааланзохёогшодоороо г.м. Ушар иимэ хадань тус үгэнүүдэй олонхииень богони зурлаа табижа бэшэбэл таарамжатай гэжэ үгэ хэлэгшэд һанамжалба. Жэшээлбэл: модо-бэлэдхэл 'лесозаготовка', алба-хаагша 'служащий', уран-зохёолшо 'писатель', уран-зурааша 'художник', хэмэл-одон 'спутник', үнэһэн-хүхэ 'пепельно-серый', эхэ-эсэгэ 'родители', аяга-табаг 'посуда', халуун-хүйтэн 'температура', үндэр-набтар 'высота' г.м. Энэ зүбшэн хэлсэлгын үедэ буряад бэшэгэй дүримэй зарим бусад асуудалнууд дурдагдаһан байна.

1998 ондо орфографическа комиссиин абаһан шиидхэбэриие дүүргэлтэ болгон, бэшэгэй дүрим буряад болон ород хэлэнүүд дээрэ бэлдээд, тусхай элидхэл соо шэнэ оруулагдаха зүйлнүүдые дэлгэрэнгыгээр дэлбэлэн харуулха гэһэн даабари РАН-ай СО-гой хэлэ бэшэгэй таһаг 1961 оной дүримэй авторта, ахамад эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Л.Д. Шагдаровта болон эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Б.Д. Цыреновтэ даалгаһан байна.

Тиин бэшэгэй дүрим хоёр хэлэн дээрэ бэлдэгдэһэн, мүн амяараа элидхэл соо дефис табижа бэшэгдэхэ бүридэмэл үгэнүүд дэлгэрэнгыгээр харуулагдаба. Энэ хүдэлмэриин үрэ дүнгүүд хэлэ бэшэгэй таһагай болон РАН-ай СО-гой ИМБТ-гэй Эрдэмтэдэй Соведэй суглаанууд дээрэ элидхэгдэһэн юм. Оруулагдахаар хараалагдаһан хубилалтануудай зүбшэн хэлсэгдэхэдэ, бүридэмэл үгэнүүдые богони зурлаатайгаар бэшэхэ гээшэ маргамаар байна гэжэ үгэ хэлэгшэд тэмдэглэбэ.

2003 оной апрель һарада орфографическа комиссиин суглаан зарлагдажа, дүримдэ оруулагдаха хубилалтанууд дэлгэрэнгы тодорхойгоор харуулагдажа, зүбшэн хэлсэгдэбэ.

Хамта бэшэгдэхээр хараалагдаһан бүридэмэл үгэнүүд тухай элидхэл шагнаад байхадаа, үгэ хэлэгшэд тиимэ бэшэлгэтэй үгэнүүд дан олон болошохо байна, тиигээд зариманиинь таарамжагүй байна гэбэ. Жэшээнь, алтан-зула 'тюльпан', алтан-батагана 'шпанская мушка', алтан-гургалдай 'соловей', алтан-жэгүүр 'чиж', ямаан-арса 'можжевельник', ямаан-үбһэн 'вероника седая', ямаан-бургааһан 'ива-шевлюга'; тэмээн-жороо 'грубая тряская иноходь', үнэгэн-жороо 'плавная иноходь', хойбон-жороо 'тряская иноходь'; һү-багатай 'низкоудойный', шуһа-багатай 'малокровный', зөөри-багатай 'малоимущий', шэмэ-багатай 'малопитательный', үрэжэл-багатай 'малоплодородный', тираж-багатай 'малотиражный', газар-багатай 'малоземельный', 'малопоместный', хүсэ-багатай 'малосильный', 'маломощный', ашаг-шэмэ-багатай 'малопродуктивный', бүтээсэ-багатай 'малопроизводительный', тогтуури-багатай 'малоустойчивый', 'шаткий', хүл-багатай 'неоживленный', 'малопосещаемый', 'малооживленный' гэхэ мэтын олон тоото үгэнүүд тэдээндэ тудаха ород үгэнүүдтэй шанараараа дүтэрхы боложо, мэдээжэ эрдэмтэн Б.Д. Баяртуевай хэлэһээр, һурагшадай хадуухада хилбар болохо байбашье, олон жэлдэ бэшэжэ һурашаһан заншалһаа иигэжэ эрид хадуурхамнай таарамжагүй гэжэ олонхи үгэ хэлэгшэд тэмдэглэбэ. Тиигээд «нэгэ ойлгосо» гээшэ заабол хоёр үгөөр бэшэ, харин заримдаа гурба, дүрбэн, бүри олоншье үгөөр тэмдэглэгдэжэ болоно. Жэшээнь, монгол арадуудые шэнжэлдэг эрдэмүүд 'монголоведение', хүнгэлэлтэнүүдые мүнгөөрнъ түлэдэг (үгэдэг) бололго 'монетизация' гэхэ мэтэнүүд нэгэ-нэгэл ойлгосо тэмдэглэн, ород хэлэндэ нэгэ-нэгэ үгөөр бэшэгдэнэ. Теэд эдэниие буряадаар бэшэхэдээ, хоорондонь олон дефис табихада гар ошохогүй байна. «Нэгэ ойлгосо» гээшые хүн бүхэн ондо ондоогоор ойлгохо, мүн «представлени» гээшэһээ ямар илгаатайнь тодорхой мэдэгдэхэгүй гэхэ мэтэ бэрхэтэй ушарнууд али олон гараха болоно.

Комиссиин гэшүүд дурадхагдаһан хубилалтануудые зүбшөөхөөр шэнги байбашье, бүридэмэл (сложно) үгэнүүдые яажа бэшэхэ тухай гол асуудалаар арсалдаан боложо, нэгэ һанамжатай боложо шадагдаагүй. Ушар тиимэһээ бүридэмэл үгэнүүдые бэшэлгээр 1961 оной дүримые тэрэ зандань үлөөхэ, хубилгахагүй гэһэн шиидхэбэри абтаа. Комиссиин гэшүүд мүнөө хэрэглэгдэжэ байгаа бэшэгэй дүримдэ юрэнхы дээрэнь ехэ хубилалта оруулхагүй, тиин энэ дүримөө буряад, ород хэлэнүүд дээрэ бэлдээд, үргэн олониитые тэрээнтэй танилсуулхын тулада түрүүн сониндо гаргаха, тиин олониитын зүбшөөрһэн вариантые хоёр хэлэн дээрэ ном болгожо гаргаха гэлсэбэ. Харин энээнэй һүүлээр нилээд ехээр нэмэгдэһэн орфографическа словарь бэлдэгдэжэ хэблэгдэхэ ёһотой.

Тиимэ болохолоороо, буряад бэшэгэй дүримые, тэрэ тоодо бүридэмэл үгэнүүдэй бэшэлгыешье 1961 оной найруулгаар үлөөхэ гэһэн шиидхэбэри абтаба гээшэ. Оруулагдаһан хубилалтануудынь гэбэл, гол түлэб нютаг хэлэнүүдтэ хэрэглэлгые хараада абажа, зарим үгэнүүдые хоёр янзаар бэшэхэдэ болохо гэгдээ. Тиин орфографиин талаар оруулагдаһан шэнэ зүйлнүүд иимэ гэбэл:

1) буряад алфавидай зарим үзэгүүдэй үгүүлбэрииень хуушаарнь болгохо: к – ка (кэ бэшэ), л — эль (лэ бэшэ), м — эм (мэ бэшэ), н — эн (нэ бэшэ), р — эр (рэ бэшэ), с — эс (сэ бэшэ), ф — эф (фэ бэшэ);

2) буряад хэлэндэ ё үзэг буряад хэлэнэй учебнигүүд, үгүүлбэриин пособинууд, толинууд гэхэ мэтэ тусхай текстнүүдтэл дээрээ хоёр точкотойгоор бэшэгдэдэг, харин бусад ушарнуудта тэдэ сэгүүдые табиншьегүй бэшэхэдэ болохо;

3) § 2, п. 5. Ажаглалта. Буряад нютаг хэлэнүүдтэ нэгэдэхи бэшэ үенүүдтэ ээ, өө аялганууд нэгэ янзаар хэрэглэгдэдэггүй. Тиимэһээ тэдэниие хоёр янзаар бэшэхэдэ болохо, жэшээнь: бүдөөр — бүдээр, үйһөөр — үйһээр, зүдөөнэ — зүдээнэ, шүтөөн — шүтээн г.м.;

4) § 10. Нютаг хэлэнүүдтэ хоёр янзаар үгүүлэгдэдэг үгэнүүдые мүн хоёр янзаар бэшэхэ, жэшээнь: ундан — умдан, махабад — махабууд, санаар — санваар, убдис — убадис, намай — намын (гэшүүн), номой — номуун (хаан), номын, үлтирхэ — үлтэрхэ, уйгаргүй — ойгоргүй, түрбэлгүй — түрьбэлгүй, боргооһон — бургууһан, айбала — айбали, хорёо — хорой, ольһотой — ульһатай г.м.;

5) § 10. Ажаглалта. Ородоор хэрэглэгдэһэн буряад үгэнүүд юрэ ород хэлэнэй дүримөөр бэшэгдэдэг: Зэдэ — Джида, Хэжэнгэ — Кижинга, буряад — бурят, аарсан — арца, баатар — батор, дасан — дацан, тараг — тарак, гутал — гутул г.м. Гэбэшье урданай юумэ тэмдэглэһэн гү, али зүүн зүгэй хэлэнүүдһээ абтаһан зарим үгэнүүд ородоор хоёр янзаар бэшэгдэдэг: Цагалган — Сагаалган, бодисатва — бодхисаттва, Сукавади — Сукхавати г.м.;

6) § 15. Ажаглалта. Яряанай буряад хэлэндэ зэргэлээд байһан хоёр хашалганай хоёрдохи зөөлэн хашалганиинь урдахи хатуу хашалганаа ехэнхидээ зөөлэрүүлдэг. Тиимэһээ ехэтэ дэлгэрэнги ушарнуудта тэрэнэй һүүлээр ь (зөөлэн тэмдэг) табижа бэшэхэдэ болодог, жэшээнь: һулнииха — һульнииха, жулбииха — жульбииха, халтирха — хальтирха, Балжан — Бальжан, галгиха — гальгиха (гальдиха) г.м.

7) § 16. Анхан һууринь буряадаар бэшэгдэдэг үгэнүүдэй гараһан һууринуудынь буряад хэлэндэ ород хэлэнэй дүримөөр бэшэгдэдэг. Жэшээнь: баал, баархад, бааза, ураан, хилээмэн, хоор, обёос, саад, сооло, моодо, избёосхо, мотоор, лаампа, тоон, паар гэжэ бэшэбэшье, гараһан үгэнүүдыень иигэжэ бэшэнэбди: бальна, панбархат, автобаза, базова, уранова, хлебопекарни, хоровой, овсянка, садовник, садовод, садоводство, сольно, солист, модно, известково (гү, али избёосхын), известняк, моторно, лампочка, тоналъность, парна.

8) § 16. Анхан һууринь буряад үгэһөө илгаатай аад, тэрэнэй формонуудайнь буряад үгэнүүдтэй адли болошоходонь, тэдээндэнь мүн лэ удаан аялганиие бэшэхэ, жэшээнь: шар — шаарай, шаараар; маяк — маяагай, маяагта, маяагһаа г.м.;

9) § 17. Эхэнэр хүндэ хабаатай гэжэ харуулһан гү, али тэдэнэй мэргэжэл тэмдэглэһэн абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй түргэн аялганиие юрэнхы дүримэй ёһоор хубилгаха, жэшээнь: спортсменка — спортсменкэ, акушерка — акушеркэ, директриса — директрисэ, барыня — барыни; боярыня — боярыни, княгиня — княгини, графиня — графини, балерина — балеринэ;

-ва-, -ова- суффикснуудтай абтаһан глаголнуудые буряад хэлэнэй суффикстайгаар хэрэглэн, һүүлэйнь аялганиие бэшэхэдээ, сохилтотой аялганиие дахуулхагүй, харин суффиксынь а дахуулан бэшэхэ, жэшээнь: дифференцировалха, политизировалха г.м.

10) § 23. Глагол бүрилдүүлдэг -ла (-лэ, -ло), -да (-дэ, -до) суффикснуудые нэмэхэдээ, юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын, мүн наречиин һууриинь р, л хашалганай удаа түргэн а, э, о аялганаар гү, али түргэн а, э, о аялгантай тогтууригүй н үзэгөөр һүүлтэһэн байгаа һаань, энэ һүүлыень унагаажа бэшэдэг, жэшээнь: уран — урла, дуран — дурла, һула — һулла, хара — харда, дэрэ — дэрлэ, шэрэ — шэрдэ, хорон — хордо. Гэбэшье зарим үгэнүүдтэ глаголой суффиксын нэмэгдэһэнэй һүүлээршье түргэн а, о, э аялганай элеэр дуулдаа һаань, тэдэниие бэшэдэг заншал тогтонхой, жэшээнь: мылэ — мылэдэ, холо — холодо г.м.

11) § 28. Сохилтотой и аялганаар һүүлтэдэг үгэнүүдтэ хамаанай падеждэ бэшэ, харин -иин залгалта нэмэгдэдэг, жэшээнь: такси — таксиин (таксин бэшэ), жюри — жюриин (жюрин бэшэ), Росси — Россиин (Россин бэшэ), хирурги — хирургиин (хирургин бэшэ), гипертони — гипертониин (гипертонин бэшэ).

Ажаглалта. Хамаанай болон үйлын падежнүүдһээ бэшэ падежнүүдтэ абтаһан үгын һууриин һүүлэй сохилтотой түргэн и аялган удаан болгогдодоггүй, жэшээнь: такси — таксида, таксигаар, такситай, таксиһаа; Росси — Россида, Россигаар, Росситай, Россиһаа; жюри — жюридэ, жюригээр, жюриһээ; хирурги — хирургида, хирургигаар, хирургитай, хирургиһаа; гипертони — гипертонида, гипертонигаар, гипертонитай, гипертониһаа.

12) § 59. Нэгэдэхи үеынгөө түргэн аялгануудые гээжэ, урдахи үгэтэеэ хамта бэшэгдэдэг (ахай — -хай, үдэр — -дэр) үгэнүүдтэ -бгай (абгай гээшэһээ гараһан) үгэ нэмэгдээ, жэшээнь: заабгай, ехэбгай, Хандабгай г.м. Гэбэшье ламахай, ламбагай гэжэ үгэнүүдтэ орфографическа толидо заагдаһанай ёһоор хоёрдохи үгынь эхинэй түргэн аялганууд бэшэгдэдэг байна.

«Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим» тухай һанамжануудаа иимэ хаягаар эльгээжэ болохо: Улаан-Үдэ хото, Сахъяновагай гудамжа, 6, Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэл гын институт, хэлэ бэшэгэй таһаг.



БУРЯАД АЛФАВИТ
АБЯАНУУДЫЕ ҮЗЭГҮҮДЭЭР ТЭМДЭГЛЭДЭГ ГУРИМ
Буряад алфавит иимэнүүд 36 үзэгһөө бүридэдэг:


Аа
а
Бб
бэ
Вв
вэ
Гг
гэ
Дд
дэ
Ее
е
Её
ё
Жж
жэ
Зз
зэ
Ии
и
Ий
богонии
Кк
ка
Лл
эль
Мм
эм
Нн
эн
Оо
о
Өө
өө
Пп
пэ
Рр
эр
Сс
эс
Тт
тэ
Уу
у
Үү
ү
Фф
эф
Хх
ха
һһ
һэ
Цц
цэ
Чч
чэ
Шш
ша
Щщ
ща
ъ
хатуутэмдэг
ы
ы
ь
зөөлэн 
тэмдэг
Ээ
э
Юю
ю
Яя
я

Түргэн аялганууд ганса үзэгөөр тэмдэглэгдэдэг: а, о, у, э, ү, и. Удаан аялганууд хоёр үзэгөөр, харин ходо удаанаар хэлэгдэдэг ы ганса үзэгөөр тэмдэглэгдэдэг: аа, оо, уу, ээ, өө, үү, ии, ы. Мүн дифтонгнууд хоёр үзэгөөр тэмдэглэгдэдэг: ай, ой, уй, эй, үй. Жэшээнүүд:


адар аадар айдар
одон оодон ойдо
ула уула уйла
эм ээм эй
хөөрэлдөөн
зүлгэ зүүлгэ зүйлгэ
нидхэ ниидхэ
харгы
_____________________________________

Буряад бэшэгтэ ё үзэг тусхай текстнүүдтэ заабол дээрээ хоёр точкотой бэшэгдэхэ гэбэл: буряад хэлэнэй учебнигүүдтэ, зүб үгүүлэлгын (орфоэпиин) пособинуудта, толинуудта г.м. Бэшэ ушарнуудта тэрэнэй дээрэнь хоёр точко табиншьегүй бэшэхэдэ болохо.

Түргэн а, о, у, э, ү, удаан аа, оо, уу, ээ, үү абяанууд й-тэй хамта дуулдахадаа гү, али зөөлэн хашалганай һүүлээр ороходоо, түргэн я, ё, ю, е, удаан яа, ёо, юу, еэ үзэгүүдээр тэмдэглэгдэжэ, йотированна-тэй) аялганууд гэжэ нэрлэгдэдэг.

Үгын эхиндэ, мүн аялганай удаа, ь (зөөлэн) ба ъ (хатуу тэмдэгүүдэй) һүүлээр йотированна я, ё, ю, е, яа, ёо, юу, еэ үзэгүүд хоёр абяа тэмдэглэдэг: я-йа, ё-йо, ю-йу (йү), е-йэ, яа-йаа, ёо-йоо, юу-йуу (йүү), еэ-йээ, жэшээнь: яба, ёһо, юрэ, ехэ, яарал, ёохор, юумэ, еэхэр, ая, гоё, бэе, хаяа, һоёо, маюуза, хүүеэн, харья, орьёл, эрье, нарьяан, түрьеэн, съезд.

Энээнһээ бэшэ ушарта йотированна аялганууд-һээ бэшэниинь) урдахи хашалганайнгаа зөөлэниие ба нэгэ абяае — түргэн гү, али удаан аялганиие тэмдэглэдэг, жэшээнь: хяра (х'ара), хёрхо (х'орхо), хюһа (х'уһа), нюдэн (н'үдэн), хяаг (х'ааг), болёо (бол'оо), булюу (бул’уу), элюур (эл’үүр), элеэ (эл'ээ).

Аялган үзэгүүд иимэ гурбан бүлэг боложо хубаардаг:

эрэ аялганууд: түргэн а, о, у, я, ё; удаан аа, оо, уу, яа, ёо; дифтонг ай, ой, уй;

эмэ аялганууд: түргэн э, ү, е; удаан ээ, өө, үү, еэ; дифтонг эй, үй;

эрсэ аялганууд: түргэн и, ю; удаан ии, ы, юу.

Алфавит соохи 21 хашалганай 15-иинь (б, г, д, ж, з, л, м, н, п, р, с, т, х, һ, ш) үндэһэн буряад үгэнүүдтэ, 6-иинь (в, к, ф, ц, ч, щ) ба ъ (хатуу тэмдэг) имагтал абтаһан үгэнүүдтэ хэрэглэгдэдэг, жэшээнь: баяр, гал, адли, ажал, аза, алтаргана, мандаха, парпайха, атар, һула, шабар; вакса, велосипед, ковёр, гулваа, нирваан, диваажан, командир, фонтан, Цэрэн, Цэдэн, Чэмэд, почто, щётко, подъезд.

БУРЯАД ҮГЭ БЭШЭХЭ ЮРЭНХЫ ДҮРИМҮҮД

I. Аялганай тааралдал

§ 1. Эрэ, эмэ аялгануудые нэгэ үгэ соо бэшэхэгүй, харин эрсэ аялгануудые эдэнэй алинтайньшье бэшэхэ. Жэшээнүүд:

эрэ үгэнүүд эмэ үгэнүүд эрсэ аялгантай үгэнүүд
аха эхэ  илдам
баабай бүүбэй  харгы
уушхан өөхэн хүхы
олон үлэн  нютаг
буряад бүлеэн  нюдэн

Ажаглалта. Сложно болон абтаһан үгэнүүдые, үйлын падежэй залгалтые, мүн -рхёо, -хёо, -шоо, -нхаар гэжэ глагольно суффикснуудые, нюурта хамаадалай ба нюурай залгалтануудые, -гүй, -дүй гэжэ буруушааһан частицануудые, ород үгын буруушааһан приставкын удхатайгаар хэрэглэгдэһэн бэшэ гэжэ частицые бэшэхэдээ, аялганай тааралдал баримталхагүй, жэшээнь: агууехэ, олониитэ; правлени, совет; хада — хадые, модон — модые; ябажа — ябажархёо, эдижэ — эдижэрхёо; хараадхи — хараадхёо, мэдээдхи — мэдээдхёо; яба — ябашоо, гүй — гүйшоо, хөөрэ — хөөрэшоо; хэлэ — хэлэнхаар, ошо — ошонхаар; эхэ — эхэтнай, эхэмнай; ябаа — ябаагүй, ябаадүй; беспартийный — партийнабэшэ.

II.Аялганай һубарил

§ 2. Үгын эхин үеһөө саашанхи үенүүдтэ байхадаа, тодо бэшээр дуулдадаг түргэн аялгануудые, мүн нютаг нютагта элдэб янзаар үгүүлэгдэдэг зарим удаан аялгануудые үгын эхин үеын аялганиие дахуулжа, аялганай һубарилай ёһоор бэшэхэ:

1. Хэрбээ үгын эхин үедэ а, аа, ай, я, яа, у, уу, уй аялгануудай али нэгэнэйнь байгаа һаа, саашанхи үенүүдтэнь түргэн аялгануудһаа а, я, и бэшэхэ, жэшээнь: арсалан, аадар, байгаарай, яһажанги, яараха, урал, уурал, уйтан, яяр, шууяха, абая, хаяя, бария.

2. Хэрбээ үгын эхин үедэ э, ээ, е, еэ, өө, ү, үү, үй аялгануудай али нэгэнэйнь байгаа һаа, саашанхи үенүүдтэнь түргэн аялгануудһаа э, е, и бэшэхэ, жэшээнь: эрхэ, эхэнэр, тээрмэдүүлэ, ехэдхэе, хөөргэ, үнэгэн, үүлэн, түймэр, үзэе, хэлэе, хүлие, хүлеэе, үрие, эрие.

3. Хэрбээ үгын эхин үедэ о, оо, ой, ё, ёо аялгануудай али нэгэнэйнь байгаа һаа, саашанхи үенүүдтэнь түргэн аялгануудһаа о, ё, и бэшэхэ, жэшээнь: отолхо, тоолохо, мойһолиг, ёохорлохо, ёһолоё, гоёшог, оёё.

4. Хэрбээ үгын эхин үедэ и, ии, ю, юу аялгануудай али нэгэнэйнь байгаа һаа, саашанхи үенүүдтэнь түргэн аялгануудһаа эрэ үгэдэ а, я, и, эмэ үгэдэ э, е, и бэшэхэ, жэшээнь: инаг, нюугдаһан, хииганаха, нюрган, хюһая, ирая, иимэ, нюдэлхэ, юумэндэ, хюрөөдэе.

5. Хэрбээ эмэ үгын эхин үедэ ү, ю, үй, өө аялгануудай али нэгэнэйнь байгаа һаа, саашанхи үенүүдтэнь хатуу хашалганай удаа ээ бэшэдэггүй, харин өө бэшэхэ; зөөлэн хашалганай удаа хододоо еэ бэшэхэ, жэшээнь: хүбөө, нюдөөрэй, зүйдөөлтэй, өөдөө; бүлеэдэхэ, түлеэн, хүлеэгүүжэ, зөөриеэ.

Ажаглалта. 1. Эхин үедөө ү-тэйшье һаань, иимэ үгэнүүдэй саашанхи үенүүдтэнь ээ бэшэхэ, жэшээнь: гүзээн, гүбээ, һүбээ, бүтээхэ (хэхэ), үһээ, гэбэшье: (ами) бүтөөхэ, үһөө (хиһаан).

2. Буряад нютаг хэлэнүүдтэ нэгэдэхи бэшэ үенүүдтэ ээ, өө нэгэ янзаар хэрэглэгдэдэггүй. Тиин энэ талаар дүримөө гол баримталбашье, олонто дайралдадаг ушарнуудта хоёр янзаар бэшэжэ болохо, жэшээнь: бүдөөр — бүдээр, үйһөөр — үйһээр, зүдөөнэ — зүдээнэ, шүтөөн — шүтээн г.м.

III. Аялганай нугарал

§ 3. Үгын дунда удаан аялганай ороходонь, тэрэниие дахуулжа, саашанхи аялгануудыень аялганай нугаралай ёһоор бэшэхэ:

1. Хэрбээ эрэ үгын дунда удаан уу, юу аялгануудай ороһон байгаа һаань, тэдээнһээ саашанхи үенүүдтэнь а, аа, ай, я, яа үзэгүүдые бэшэхэ, жэшээнь: хонуулба, тодоруулаарай, оодогонуула, болюулая, ойлгуулхаяа.

2. Хэрбээ эмэ үгын дунда удаан үү, юу, ээ, еэ аялгануудай ороһон байгаа һаань, тэдээнһээ саашанхи үенүүдтэ удаан өө бэшэ, харин хододоо удаан ээ, еэ бэшэхэ, жэшээнь: хэлүүлхээ, хүүеэн, эдюулээ, эрьюулээрэй, бүлеэдээ, түлеэгээ.

IV. Үгэ соо аялган үзэгүүдэй эзэлдэг һуури

§ 4. Түргэн у, ү, ю аялгануудые, уй, үй дифтонгнуудые үгын гансал эхин үедэ бэшэхэ, жэшээнь: ута, хула, үдөөри, хүрзэ, юрөөхэ, нюдэн, уйлаха, туйлаха, үймүүлхэ, түймэр.

Ажаглалта. Үгын хойно залгагдадаг -гүй, -дүй частицанууд -үй дифтонгтойгоор бэшэгдэхэ, жэшээнь: харанагүй, хэрэггүй, ябаадүй, хэлээдүй. Саашанхи үенүүдтэ эдээндэ имагтал эмэ аялгантай суффикс болон залгалтанууд нэмэгдэдэг, жэшээнь: хараагүйдөө, туһагүйгөөр, дурагүйдэн, дахагүйһөө г.м.

§ 5. Үндэһэн буряад үгэнүүдэй эхин үедэ ы бэшэхэгүй, ии бэшэхэ, жэшээнь: иимэ, тиимэ, диилэхэ, миин, бии, шиираг, жиихэ, сиидыхэ, сиидэм, сиилэгэр. Эхин үеһөө саашанхи үенүүдтэ хатуу хашалганай удаа ы, зөөлэн хашалганай удаа ии бэшэхэ, жэшээнь: зүгы, мансы, бишыхан, һэрхыхэ, харыт; нариихан, һэрхиихэ, хариит.

Ажаглалта. Бы, һынь, хынь гэжэ частицануудта, амитадта хандаһан зарим междометинүүдтэ ы бэшэгдэхэ, жэшээнь: Ябаа бы? Ошоо һынь яажа мэдэбэш? Хаана хынь һананагүйб. Кыдь! Сыдь! Кыш! Цып-цып!

V. Үгэ соо хашалган үзэгүүдэй эзэлдэг һуури

§ 6. Үгын дунда хашалганай урда тээ ороходоо гү, али үгын эсэстэ байхадаа тодо бэшээр дуулдадаг п-б, к-г, т-д хоёрнуудай б, г, д хашалгануудыень бэшэхэ, жэшээнь: абта, агта, адха, таб, бэлэг, булад.

§ 7. Үгын дунда һ ж хоёр хашалганай удаа баһа хашалган үзэг хабсаруулжа болохогүй, заабол аялган үзэг оруулжа бэшэхэ, жэшээнь: бэһэлиг, таһарха, тэжэгэр, эжэлэ.

§ 8. Буряад үгын эхиндэ ба һүүлдэ хоёр хашалганиие зэргэлүүлжэ бэшэхэгүй.

Ажаглалта. Абяа дууряаһан зарим үгэнүүдэй эхиндэ ба һүүлдэ хоёр хашалганиие зэргэлүүлэн бэшэжэ болохо, жэшээнь: грииг- грюуг, хорд, хард, ард, һард, пүлд, гүлд.

VI. Глаголой һууриин һүүлэй аялган

§ 9. Глаголой анханшье, гараһаншье һууринууд аялганаар һүүлтэдэг, жэшээнь: яба, ошо, хара, бари, ябуула, ошолдо, харагда, барилса, хүдэлмэрилэ.

VII. Үгые хоёр янзаар бэшэхэ ушар

§ 10. Удха гү, али найруулгын талаар бэе бэеһээ илгаатай болоһон дээрэһээ хоёр янзаар үгүүлэгдэдэг үгые мүн хоёр янзаар бэшэхэ, жэшээнь: һайн - сайн: Һайн машина, мэндэ сайн!; һонин - сонин: Һонин ном, сониндо гаргаха; дэбдихэр - дэбисхэр: унтаха дэбдихэр, Буряад ороной дэбисхэр дээрэ; дахаха - дагаха: үхибүүн эхэеэ дахаа; Тиихэтэйнь адли гэр дотор байһан хүнүүд бултаараа мүргэжэ, баһа зариманиинь даган дууряажа уншалсана; хүшэн - хүсэн: хара хүшэн, зайн галай хүсэн г.м.

Тэрэшэлэн буряад нютаг хэлэнүүдтэ хоёр янзаар үгүүлэгдэжэ заншашаһан үгэнүүдые мүн хоёр янзаар бэшэжэ болохо, жэшээнь: ундан — умдан, махабад — махабууд, санаар — санваар, убдис — убадис, намай — намын (гэшүүн), номой — номуун (хаан), номын, үлтирхэ — үлтэрхэ, уйгаргүй — ойгоргүй, түрбэлгүй — түрьбэлгүй, боргооһон — бургууһан, айбала — айбали, хорёо — хорой, ольһотой — ульһатай г.м. Хоёр ондоо үгүүлбэритэй үгэнүүдэй бэшэлгэ орфографическа толи соо тодорхойлогдохо.

Ажаглалта. Ород хэлэн дээрэ буряад үгэнүүд ород хэлэнэй дүримэй ёһоор бэшэгдэдэг, жэшээнь: буряад — бурят, баатар — батор, Зэдэ — Джида, Хэжэнгэ — Кижинга, аарсан — арца, дасан — дацан, тараг — тарак, гутал — гутул г.м. Гэбэшье урданай юумэ тэмдэглэдэг зарим үгэнүүд, мүн зүүн зүгэй хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүд ород хэлэн дээрэ хоёр янзаар бэшэгдэдэг болонхой: Цагалган — Сагаалган, бодисатва — бодхисаттва, Сукавади — Сукхавати г.м.

ҮГЫН АНХАН ҺУУРИ БЭШЭХЭ ДҮРИМҮҮД

I. Буряад үгын анхан һуури бэшэхэ дүримүүд

§ 11. Эмэ үгын эгээл эхиндэ ба эхинэй б, ж, ш, з, с, һ хашалгануудай удаа түргэн и бэшэхэгүй, харин э бэшэхэ, жэшээнь: эли, эжэл, эдир, бэшэ, бэшэг, бэһэлиг, жэмэс, жэл, жэжэ, шэнэ, шэмэг, зэмэ, зэртэгэр, сэнтэхэ, сэлсэгэр, һэбшээ, һэрбэгэр.

Зүгөөр нэгэдэхи, хоёрдохи нюурай түлөөнэй үгэнүүдтэ, мүн эрэ үгын эгээл эхиндэ түргэн и бэшэхэ, жэшээнь: би, бидэ, ши, шинии; инаг, илдам, ибаргаха, ирагуу.

§ 12. Эй дифтонгые анхан һууриин эхиндэ, дунда бэшэхэгүй, харин үгын һүүлдэ, мүн междометинүүдтэ бэшэхэ, жэшээнь: бүүбэй, бээлэй, гэлэй, бэлэй, дэлхэй, жэгтэй, зөөхэй, зээрэмхэй, мэлхэй, мэхэрхэй, мээхэй, төөлэй, түүхэй, үмхэй, хөөмэй, хүндүүлхэй, хүүрхэй, һүрхэй, эмгэй, эмэгтэй, энгэй, ээзгэй, ээлтэй, эшэгэй (ямаадта хандадаг үгэ), эй, пэй, һэй.

Ажаглалта. Юумэнэй нэрын -эй дифтонгоор гү, али удаан -ээ- гээр һүүлтэһыень илгаруулхын тулада хамаанай падеждэ зохилдуулжа үзөөд, залгалта нэмэгдэбэл — дифтонг -эй, харин -гэй залгагдабал, удаан -ээ бэшэхэ, жэшээнь: эрбээхэйн — эрбээхэй, дэгээгэй — дэгээ. Харин тэмдэгэй нэрын эсэстэ гансал -эй-ень бэшэхэ, жэшээнь: түүхэй, үмхэй.

§ 13. Анхан һууриин дунда р, л, м, б хашалгануудай удаа тодо бэшэ а, э, о аялгануудые бэшэхэгүй, жэшээнь: нарһан, балга, дэлһэн, гомдо, амһар, хамһа, үбдэг, дэбһэ.

Анхан һууриин -гай (-гэй, -гой) гэһэн үеэр һүүлтэһэн байбал, дундахи з, с хашалгануудайнь удаа тодо бэшэ а, э, о аялгануудые бэшэхэгүй, жэшээнь: шаазгай, хараасгай, ээзгэй, борбоосгой.

Ажаглалта. Анхан һууриин дундашье һаа, р, н хашалганай урда тээ байхадань, л, м, б хашалгануудай удаа, гадна ирагуу, айбала, габала гэжэ үгэнүүдтэ тодо бэшэ а, э, о аялгануудые бэшэхэ, жэшээнь: тэлэрэ, амара, амараг, гэмэрэ, үмэри, оморюун, нэмэрэ, (хадын) нэмэри, шэмэрүүн, умара, абара, абари, түбэрэ, тоборюулга, дэбэрэ, үмэнэ, үбэнэ, тэбэнэ, шэбэнэ, бабана г.м.

§ 14. Буряад хэлэн дээрэ нэрэшэһэн орон нютагай, хото тосхоной, хада уулын, гол мүрэнэй нэрэнүүдые буряадаарнь бэшэхэ, жэшээнь: Хитад (Китай), Түбэд (Тибет), Шэтэ (Чита), Монгол (Монголия), Улаан-Үдэ (Улан-Удэ), Хяагта (Кяхта), Ярууна (Еравна), Аха (Ока), Худари (Кудара), IХүдэри-Сомон (Кудара-Сомон), Баргажан (Баргузин), IХурамхаан (Курумкан), Мухар-Шэбэр (Мухор-Шибирь), IЗэдэ (Джида), Тори (Торей), Ивалга (Иволга), Захаамин (Закамна), Хэрэн (Кырен), Энгидэй (Ингода), Үдэ (Уда) г.м.

Хото болон тосхонуудай нэрын -ск гэжэ ород суффикстайгаар хэлэгдэдэг болоһон байбал, тэдэниие ородһоо абтаһан үгын гуримаар бэшэхэ, жэшээнь: Иркутск, Закаменск, Гусиноозерск, Ново-Селенгинск, Хоринск.

Ажаглалта. Зүгөөр иимэ нэрэнүүдэй анхан буряад үгүүлбэритэй болон бэшэлгэтэй байбалнь, буряад түхэлөөрнь хэрэглэхэдэ болоно, жэшээнь: Иркутск — Эрхүү, Хоринск — Хори, Закаменск — Захаамин.

II. Хашалганай зөөлэниие тэмдэглэлгэ

§ 15. Анхан һуури соо байһан хашалганай зөөлэниие гурбан янзаар тэмдэглэхэ: удаан яа, ёо, еэ, юу, ии аялгануудаар; түргэн и-гээр; түргэн я, ё, ю үзэгүүдээр ба ь (зөөлэн тэмдэгээр):

1. Удаан аялганай урда байһан хашалганай зөөлэниие йотированна яа, ёо, еэ, юу, мүн удаан ии үзэгүүдээр тэмдэглэхэ, жэшээнь: буряад, хяара, таляан, аляа, хёо, голёо, теэд, элеэ, нюу, һарюу, диилэ, хабии, түрии.

2. Үгын эхиндэ түргэн аялганай урда байһан хашалганай зөөлэниие и үзэгөөр тэмдэглэхэ, жэшээнь: хилэ, хилай, миһэрэ, мира (мирмагар), била (сохихо), бира (билбагар), зиндаа.

Зүгөөр урдаа түргэн аялгантай тогтууригүй н үзэгөөр, мүн түргэн аялганаар һүүлтэдэг хоёр үетэй эрэ үгэ аад, үйлын падежэй -ые гэжэ залгалта абахадаа, эмэ үгэ шэнги болошохо байбал, тэрэ үгын эхинэй м, н, х хашалгануудай зөөлэниие я үзэгөөр тэмдэглэхэ, жэшээнь: минган — мингые бэшэ, харин мянган — мянгые, түүншэлэн — мяхан, няһа, нягта, хяра, хята, хяһа (хөөргын), хямда.

Үгын эхинэй н, х хашалгануудай зөөлэниие харуулхадаа, хойнонь дуулдадаг о, у, ү аялгануудтай хамтадхан ё, ю үзэгүүдээр тэмдэглэхэ, жэшээнь: нёдондо, нёлбоһон, хёрхо, хёлой, Хёлго, нютаг, нюрган, нюдэн, хюрөө, хюлгэ (шатарай).

3. IҮгын анхан һууриин дунда хатуу б, м, һ, п, х, г хашалгануудай урда тээ байһан хашалганай зөөлэниие ь (зөөлэн тэмдэгээр) тэмдэглэхэ, жэшээнь: арьбан, һорьбо, дорьбо, дальба (һүрэхэ), эльбэ, һорьмоһон, һарьмай, гүльмэ, абьһан, оньһон, хүрьһэн, мүльһэн, пальпа-пальпа (гэхэ), хадьха, бэдьхэ, эдьхэ, альган, эльгэн, хүрьгэн.

Энээнһээ бэшэ ушарта үгын анхан һууриин дунда хатуу хашалганай урда байһан хашалганай зөөлэниие и үзэгөөр тэмдэглэхэ, жэшээнь: элидхэ, бүридэ, хүрилэ, арила, һалира, атира, хахина, хуухира, хаахира, абира, анхила, орило, сабидар, горитой.

Үгын дундахи гү, али һүүлэй хоёр абяа тэмдэглэһэн я, е, ё үзэгүүдые урдахи хашалгантайнь ниилүүлэн үгүүлжэ болохогүй гэжэ харуулхын тулада тэдэнэй хоорондо ь (зөөлэн тэмдэг) табижа илгаха, жэшээнь: харья, сарья, дарья, абьяас, эрье, горьё, орьёл.

4. Үгын анхан һууриин дунда зэргэлһэн хоёр хашалганай хоёрдохиинь зөөлэниие и үзэгөөр тэмдэглэхэ, жэшээнь: анхила, үлтирэ, бархира, орхи, унги, үрди.

Элдин, болди-солди, банди, гандии гэжэ үгэнүүдһээ ондоо үгэнүүдтэ л, н хашалгануудай удаа зөөлэн д гү, али я, е, ё бэшэхэгүй, зөөлэн г бэшэхэ, жэшээнь: долгин, залги, булги, сэлгеэн, анги, ханги(ла), жэнгирэ, зангида, онгило, унги, тээнги, тангил, мангир, янгина, янгира, һанги, һонгино, онги, шэнги, хонгёо, энгин, гулги, галги, гулгира.

Харти, олтирог, үлти, үлтилэ, урти, далтира, халтира, үлтирэ гэжэ үгэнүүдһээ ондоо үгэнүүдтэ р, л, н хашалгануудай удаа зөөлэн т бэшэхэгүй, зөөлэн х бэшэхэ, жэшээнь: һалхин, налхи, түлхи, бүлхин, талхи, архи, холхи, бархира, мүлхи, алхи, хонхии, хүнхи, унхида, түнхи, хулхи.

Зөөлэн хашалганай, мүн ж, ш хашалгануудай урда зэргэлээд байһан хашалганай зөөлэниие юугээршье тэмдэглэхэгүй, жэшээнь: һалхин, холхи, сэлгеэн, бүлхин, һолжоро, һэнжэ, энжэ, бэлшэ, шэлжэ, үрди.

Ажаглалта. Яряанай буряад хэлэндэ зэргэлээд байһан хоёр хашалганай хоёрдохи зөөлэн хашалганиинь урдахи хатуу хашалганаа ехэнхидээ зөөлэрүүлдэг. Тиимэһээ ехэтэ дэлгэрэнги ушарнуудта тэрэнэй һүүлээр ь (зөөлэн тэмдэг) табижа бэшэхэдэ болодог, жэшээнь: һулнииха — һульнииха, жулбииха — жульбииха, халтирха — хальтирха, Балжан — Бальжан, галгиха — гальгиха (гальдиха) г.м.

III. Абтаһан үгын анхан һуури бэшэхэ дүримүүд

§ 16. Ондоо хэлэнүүдһээ гол түлэб үни сагта абтажа, гансал буряадаар хэлэгдэдэг болоһон үгэнүүдые үндэһэн буряад үгэнүүдтэ хабаатай дүримүүдэй ёһоор бэшэхэ, жэшээнь: сай, бууза, шаазан, янза, данса, лонхо, луу, шэршүү, тайбан (хитад хэлэнһээ); боти, дасан, лама, юртэмсэ, дуган, һаарамба, намтар, бум, сая, габжа (түбэд хэлэнһээ); арсалан, базаар, байшан, бар, булад, булгайр, бэрсэ, тугад (араб, перси хэлэнүүдһээ); адис, мандал, судар, шүлэг, аршаан, габала (толгой), абьяас, буян (санскрит үгэнүүд); углуу, пеэшэн, хомууд, барааг, батрааг, бообор, гиир, дүхии, жүүлиг, боожо, орооһон, хилээмэн, шэниисэ, яарса, избёосхо, лаампа, үгэрсэ (ород хэлэнһээ); улас түрэ, уласхоорондын, хүрэнгэтэн, эзэрхэг түримхэй, зүүнэй ба баруунай хэлбэрил, хубисхал, хүмүүжүүлгэ (монгол хэлэнһээ).

Тэрэшэлэн буряад үгэнүүдтэй тон адли түхэл дүрсэтэй байхадань, абтаһан нэгэ-хоёр үетэй үгэнүүдые тэдэ буряад үгэнүүдһээнь илгахын тулада мүн лэ буряадшалан бэшэхэ, жэшээнь: база — бааза, хор — хоор, сад — саад, албан — албаан, модо(н) — моодо, одо(н) — оодо, эрэ — ээрэ.

Ажаглалта. 1. Буряадшалан бэшэгдэдэг үгэнүүдһээ гараһан үгэнүүдые ород хэлэнэй дүримэй ёһоор бэшэхэ. Жэшээлбэл, баал, баархад, бааза, ураан, хилээмэн, хоор, обёос, саад, сооло, моодо, избёосхо, мотоор, лаампа, тоон, паар гэжэ бэшэбэшье, гараһан үгэнүүдыень иигэжэ бэшэнэбди: бальна, панбархат, автобаза, базова, уранова, хлебопекарни, хоровой, овсянка, садовник, садовод, садоводство, сольно, солист, модно, известково (гү, али избёосхын), известняк, моторно, лампочка, тональность, парна.

2. Хэрбээ үгын анхан һууринууд бэшэ, харин тэдэнэй элдэб формонуудайнь буряад үгэнүүдтэй адли болошодог һаань, тэдэниие мүн лэ удаан аялгантайгаар бэшэдэг, жэшээнь: ток — тоогой, маяк — маяагай, маяагта, маяагһаа г.м.

§ 17. Урдахи дүримдэ хабаадахагүй, ород хэлэнһээ абтаһан үгэнүүдые иимэнүүд дүримүүдые баримталжа бэшэхэ:

1. Хүнэй нэрэ, обог, алдар ба ара нэрэнүүдые; амитадта үгтэһэн нэрэнүүдые; мүн хашалганаар, сохилтотой аялганаар һүүлтэһэн юрын үгэнүүд ба географическа нэрэнүүдые; -ство суффикстай үгэнүүдые ород хэлэндэ ямар байгааб, тэрэ хэбээрнь нэрын падеждэ бэшэхэ, жэшээнь: Иванов Пётр Яковлевич, Ваня, Таня, Василевский, Арская, социализм, капитализм, капиталист, велосипед, акт, патефон, рояль, институт, колхоз, комбайн, автомат, стол, стул, клуб, стакан, депо, судья, купе, шоссе, жюри, колбаса, пальто, Москва, Брно; блины, болты, бревно, кашне, квашня, крупа, провода, простыня, кружева, ура, цинга; правительство, искусство.

Зүгөөр сохилтогүй аялганаар һүүлтэдэгшье һаа, ород хэлэндэ зохилдодоггүй географическа нэрэнүүдые, мүн сохилтогүй и болон о-гоор, зэргэлһэн хоёр аялганаар һүүлтэдэг аад, баһа зохилдодоггүй юрын нэрэнүүдые ород хэлэндэ байһан хэбээрнь бэшэхэ, жэшээнь: Сочи, Чили, Тбилиси, Адидже, Галле, Тампере, Шпрее, Рюкю, Хуанхэ, Актау, Генуя, Токио, Самоа, аллерги, колибри, денди, леди, пианино, фортепьяно, динамо, либретто, танго, каноэ, алоэ, радио.

Хүнэй нэрээр нэрлэгдэһэн хото, тосхоной нэрэнүүдые, эхинэй хашалганһаа бэшэниинь булта аялган үзэгтэй үгэнүүдые ород хэлэндэ байһан хэбээрнь бэшэхэ, жэшээнь: Горький, Осипенко, Павлово, Иваново, Дуэ, Бия.

2. Урдахи пунктда заагдаһанһаа бэшэ бүхы абтаһан үгэнүүд ород хэлэндэ зохилдодог ба нэрын падеждэ сохилтогүй аялганаар һүүлтэдэг. Иимэ үгэнүүдэй буряад хэлэндэ абтахадань, һүүлэйнь тэдэ аялгануудынь буряад хэлэнэй дүримэй ёһоор хубилгагдадаг. Энэнь иимэ хоёр ехэ дүрим соо найруулагдана гэбэл:

а) сохилтогүй һүүлэйнь урда тээ зөөлэн хашалганай, тэрэ тоодо ж, ш, ц ба ь (зөөлэн тэмдэгэй) байһан үгэнүүдэй, мүн сохилтотой -ия һүүлтэй үгэнүүдэй эдэ һүүлынь (-я, -е, -ие, -ия, -ий, -ье, -ья, -ее) хаягдаад, орондонь и бэшэгдэдэг, жэшээнь: баня — бани, авария — авари, поле — поли, полотенце — полотенци, кофе — кофи, училище — училищи, правление — правлени, Австралия — Австрали, Россия — Росси, буржуазия — буржуази, хирургия — хирурги, революция — революци, пролетарий — пролетари, Забайкалье — Забайкали, Приморье — Примори, Болонья — Болони, варенье — варени, печенье — печени, платье — плати, подполье — подполи, горючее — горючи;

б) сохилтогүй һүүлэйнь урда тээ хатуу хашалганай байһан ород үгэнүүдэй эдэ һүүлынь (-а, -о, -ая, -ое, -ый, -ы) хаягдаад, орондонь тус үгынгөө һууриин сохилтотой аялганиие дахуулжа, буряад хэлэнэй аялганай һубарилай ёһоор тааруулха:

а, я, ай, у, уй дээрэ сохилтотой абтаһан үгын эсэстэ а бэшэхэ, жэшээнь: вожатый — вожата, Альпы — Альпа, социальный — социальна, парикмахерская — парикмахерска, чайная — чайна, гайка — гайка, ручка — ручка, санитарка — санитарка; кузница — кузница, кукла — кукла, пудра — пудра, трубка — трубка, штукатурка — штукатурка;

о, ё, ой дээрэ сохилтотой абтаһан үгын эсэстэ о бэшэхэ, жэшээнь: тонна — тонно, Европа — Европо, волга — Волго, экономика — экономико, революционный — революционно, боты — бото, столовая — столово, ёлка — ёлко, обойма — обоймо;

е, ей, э дээрэ сохилтотой абтаһан үгын эсэстэ э бэшэхэ, жэшээнь: ферма — фермэ, Женева — Женевэ, Пенза — Пензэ, Лена — Ленэ (Зүлхэ мүрэн), лейка — лейкэ, поэма — поэмэ, студентка — студенткэ, акушерка — акушеркэ, клетка — клеткэ.

Зүгөөр и, ы, ю дээрэ сохилтотой абтаһан үгэнүүдэй һүүлэйнь аялганиие эдэ сохилтотой аялгануудай урда тээхи үеын аялганиие дахуулжа бэшэхэ. Тусхайлбал, урда тээнь эрэ (а, ай, я, о, ой, ё, у, уй) аялганай байгаа һаа, үгын эсэстэ а, бэшэ ушарнуудта (эмэ гү, али эрсэ аялганай байгаа һаа, мүн аялганай үгы байгаа һаань) — э бэшэхэ, жэшээнь: машина — машина, турбина — турбина, пружина — пружина, экономический — экономическа, партийный — партийна, физика — физикэ, мыло — мылэ, рюмка — рюмкэ.

Ажаглалта. 1. -ва-, -ова- суффикснуудтай абтаһан глаголнуудые буряад хэлэнэй суффикстайгаар хэрэглэн, һүүлэйнь аялганиие бэшэхэдээ, сохилтотой аялганиие дахуулхагүй, харин суффиксынь а дахуулан бэшэхэ, жэшээнь: дифференцировалха, политизировалха г.м.

2. а) Ород үгэ абахадаа, -ск-, -ийск- (-ицк-), -истическ-, -истск- гэхэ мэтын суффикснуудыень хаяад, үсөөн тэды ушарнуудһаа гадуур, жэшээнь: Советскэ (район), таараха газартань үгын һуури ашаглажа гү, али тэрэнээ хамаанай падеждэ болгожо хэрэглэхэ, жэшээнь: Российская Федерация — Россиин Федераци, Октябрьский — Октябриин, армянский — армян, английский — англи, капиталистический — капиталис, социалистический — социалис, марксистский — марксис; грузинский — грузин, латвийский — латви, литовский — литва г.м.;

б) хото болон тосхоной абтаһан нэрэдэ, мүн нэгэ үетэй абтаһан үгэдэ байһан -ск- суффиксые, гадна -ическ-, -онн-, -н- суф- фикснуудые тэрэ зангаарнь бэшэхэ, жэшээнь: Омск — Омск, Ангарск — Ангарск, Челябинск — Челябинск, финский — финскэ, экономический — экономическа, геологический — геологическа, демократический — демократическа, автоматический — автоматическа, агротехнический — агротехническэ, политический — политическэ, политехнический — политехническэ, революционный — революционно, социальный — социальна, партийный — партийна.

3. Ород хэлэнһээ сохилтотой -айя, -аи гэһэн үеэр һүүлтэһэн үгэнүүдые абахадаа, буряад дээрэ -ай болгожо, сохилтотой -ое, -ои, -ая гэһэн үеэр һүүлтэһэнүүдые -ой, сохилтотой -ея, -еи гэһэн үеэр һүүлтэһэнүүдые -ей болгожо бэшэхэ, жэшээнь: Малайя Малай, Гималаи — Гималай, Бологое — IБологой, обои — обой, мастерская — мастерской, Корея — IКорей, батарея — батарей, Пиренеи — Пиреней.

Ород хэлэндэ сохилтотой дифтонгоор һүүлтэһэн үгэнүүд буряад дээрэ тэрэ зангаараа бэшэгдэхэ, жэшээнь: сарай — сарай, портной — портной, мавзолей — мавзолей.

ЗАЛГАЛААТАҺАН ҮГЭНҮҮДЫЕ БЭШЭХЭ ДҮРИМҮҮД

I. Абтаһан үгэдэ залгалта, суффикснуудые нэмэлгэ

§ 18. Буряад хэлэнэй залгалта гү, али суффиксые абтаһан үгэдэ залгахадаа, тэрэнэй һууриин сохилтотой аялганиие дахуулжа, аялганай һубарилай ёһоор бэшэхэ, жэшээнь: парти — партяар, Москва — Москваһаа, ручка — ручкаар, буржуй — буржуйнар; стол — столдо, ёлко — ёлкоёо, мастерской — мастерскойгоор, Иванов — Ивановой, Пётр — Пётрой; техникэ — техникээр, Кореей — Корейһээ, мавзолей — мавзолейдэ.

Абтаһан үгын һууринуудай сохилтонь эрсэ ы, и, ю аялган дээрэ тудаха байбал, залгалта болон суффикс нэмэхэдээ, сохилтын урда тээхи аялганиие дахуулха:

сохилтын урда тээ эрэ аялганай байгаа һаань, а, аа, ай, яа аялгантай суффикс болон залгалтануудые бэшэхэ, жэшээнь: правительство — правительстваһаа; пианист — пианистаар, пианистһаа; турбина — турбинада; коммунист — коммунистаар, коммунистһаа;

сохилтын урда тээ эмэ гү, али эрсэ аялганай байгаа һаань, мүн ямаршье аялганай үгы байгаа һаань, э, ээ, эй, еэ аялгантай суффикс болон залгалтануудые бэшэхэ, жэшээнь: машинист машинистээр, физикэ физикэдэ, электричество электричествээр.

II. Һууриин һүүлэй хашалганай ондоо бололго

§ 19. Урдаа аялгантай т, к хашалгануудаар һүүлтэдэг абтаһан үгэдэ залгалта, суффикс гү, али частица нэмэхэдээ, эдэ т, к үзэгүүдые д, г болгожо хубилган бэшэхэ, жэшээнь: совет соведэй, соведтэ, соведээр, соведһээ, соведүүд, соведнай; кружок кружогые, кружогтой, кружогшуу, кружогхон, кружогшни; лак лаагдаха. Зүгөөр абтаһан үгын һүүлэй т, к үзэгүүдэй урда тээ хашалганай байгаа һаань, эдэниие д, г болгожо хубилгахагүй, жэшээнь: пунктпунктын, пунктда, пунктнууд, пунктшни, пункттнай; парк — паркшуу, паркхан, паркһаа; акт актлаха.

Ажаглалта. Зэргэлһэн хашалганаар һүүлтэдэг абтаһан үгэдэ мүн хашалганаар эхилһэн залгалта, суффикс гү, али частица нэмэхэдэ, хоёрһоо дээшэ хашалган зэргэлбэшье һаань, хоорондонь түргэн аялган бэшэхэгүй, жэшээнь: поезд — поездтой, поездһоо; гимн — гимннүүд, гимнмнай, гимнтнай, гимндэ, гимнтэй, гимнһээ; министр — министртнай.

§ 20. Хэлэнэй узуурай н үзэгөөр һүүлтэһэн үгэдэ -на (-нэ, -но) суффикс нэмэжэ глагол бии болгоходоо, тэрэ н үзэгыень г болгожо хубилган бэшэхэ, жэшээнь: ан — агна, зан — загна, шан — шагна, ган гагна, сэн — сэгнэ, зүн — зүгнэ, дүн — дүгнэхэ, бөөн — бөөгнэрэ, дэлэн дэлгэнэ, дэлэннэ (харин «дэлэгнэ» бэшэ).

III. Һууриин һүүлэй түргэн аялгануудай уналга

§ 21. Удаан аялганаар эхилһэн суффикс гү, али залгалтые үгын һуурида нэмэхэдэ, һууриин һүүлэй түргэн а, о, э, и, я, ё, е аялганууд, ь (зөөлэн тэмдэг), сохилтогүй ия, ий, ый, тогтууригүй н (урдахи а, о, э, и аялгантаяа) унадаг, жэшээнь: сугла — суглаан, суглуулаа; тарма — тармуур; хада — хадааһан; оро — ороорой; ерэ — ерээрэй, ерыт; хэ — хүүлэ; һургуули — һургууляар; тари — таряан, тарюула; харья — харьяар; горьё — горьёор; эрье — эрьеэр; Юлия — Юлеэр; Василий — Василяар; Будённый — Будённоор; модон — модоор, модоо; гурбуулан — гурбуулаа; үһэн — үһөө; эхин — эхеэр, хэлэһэн — хэлэһые, хэлэһээр.

Ажаглалта. 1. Тогтууригүй н үзэгөөр һүүлтэһэн үнгэрһэн сагай причастида өөртэ хамаадалай залгалта нэмэхэдэ, һүүлэйнь н унадаггүй, жэшээнь: хараһан — хараһанаа, үзэһэн — үзэһэнөө, олоһон — олоһоноо.

2. Йотированна аялганаар һүүлтэһэн үгэдэ удаан ы-гээр эхилһэн залгалта нэмэхэдэ, тэрэ аялганиинь унадаггүй, жэшээнь: гуя — гуяын; эрье — эрьеын; горьё — горьёын; дарья — дарьяыт.

§ 22. Хоёрһоо дээшэ үетэй аад, -ра (-рэ, -ро), -ла (-лэ, -ло) үенүүдээр һүүлтэһэн глаголой һуурида суффикс гү, али залгалта нэмэхэдээ, тэрэ һууриин һүүлэй а, э, о аялгануудые унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: хатара хатарба, хатарсагаа, хатархада; сэсэрэ сэсэрхэ, сэсэрһэн, сэсэрдэһэн; ногоороногоорхо, ногоормо; эхилэ — эхилдэг; хүдэлмэрилэ — хүдэлмэрилхэ; зууршала — зууршалга.

Ажаглалта. Нэгэн гэбэл, урдаа хоёр хашалгантай түргэн а, э, о аялганаар һүүлтэһэн үгэдэ хашалганаар эхилһэн суффикс нэмэхэдэ, үгы һаа — хоёр хашалганаар эхилһэн суффиксые һүүлэйнгээ аялганай урда тээ нэгэ хашалгантай үгэдэ нэмэхэдэ, һүүлэйнь түргэн а, э, о аялганууд унадаггүй, жэшээнь: бухалла — бухаллаба, хэрэглэ — хэрэглэлгэ; хатара — хатаралда, шэнжэлэ — шэнжэлэлгэ, туһала — туһаламжа.

§ 23. Глагол бүрилдүүлдэг -ла (-лэ, -ло), -да (-дэ, -до) суффикснуудые нэмэхэдээ, юумэнэй ба тэмдэгэй нэрын, мүн наречиин һууриинь р, л хашалганай удаа түргэн а, э, о аялганаар гү, али түргэн а, э, о аялгантай тогтууригүй н үзэгөөр һүүлтэһэн байгаа һаань, энэ һүүлыень унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: уран — урла, дуран дурла, һула — һулла, хара харда, дэрэ — дэрлэ, шэрэ шэрдэ, хорон хордо.

Ажаглалта. Зарим үгэнүүдтэ дурсагдаһан глагол бүрилдүүлдэг суффикснуудые нэмээд байхадашье, тодо бэшэ а, о, э аялганай элеэр дуулдаа һаань, тэдэниие унагаангүй бэшэдэг заншалтай, жэшээнь: мылэ — мылэдэ, холо — холодо г.м.

Дурсагдаһан һууринуудта баһа глагол бүрилдүүлдэг -та (-тэ, -то) суффикс нэмэхэдээ, р хашалганай удаадахи һүүлэйнь түргэн а, э, о аялганиие мүн тэрэшэлэн унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: ойро ойрто, дээрэ дээртэ, хирэ хиртэ, доро дорто.

Зүгөөр юумэнэй гү, али тэмдэгэй нэрын һууриинь р, л хашалганай удаа ороһон түргэн и аялгантай тогтууригүй н үзэгөөр һүүлтэнхэй һаань, тэрэ һуурида глагол бүрилдүүлдэг -ла (-лэ, -ло), -да (-дэ, -до) суффикснуудые нэмэхэдээ, түргэн и-ень орхёод, тогтууригүй н үзэгынь унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: нарин нарила, аалин — аалида, морин морило. Гэбэшье: морин мордо.

§ 24. Глаголой һуурида -за (-зэ, -зо), -бари (-бэри, -бори), -хай (-хэй, -хой), -лаа (-лээ, -лоо, -лөө), -ша (-шэ, -шо) суффикснуудые нэмэжэ, юумэнэй, тэмдэгэй нэрэ бии болгоходоо, глаголой һууриин л, р хашалганай удаа байһан һүүлэй түргэн а, э, о аялганиие унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: гара — гарза, оло — олзо, һала — һалбари, түлэ — түлбэри, һиилэ — һиилбэри, бутара — бутархай, уйла — уйлхай, түүрэ — түүрхэй, хүүрэ — хүүрхэй, сооро — соорхой, зура — зурлаа, гүрэ — гүрлөө, гара — гарша, оро — оршо.

§ 25. Глаголой һуурида -та (-тэ, -то), -да (-дэ, -до) гэжэ хүлеэгдэһэн залогой суффикс, -ха (-хэ, -хо), -га (-гэ, -го) гэжэ идхаһан залогой суффикс нэмэжэ, глаголой шэнэ һуури бии болгоходоо, анхан һууриин һүүлэй түргэн а, э, о аялганиие унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: аба абта, ороорто, диилэ диилдэ, дуула дуулда, бүридэ бүридхэ, бодо бодхо, гара гарга, боло болго.

Ажаглалта. Урдаа д хашалгантай аад, тэрэнэй хажууда зэргэлһэн үшөө нэгэ хашалгантай түргэн а, э, о аялганаар һүүлтэһэн глаголой һуурида -ха (-хэ, -хо) суффикс нэмэжэ, шэнэ һуури бии болгоходоо, һүүлэйнь түргэн аялгануудые унагаабашье, тэрэ зэргэлһэн хашалгануудайнь хоорондо түргэн аялганиие оруулжа бэшэхэ, жэшээнь: айлда — айладха, айладхал, айладхуула; урда — урадха, урадхал, урадхуула; үмдэ — үмэдхэ, үмэдхэл, үмэдхүүлэ; хордо — хородхоо; үбдэ — үбэдхөө; гомдо — гомодхо; гомодхоо; үлдэ — үлэдхэ, үлэдхөө; дурда — дурадха, дурадхал; бэлдэ — бэлэдхэ, бэлэдхэл.

Тэрэшэлэн үйлдэ гэжэ үгэдэ -бэри гэжэ суффикс нэмэхэдээ, тус һууриин һүүлэй э аялганиие унагаабашье, л д хоёр хашалганайнь хоорондо э аялганиие оруулжа бэшэхэ, жэшээнь: үйлэ — үйлдэ — үйлэдбэри, үйлэдбэрилхэ.

Зүгөөр и-гээр һүүлтэһэн үгэдэ залгалта болон суффикснуудые нэмэхэдээ, сэхэ залгажа бэшэхэ, жэшээнь: халихалиһан, халиба, халиха, халилга. Ушар иимэһээ и һүүлтэй глаголһоо гараһан үнгэрһэн сагай причастиие тэрээнтэй адляар үгүүлэгдэдэг юумэнэй нэрэтэй худхажа болохогүй: причастидань и, юумэнэйнь нэрэдэ ь (зөөлэн тэмдэг) бэшэхэ, жэшээнь: мүлиһэн (прич.) — мүльһэн (юум. нэрэ); түриһэн (прич.) — түрьһэн (юум. нэрэ), халиһан (прич.) — хальһан (юум. нэрэ).

§ 26. Захиран хандаһые харуулхын тулада үгын һүүлэй түргэн аялганиие бэшэнгүй орхижо болохо, жэшээнь: Эй, түргэл, наашаа! Наан, бү унагаа! Байз, хойшоо бол! Нэг, хоёр, гурба! Яб холуур!

IV. Холболто аялганай бии бололго

§ 27. Хашалганаар һүүлтэһэн үгэдэ хойноо хашалгантай р, л үзэгүүдээр эхилһэн суффиксые нэмэхэдээ, тэдэнэй хоорондо заатагүй холболто а, э гү, али о аялган оруулжа бэшэхэ, жэшээнь: омог омогорхохо, тэнэг тэнэгэрхүү, бардам — бардамархуу, хоёр хоёролжон.

V. Падежэй залгалтанууд

§28. Хамаанай падеждэ:

а) хэлэнэй узуурай н-һээ бэшэ ганса гү, али хоёр адли хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые, урдаа хашалгантай р үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдые -ай (-эй, -ой) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: мал — малай, цех — цехэй, врач — врачай, плащ — плащай, морин — мориной, Петрович — Петровичой; Александрович — Александровичай, Александрович — Александровичой, Бодиевич — Бодиевичай, театр — театрай, класс — классай, грипп — гриппэй;

б) аялган э һүүлтэй абтаһан үгэнүүд ба а аялганаар һүүлтэһэн эхэнэр фамилинуудһаа бэшэ түргэн а, э гү, али о аялганаар, ый үзэгүүдээр, зэргэлһэн 2—3 хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые, гадна түргэн я-гаар һүүлтэһэн аад, урдаа у, и-һээ ондоо ямар нэгэн сохилтотой аялгантай гү, али ь (зөөлэн тэмдэгтэй) үгэнүүдые -ын залгалтатайгаар, харин сохилтогүй түргэн и, е, я, ий, мүн сохилтотой ба сохилтогүй ия аялгануудаар, ь (зөөлэн тэмдэгээр) һүүлтэдэг үгэнүүдые, сохилтотой и аялганаар һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүдые -иин залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: хада — хадын, эрэ эрын, бодо бодын; Будённый Будённын, пункт пунктын, Маркс — Марксын, ксерокс — ксероксын, мотоцикл — мотоциклын; Тая — Таяын, Марья Марьяын; хани — ханиин, Толидзе Толидзиин, Таня Таниин, Мария — Мариин; Василий Василиин, Юлия Юлиин, зоотехни — зоотехниин; эпизооти — эпизоотиин, шинельшинелиин, гуашь — гуашиин; Росси Россиин, такситаксиин, жюри жюриин, хирурги — хирургиин, гипертони — гипертониин.

Ажаглалта. Хамаанай болон үйлын падежнүүдһээ бэшэ падежнүүдтэ абтаһан үгын һууриин һүүлэй сохилтотой түргэн и аялган удаан болгогдодоггүй, жэшээнь: такси — таксида, таксигаар, такситай, таксиһаа; Росси — Россида, Россигаар, Росситай, Россиһаа; жюри — жюридэ, жюригээр, жюритэй, жюриһээ; хирурги — хирургида, хирургигаар, хирургитай, хирургиһаа; гипертони — гипертонида, гипертонигаар, гипертонитай, гипертониһаа.

в) дифтонгоор, ы, ии аялгануудаар һүүлтэдэг үгэнүүдые н залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: бээлэй — бээлэйн, дэлхэй — дэлхэйн, гахай — гахайн, зүгы — зүгын, хүхы — хүхын, түрии — түриин, дүлии — дүлиин, Тимлюй — Тимлюйн;

г) удаан ба сохилтотой аялганаар, тэрэшэлэн хэлэнэй узуурай н үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдые, сохилтогүй а, ая аялгануудаар түгэсэдэг эхэнэр фамилинуудые, сохилтотой ия үзэгүүдээр эсэслэдэг эхэнэр нэрэнүүдые, гадна сохилтогүй ю, у, э, уя үзэгүүдээр, урдань аялган хабсарһан сохилтогүй а, о үзэгүүдээр һүүлтэдэг үгэнүүдые -гай (-гэй, -гой) залгалтатайгаар (абтаһан үгэнүүдтэ сохилтотой аялганииень дахуулан) бэшэхэ, жэшээнь: будаа будаагай, ан ангай, Перу Перугай, кино — киногой, шоссе шоссегэй; адажио — адажиогай, Рюкю Рюкюгэй, Хуанхэ Хуанхэгэй; Доржиева Доржиевагай, Сперанская Сперанскаягай, Мария — Мариягай.

Ажаглалта. Урдаа аялгантай сохилтогүй о үзэгөөр һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүдэй падежэй залгалтануудта о, мүн урдаа аялгантай сохилтогүй а, я һүүлтэй абтаһан үгэнүүдтэ а, урдаа аялгантай сохилтогүй я һүүлтэй аад, түрүүшын үедөө е дээрэ сохилтотой үгэнүүдтэ э бэшэгдэдэг, жэшээнь: радио — радиогой, радиодо, радиогоор; Кюрасао — Кюрасаогой, Кюрасаоһоо; Самоа — Самоагай, Самоада, Самоаһаа; Генуя — Генуягэй, Генуядэ, Генуяһээ.

§29. Зүгэй падеждэ:

л, м, н, ж, з гэһэн хатуу ба зөөлэн хашалгануудаар, бүхы аялгануудаар, дифтонгнуудаар һүүлтэдэг үгэнүүдые, мүн урдаа хашалгантай р үзэгһөө бэшэ 2—3 хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые, зөөлэн р һүүлтэй һарын нэрэнүүдые -да (-дэ, -до) залгалтатайгаар, бусад үгэнүүдые бүрин -та (-тэ, -то) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: ажал — ажалда, шинель — шинельдэ, пароль — парольдо, январь — январьда, октябрь — октябрьда, ном — номдо, килограмм — килограммда, металл — металлда, дэн — дэндэ, морин — мориндо, гүрэн — гүрэндэ, Тамань — Таманьда, ябаһан — ябаһанда, гараж — гаражда, указ — указда, бязь — бязьда, аха — ахада, улаа — улаада, соорхой — соорхойдо, статья — статьяда, пюре — пюредэ, Росси — Россида, такси — таксида, Тимлюй — Тимлюйдэ, какао — какаода, радио — радиодо, Самоа — Самоада, Генуя — Генуядэ, бланк — бланкда, шрифт — шрифтдэ; акт — актда, мотоцикл — мотоциклда, радист — радистда, пункт — пунктда, бокс — боксдо, Маркс — Марксда, Энгельс — Энгельсдэ, рельс — рельсдэ, сеанс — сеансда, кокс — коксдо; совет — соведтэ, хэб — хэбтэ, дробь — дробьто, чуваш — чувашта, шкаф — шкафта, щёлочь — щёлочьто, врач — врачта, плащ — плащта, паар — паарта, барас — бараста, театр — театрта, министр — министртэ, оркестр — оркестртэ, фетр — фетртэ, класс — класста, фокстрот — фокстродто.

Ошохо, хүрэхэ газарые, ямар нэгэн үйлэ дүүргэхэ сагые зааһан удхатай үгэдэ зүгэй падежэй залгалта нэмэнгүй орхижо, үгын һууриие байһан соонь бэшэжэ болохо, жэшээнь: Буряад артистнар Москва мордобо. Бадма Улаан-Үдэ ошоо. Балдан мүнөө жэл һургууляа дүүргэхэнь.

§30. Үйлын падеждэ:

а) и-һээ бэшэ түргэн аялганаар һүүлтэдэг үгые; ганса болон хоёр адли хатуу хашалганаар, урдаа и-һээ бэшэ түргэн аялгантай аад, тогтууригүй н үзэгөөр, зэргэлһэн 2—3 хашалганаар, ый үзэгүүдээр, гадна урдаа у, и-һээ ондоо ямар нэгэн сохилтотой аялгантай гү, али ь (зөөлэн тэмдэгтэй) аад, я-гаар һүүлтэдэг үгэнүүдые -ые (-ы) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: хада хадые, шоро шорые, эрье эрьеые, горьё горьёые, булад буладые, класс — классые, модонмодые, пункт пунктые, Будённый — Будённые, Рая — IРаяые, Марья — Марьяые;

б) түргэн ба сохилтогүй и аялганаар, сохилтотой ба сохилтогүй ия, я, ий, е аялгануудаар, урдаа и-тэй тогтууригүй н-ээр, ь (зөөлэн тэмдэгээр), тогтууритай н үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдые -иие, -ии залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: хани ханиие, Сочи — Сочиие, кофи кофиие, Юлия — IЮлиие, Толидзе — Толидзиие, Петя Петиие, Павский — IПавскиие, морин — мориие, вождь — вождиие, дробь — дробиие, гүрэн гүрэниие;

в) удаан ба сохилтотой аялганаар, дифтонгоор һүүлтэдэг үгэнүүдые, сохилтогүй а, ая аялгануудаар дүүрэдэг эхэнэр фамилинуудые, сохилтотой ба сохилтогүй ия үзэгөөр дууһадаг эхэнэр нэрэнүүдые, мүн сохилтогүй ю, у, э, уя аялгануудаар, урдань аялган хабсарһан сохилтогүй о, а үзэгүүдээр, урдаа удаан аялгантай тогтууригүй н үзэгөөр һүүлтэһэн үгэнүүдые залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: дүрөө — дүрөөе, кимоно кимоное, дэлхэй дэлхэйе, Батуева — Батуевае, Дульская Дульскаяе, Мария Марияе, Виктория — Викторияе, Рюкю — Рюкюе, Перу Перуе, алоэалоэе, Генуя Генуяе, радио — радиое, Струа Струае, шулуун шулууе;

г) хэлэнэй узуурай н үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдые -гые (-гы) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: ан ангые, дэн — дэнгые, зан зангые.

Ажаглалта. Причастинууд ба хүниие нэрлэһэн үгэнүүд өөртэ хамаадалай залгалтагүйгөөр үйлын падеждэ байбал, дээрэ дурсагдаһан: -ые (-ы), -иие (-ии), -гые (-гы), -е залгалтануудые заатагүй абадаг, жэшээнь: хараһан — хараһые, ябадаг — ябадагые, ошоһон — ошоһые; аха — ахые, тракторист — трактористые, Дари — Дариие, Данхай — Данхайе.

Зүгөөр эдэ үгэнүүд өөртэ хамаадалай залгалта абаад байхадаа, үйлын падежэй залгалтануудые оройдоо абадаггүй, жэшээнь: аха — ахаа (харааб), тракторист — трактористаа (дуудааб), Данхай — Данхайгаа (таняаб), хараһанаа (мартааб), мэдэһэнээ (хэлэхэм).

Эдээнһээ бэшэ үгэнүүд үйлын падеждэ залгалтатайшье, үгышье байжа болодог, жэшээнь: Гүйхэгүй нохой гүйхэ нохойе һаатуулаа. Урда нэгэ нохой харааб. Олые хэлэһэн — олиг, үсөөниие хэлэһэн — бэлиг. Сай уу, мяха эди. Худалые үнэн хүсэхэ, хурданиие һомон хүсэхэ. Хатууе зөөлэн элээхэ, харгые гутал элээхэ. Магазинһаа стол абааб. Галдаа түлеэ хэ.

§31. Зэбсэгэй падеждэ:

а) түргэн а, о, э аялгануудаар, ый, ий үзэгүүдээр, урдаа түргэн ба сохилтогүй а, о, э аялгантай тогтууригүй н хашалганаар болон хэлэнэй узуурай н-һээ бэшэ хашалгануудаар һүүлтэдэг үгэнүүдые -аар (-ээр, -оор, -өөр) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: хана — ханаар, гэнжэ — гэнжээр, Будённый — Будённоор, үрхэ — үрхөөр, уһан — уһаар, энеэдэн — энеэдээр, олон — олоор, үмдэн — үмдөөр, тулуур — тулуураар, хэб — хэбээр, ном — номоор, һүн — һүөөр, хүн — хүнөөр, экспресс — экспрессээр;

б) түргэн ба сохилтогүй и, е, я аялгануудаар, урдаа и, я аялгантай тогтууригүй н хашалганаар ба зөөлэн хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые -яар (-еэр, -ёор) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: хани — ханяар, наян — наяар, Галя — Галяар, Шеварднадзе — Шеварднадзяар, Толидзе — Толидзеэр, үе — үеэр, поли — полёор, морин — морёор, хонин — хонёор;

в) дифтонгоор, удаан ба сохилтотой аялганаар, урдаа удаан аялгантай гү, али дифтонгтой тогтууригүй н үзэгөөр, мүн хэлэнэй узуурай н хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые, сохилтогүй а, ая аялгануудаар түгэсэдэг эхэнэр фамилинуудые, сохилтогүй ю, у, э, уя үзэгүүдээр һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүдые, урдань сохилтогүй аялган хабсарһан о, а үзэгүүдээр һүүлтэдэг үгэнүүдые -гаар (-гээр, -гоор, -гөөр) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: малгай — малгайгаар, бээлэй — бээлэйгээр, Корей — Корейгээр, Горький—Горькийгоор, дайн — дайгаар, тахяа — тахяагаар, гүбээ — гүбээгээр, бараан — бараагаар, хюрөө — хюрөөгөөр, ан — ангаар, Рюкю — Рюкюгээр, Перу — Перугаар, Самоа — Самоагаар, Таисия — Таисиягаар, Генуя — Генуягээр, жолоо — жолоогоор.

§32. Гаралай падеждэ:

хэлэнэй узуурай н үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдые -гһаа (-гһээ, -гһоо, -гһөө), харин бэшэ үгэнүүдые бүрин -һаа (-һээ, һоо, -һөө) залгалтатайгаар бэшэхэ, жэшээнь: ан — ангһаа, далан — далангһаа, дэн — дэнгһээ; мал — малһаа, эд — эдһээ, далай — далайһаа, Хори — Хориһоо, ерэдэг — ерэдэгһээ, орохо — орохоһоо, хүн — хүнһөө.

Ажаглалта. Буряад нютаг хэлэнүүдтэ хэлэнэй узуурай н-тэй үгэдэ падежэй залгалтануудые нэмэхэдэ, г үзэг хэрэглэхэгүй ушарнууд үзэгдэдэг. Тиимэһээ тэрэ ушарай олоор дайралдадаг үгэнүүдтэ хоёр янзаар бэшэхэдэ болохо, жэшээнь: дасангһаа — дасанһаа, дэнгһээ — дэнһээ, зоболонгһоо — зоболонһоо, булангһаа — буланһаа, дэлэнгһээ — дэлэнһээ, дүнгһөө — дүнһөө.

§ 33. ород хэлэндэ байһан хэбээрээ нэрын падеждэ бэшэгдэдэг абтаһан үгэнүүдые зохилдуулхадаа, сохилтогүй аялган һүүлыень зүгэй, хамтын болон гаралай падежнүүдтэ иигэжэ ондоо болгон, аялганай һубарилай ёһоор бэшэхэ:

а) урдаа хашалгантай сохилтогүй а, о, ый аялгануудаар һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүдые зохилдуулхадаа, энэ һүүлыень дурсагдаһан падежнүүдтэ үгын һууриин сохилтотой аялганиие дахуулжа, а, э гү, али о болгожо бэшэхэ, жэшээнь: Нина — Нинэдэ, Нинэтэй, Нинэһээ; Коваленко — Коваленкэдэ, Коваленкэтэй, Коваленкэһээ; правительство — правительствада, правительстватай, правительстваһаа; искусство — искусствада, искусстваһаа; Смурый — Смурада, Смуратай, Смураһаа; Будённый — Будённодо, Будённотой, Будённоһоо; Белый — Белэдэ, Белэтэй, Белэһээ; фортепьяно — фортепьянада, фортепьянатай, фортепьянаһаа; динамо — динамада, динаматай, динамаһаа;

б) сохилтогүй ия, ий, е, и, я аялгануудаар һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүд эдэ һүүлээ гээгээд, түргэн и абажа, падежэй залгалтанууд энээн дээрэнь нэмэгдэдэг, жэшээнь: Юлия — Юлидэ, Юлитэй, Юлиһээ; Юрий — Юридэ, Юритэй, Юриһээ; Горький — Горькидо, Горькитой, Горькиһоо; Орджоникидзе — Орджоникидзидэ, Орджоникидзитэй, Орджоникидзиһээ; Ваня — Ванида, Ванитай, Ваниһаа; Фрунзе — Фрунзида, Фрунзитай, Фрунзиһаа; Сочи — Сочидо, Сочитой, Сочиһоо.

§ 34. Ород хэлэндэ байһан хэбээрээ нэрын падеждэ бэшэгдэдэг, сохилтотой аялганаар, дифтонгоор һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүдые, мүн урдаа сохилтотой аялгантай гү, али ь (зөөлэн тэмдэгтэй) аад, сохилтогүй я үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдые, сохилтогүй а, ая аялгануудаар түгэсэдэг эхэнэр фамилинуудые, гадна сохилтогүй ю, у, э, уя аялгануудаар, урдань аялган хабсарһан сохилтогүй о, а үзэгүүдээр эсэслэдэг үгэнүүдые зохилдуулхадаа, эдэ һүүлнүүдыень хубилгангүй, байһан хэбээрнь орхижо бэшэхэ, жэшээнь: Москва — Москвагай, Москвагаар; судья — судьягай, судьягаар; Перу — Перугай, Перуе, Перугаар; Хуанхэ — Хуанхэгэй, Хуанхэе, Хуанхэгээр; Чжу Дэ — Чжу Дэгэй, Чжу Дэе, Чжу Дэһээ; кенгуру — кенгуругай, кенгуругаар; простыня — простынягай, простыняе, простынягаар; такси — таксиие, таксигаар; шоссе — шоссегэй, шоссегээр; Вилюй — Вилюйн, Вилюйе, Вилюйгээр; Зоя — Зояын, Зояые, Зояһоо; Марья — Марьяын, Марьяһаа; Анастасия — Анастасиягай, Анастасияе, Анастасиягаар; Цыренова — Цыреновагай, Цыреновагаар; Бельская — Бельскаягай, Бельскаяе, Бельскаягаар; Рюкю — Рюкюгэй, Рюкюһээ; Генуя — Генуягэй, Генуяе, Генуяһээ; радио — радиогой, радиое, радиогоор; Самоа — Самоагай, Самоае, Самоагаар.

Ажаглалта. Урдаа у, и-һээ ондоо ямар нэгэн сохилтотой аялгантай гү, али ь (зөөлэн тэмдэгтэй) аад, я үзэгөөр һүүлтэдэг абтаһан үгэнүүдтэ зэбсэгэй падежэй залгалта нэмэхэдээ, энэ я үзэгыень унагаажа бэшэхэ: Зоя — Зоёор, Зея — Зееэр, Тая — Таяар, Марья — Марьяар.

Сохилтогүй а, ая үзэгүүдээр һүүлтэдэг эхэнэр фамилинуудые, сохилтотой ия һүүлтэй эхэнэр нэрэнүүдые, зэргэлһэн хоёр аялганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые зохилдуулжа, падежэй залгалтануудые нэмэхэдээ, үгын һууриин сохилтотой аялганиие дахуулжа бэшэ, харин үгын һүүлэйнь үзэгые дахуулжа бэшэхэ, жэшээнь: Иванова — Ивановагай, Ивановагаар; Бельская — Бельскаягай, Бельскаягаар; Анастасия — Анастасиягай, Анастасиягаар; радио — радиогой, радиогоор, каноэ — каноэгэй, каноэгээр.

§ 35. Удаан ы, ии аялгануудаар һүүлтэдэг үгэнүүдые дифтонгоор һүүлтэһэн үгэнүүдтэй адляар зохилдуулха, жэшээнь: зүгы — зүгын, зүгые, зүгыгөөр; түрии түриин, түриигөөр.

§ 36. Хэлэнэй үзүүрэй тогтууритай н хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые зохилдуулхадаа, энэ н-ииень ямаршье падеждэ унагаангүй бэшэхэ, жэшээнь: стакан — стаканай, стаканда, стаканиие, стаканаар, стакантай, стаканһаа; орон — ороной, орондо, орониие, ороноор, оронтой, оронһоо.

Хэлэнэй үзүүрэй тогтууригүй н хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдые зохилдуулхадаа, энэ н-ииень үйлын, зэбсэгэй падежнүүдтэ унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: һүн — һүнэй, һүндэ, һүые гү, али һү, һүөөр, һүнтэй, һүнһөө; нарһан нарһанай, нарһанда, нарһые гү, али нарһа, нарһаар, нарһантай, нарһанһаа.

VI. Олоной тоогой суффикснууд

§ 37. Б, в, г, д, з, м, н, п, с, ф, х, ц хашалгануудаар, урдаа хашалгантай м үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдтэ олоной тоогой -ууд (-үүд) суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: түсэб — түсэбүүд, гаршаг — гаршагууд, арад — арадууд, колхоз — колхозууд, ном — номууд, орон — оронууд, окоп — окопууд, градус — градусууд, шкаф — шкафууд, немец — немецүүд, цех — цехүүд, состав — составууд, класс — классууд, механизм — механизмууд, фильм — фильмүүд.

§ 38. Аялган үзэгүүдээр, ь (зөөлэн тэмдэгээр), ч, ш, щ, ж, л, р хашалгануудаар, урдаа хашалгантай м үзэгһөө бэшэ 2—3 хашалганаар һүүлтэдэг үгэнүүдтэ олоной тоогой -нууд (-нүүд) суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хада — хаданууд, нохой — нохойнууд, хюрөө — хюрөөнүүд, пальто — пальтонууд, такси — таксинууд, артель — артельнүүд, врач — врачнууд, плащ — плащнууд, гараж — гаражнууд, тугал — тугалнууд, металл — металлнууд, гэр — гэрнүүд, пункт — пунктнууд, театр — театрнууд.

§ 39. Хэлэнэй узуурай н үзэгөөр һүүлтэдэг үгэнүүдтэ олоной тоогой -гууд (-гүүд) суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: дэн — дэнгүүд, булан — булангууд, ан ангууд.

§ 40. Тогтууригүй (унадаг) н һүүлтэй зарим үгэнүүдтэ, -гша (-гшэ, -гшо), -ааша (-ээшэ, -оошо, -өөшэ) гэжэ суффикснуудаар һүүлтэдэг үгэнүүдтэ, мүн «нүхэр» гэжэ үгэдэ олоной тоогой суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: морин морид, хонин — хонид, шубуун шубууд, эрдэмтэн эрдэмтэд, хүдэлмэришэн хүдэлмэришэд, һурагша һурагшад, баригша — баригшад, ябагша ябагшад, ябааша — ябаашад, нүхэр нүхэд.

VII. Нюурта хамаадалай залгалтанууд

§ 41. Аялганаар, н үзэгөөр (тогтууритай, тогтууригүй, хэлэнэй узуурай н — эдэ бүгэдэ унадаг), мүн урдаа хашалгантай р-һээ бэшэ зэргэлһэн 2—3 хашалганаар, урдаа хоёр хашалгантай ь (зөөлэн тэмдэгээр) һүүлтэдэг үгэдэ нэгэдэхи ганса нюурта хамаадуулһан -мни, -м, олон нюурай -мнай залгалтануудые нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: дэрэ — дэрэмни, дэрэм, дэрэмнай; дэрые — дэрыемни, дэрыем, дэрыемнай; гүрэн — гүрэмни, гүрэм, гүрэмнай; гүрэндэ — гүрэндэмни, гүрэндэм, гүрэндэмнай; хүн — хүмни, хүм, хүмнай; морин — моримни, морим, моримнай; хараһан — хараһамни, хараһам, хараһамнай; ан — амни, амнай; хадын — хадымни, хадым, хадымнай; тэргэхэн — тэргэхэмни, тэргэхэм, тэргэхэмнай; дэлхэйн — дэлхэймни, дэлхэйм, дэлхэймнай; поезд — поездмни, поездм, поездмнай; поезддо — поезддомни, поездом, поезддомнай; вождь — вождьмни, вождьм, вождьмнай.

Ганса ба хоёр адли хашалганаар, урдаа хашалгантай р үзэгөөр, урдаа хашалгантай ь (зөөлэн тэмдэгээр) һүүлтэдэг үгэдэ нэгэдэхи ганса нюурта хамаадуулһан -ни, олон нюурай -най залгалтануудые нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: гар гарни, гарнай; ябабал — ябабални, ябабалнай; плащ плащни, плащнай; кросс кроссни, кросснай; министр министрни, министрнай; артель артельни, артельнай.

§ 42. Ямаршье үзэгөөр һүүлтэдэг үгэдэ хоёрдохи ганса нюурта хамаадуулһан -шни, -ш, олон нюурай -тнай залгалта нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: хада — хадашни, хадаш, хадатнай; гэр — гэршни, гэртнай; пункт — пунктшни, пункттнай; шинель — шинельшни, шинельтнай; ан — аншни, антнай; морин — мориншни, моринтнай.

Нюурта хамаадалай залгалтануудай таблица

Хэдыдэхи нюур бэ  Тоо  Залгал- танууд Жэшээнүүд
нэгэдэхи ганса мни

-ни
ручкамни, ручкыемни, гүрэмни, моримни, дэмни, поездмни; ручкам, гүрэм, морим; гарни, министрни
олон -мнай
-най
ручкамнай, ручкыемнай, гүрэмнай, моримнай, дэмнай, поездмнай; гарнай, министрнай
хоёрдохи ганса -шни 
-ш 
ручкашни, гүрэншни, мориншни, дэншни, поездшни, гаршни, министршни; ручкаш, гүрэнш, моринш, дэнш, гарш
олон -тнай  ручкатнай, гүрэнтнай, моринтнай, дэнтнай, гартнай, министртнай
гурбадахи   -нь
-ынь
(-нь)
-иинь
-гынь 
ручкань, ручкыень, поезднь, актнь, промышленностьнь; гарынь, указынь, хадаарынь, хадаарнь; гүрэниинь, мориниинь, артелиинь; ангынь


§ 43. Аялганаар, урдаа хашалгантай р-һээ бэшэ зэргэлһэн 2—3 хашалганаар һүүлтэдэг үгэдэ, н эсэстэй хамаанай падежэй формодо (энэ н-иинь унадаг) гурбадахи нюурта хамаадуулһан -нь залгалтые, н-һээ бэшэ ганса ба хоёр адли хашалганаар, урдаа хашалгантай р үзэгөөр һүүлтэдэг үгэдэ гурбадахи нюурай -ынь (-нь) залгалтые, тогтууритай ба тогтууригүйшье һаа, энэ ушарта унадаггүй н үзэгөөр, урдаа нэгэ хашалгантай ь (зөөлэн тэмдэгээр) һүүлтэдэг үгэнүүдтэ -иинь ба хэлэнэй узуурай н-ээр һүүлтэдэг үгэдэ гурбадахи нюурай -гынь залгалтые нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: хада — хадань, дэлхэй — дэлхэйнь, ургы — ургынь, горьё — горьёнь; поезд — поезднь, гимн — гимннь, промышленность — промышленностьнь; хадын — хадынь, дэлхэйн — дэлхэйнь; гар — гарынь, гараар — гараарынь, гараарнь; хадаар — хадаарынь, хадаарнь; ябатар — ябатарынь, ябатарнь; пляж — пляжынь, пляжнь; плащ — плащынь; кружок — кружогынь; министр — министрынь; театр — театрынь; гүрэн — гүрэниинь; арсалан — арсаланиинь; морин — мориниинь; ногоон — ногоониинь; артель — артелиинь; шинель — шинелиинь; ан — ангынь; дэн — дэнгынь.

VIII. Өөртэ хамаадалай залгалтанууд

§ 44. Хамаанай падеждэ байхадаа, урдаа удаан аялгантай гү, али дифтонгтой н үзэгөөр һүүлтэдэг үгэдэ өөртэ хамаадалай -гаа (-гээ, -гоо, -гөө), мүн энэ падеждэ байхадаа, дифтонгоор һүүлтэдэг үгэдэ — -нгаа (-нгээ, -нгоо, -нгөө) залгалтые нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: хадын — хадынгаа, бээлэйн — бээлэйнгээ, оёдолой — оёдолойнгоо, өөрын — өөрынгөө; малай — малайнгаа.

§ 45. Зүгэй, үйлын болон зэбсэгэй падеждэ байхадаа, хэлэнэй узуурай н-һээ бэшэ хашалганаар, и ба йотированна я, е, ё-һоо бэшэ түргэн аялганаар һүүлтэдэг үгэдэ өөртэ хамаадалай -аа (-ээ, -оо, -өө) залгалтые нэмэжэ бэшэхэ (тиихэлээр түргэн аялган унадаг), жэшээнь: ахада — ахадаа, гэртэ — гэртээ; аха — ахаа, гэр — гэрээ; ахаар — ахаараа, гэрээр — гэрээрээ, модоор — модоороо.

Залгалта абахадаа мүн унадаг түргэн и ба йотированна я, е, ё-гоор һүүлтэһэн үгэдэ -яа (-еэ, -ёо) нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: хани — ханяа, һүни — һүнеэ; гуя — гуяа, бэе — бэеэ, эрье — эрьеэ, горьё — горьёо.

Үйлын болон хамтын падеждэ байхадаа, удаан аялганаар, дифтонгоор гү, али хэлэнэй узуурай н хашалганаар һүүлтэдэг үгэдэ өөртэ хамаадалай -гаа (-гээ, -гоо, -гөө) залгалтые нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: унаа — унаагаа, мэдээ мэдээгээ, нохой нохойгоо, далан далангаа; малтай малтайгаа, шэлтэй — шэлтэйгээ, хүнтэй хүнтэйгөө.

Өөртэ хамаадалай залгалтануудай таблица

Падеж- нүүд Залгалтанууд Жэшээнүүд
н.
X.  -гаа (-гээ, -гоо, -гөө); -нгаа
(-нгээ, -нгоо, -нгөө)
ахын — ахынгаа, бээлэйн — бээлэйнгээ, зүгын — зүгынгөө; малай — малайнгаа, шоссегэй — шоссегэйнгээ, дэгээгэй — дэгээ- гэйнгээ, түбэй — түбэйнгөө
З. -аа (-ээ, -оо, -өө) ахада — ахадаа, һэрээдэ — һэрээдээ, жолоодо — жолоодоо, дүрөөдэ — дүрөөдөө
Ү. -аа (-ээ, -оо, -өө),
-яа (-еэ, -ёо);
-гаа (-гээ, -гоо, -гөө)
аха — ахаа, ахаяа, пункт — пунктаа, гар — гараа, эрье — эрьеэ, эрьееэ, мори — морёо; малгай — малгайгаа, жолоо — жолоогоо, хюрөө — хюрөөгөө
Зб. -аа (-ээ, -оо, -өө) ахаар — ахаараа, пунктаар — пунктаараа, жолоогоор — жолоогоороо
Хм. -гаа (-гээ, -гоо, -гөө); -яа (-еэ, -ёо) ахатай — ахатайгаа, ахатаяа; моринтой — моринтойгоо, моринтоёо; гүрэн — гүрэнтэйгөө, гүрэнтэеэ
г.  -н  ахаһаа — ахаһаан, моринһоо — моринһоон, гүрэнһөө — гүрэнһөөн

Үгын һууриин һүүлэй түргэн аялганиие гү, али тогтууригүй н-эй урдахи түргэн аялганиие унагаангүйгөөр, дээрэнь өөртэ хамаадалай -яа (-еэ, -ёо) залгалтые нэмэжэ болохо, жэшээнь: аха ахаяа; асарха — асархаяа; нараннараяа; бэхэ бэхэеэ; үри үриеэ; бэе бэееэ; хонин — хониёо.

Мүн энэ -яа (-еэ, -ёо) гэжэ өөртэ хамаадалые хамтын падеждэ байһан үгэдэ залгажа болохо, тиихэдэ тэрэнэй һүүлэйнь й үзэг унадаг, жэшээнь: абатай — абатаяа; нүхэртэй нүхэртэеэ; моринтой моринтоёо.

§ 46. Гаралай падеждэ байһан юумэнэй нэрэ үгэдэ өөртэ хамаадалай залгалтые нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: ахаһаа ахаһаан, гэрһээ гэрһээн.

IX. Глаголой залогой суффикснууд

§47. Хүлеэгдэһэн залогто:

аялганаар һүүлтэдэг глаголой һуурида -гда (-гдэ, -гдо) суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хара харагда, мэдэ — мэдэгдэ, үрди үрдигдэ, орхи — орхигдо;

глаголой һууриин һүүлэй түргэн аялганай урда л хашалган байгаа һаань, түргэн аялганииень унагаагаад, -да (-дэ, -до) суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: дуула дуулда, диилэ диилдэ, оло олдо;

глаголой һууриин һүүлэй түргэн аялганай урда р, с, б, г хашалган байгаа һаань, түргэн аялганииень унагаагаад, -та (-тэ, -то) суффикс залгажа бэшэхэ, жэшээнь: аба абта, үгэ үгтэ, оро орто, соносо соносто.

§48. Идхаһан залогто:

глаголой һүүлэй түргэн аялганай урда р, л хашалган байгаа һаань, и-һээ бэшэ түргэн аялганииень унагаагаад, -га (-гэ, -го), -гаа (-гээ, -гоо, -гөө) суффикснуудые залгажа бэшэхэ, жэшээнь: һура һурга, гара гарга, хүрэ — хүргэ, оло олго, боли болиго, боло болго, һала һалга; унтара унтаргаа, холо холгоо, үлгэ — үлгөө;

глаголой һууриин һүүлэй түргэн аялганай урда д хашалган байгаа һаань, түргэн аялганииень унагаагаад, -ха (-хэ, -хо), -хаа (-хээ, -хоо, -хөө) суффикснуудые залгажа бэшэхэ, жэшээнь: үдэ үдхэ, үсөөдэ үсөөдхэ, бодо бодхо, олодоолодхо; сада садхаа, гэдэ гэдхээ;

түргэн аялганаар һүүлтэдэг глаголой һууринуудта баһа -уула (-үүлэ), -юула (-юулэ); -аа (-ээ, -оо, -өө), -яа (-еэ, -ёо) суффикснуудые залгахадаа, түргэн аялганииень унагаажа бэшэхэ, жэшээнь: хамжа — хамжуула, оло — олуула, дэмжэ — дэмжүүлэ, хари — харюула, эри — эрюулэ; тара — тараа, дэлгэ — дэлгээ, эльгэ — эльгээ, зобо — зобоо, бүрхэ — бүрхөө, хали — халяа, хүхи — хүхеэ, зохи — зохёо.

дифтонгоор болон удаан аялганаар һүүлтэдэг глаголой һууринуудта -лга (-лгэ, -лго) суффиксые сэхэ залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хараа — хараалга, бай байлга, зүбшөөзүбшөөлгэ, хэлты хэлтылгэ, жии жиилгэ, хороохороолго, тонгой тонгойлго.

ЧАСТИЦАНУУДЫЕ БЭШЭХЭ ДҮРИМҮҮД

I. Нюурай частицанууд

§49. Нэгэдэхи ганса нюурта:

аялганаар һүүлтэдэг үгэдэ частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: аха ахаб, байба байбаб, байгаа байгааб, ошоһой — ошоһойб;

зүгөөр -на (-нэ, -но) залгалтын хүсөөр гараһан мүнөө сагай глаголдо, мүн -һуу (-һүү), -уужа (-үүжэ), -юужа (-юужэ), -гуужа (-гүүжэ) суффикснуудай хүсөөр гараһан хандаһан түхэлэй нэгэдэхи нюурай глаголдо -б, -м частицануудай алииеньшье бэшэхэ, жэшээнь: байна байнаб, байнам; байһуу — байһууб, байһуум; байгуужа байгуужаб, байгуужам; болюужа болюужаб, болюужам; һуугуужаһуугуужаб, һуугуужам;

ганса хашалганаар һүүлтэдэг үгэдэ -би частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: басаган басаганби, хараһаар хараһаарби, мэдэдэг мэдэдэгби; зүгөөр н үзэгөөр һүүлтэдэг нэрэ үгэдэ нэгэн гэбэл -би частица сэхэ залгажа, үгы һаа, н-иинь унагаагаад, частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хүн хүнби, хүм; хүбүүн хүбүүнби, хүбүүм; бэлэнбэлэнби, бэлэм.

Нэгэдэхи олон нюурта:

аялганааршье, хашалганааршье һүүлтэдэг үгэнүүдтэ -бди, -лди частицануудые залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хараба харабабди, харабалди; хараһаар хараһаарбди, хараһаарлди; ябая ябаябди, ябаялди; залуушуул залуушуулбди, залуушууллди;

зүгөөр -на (-нэ, -но) залгалтын хүсөөр гараһан мүнөө сагай глаголдо, -уужа (-үүжэ), -юужа (-юужэ), -гуужа (-гүүжэ) суффикснуудаар гараһан хандаһан түхэлэй глаголдо, мүн н үзэгөөр һүүлтэдэг аад, залгалта абахадаа, энэнь унадаг үгэдэ -бди, -мди частицануудай алииеньшье гү, али таараха нэгыень залгажа бэшэхэ, жэшээнь: харанахаранабди, харанамди; байгуужа байгуужабди, байгуужамди; зон зомди; партизан партизамди; бэлэнбэлэмди; Бадматан Бадматамди; ябаһан ябаһамди.

§50. Хоёрдохи ганса нюурта:

аялганаар һүүлтэдэг үгэдэ частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: аха ахаш, байна байнаш, ябаарайябаарайш;

хашалганаар һүүлтэдэг үгэдэ -ши частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: нүхэр нүхэрши, хүн хүнши, хараһаархараһаарши.

Хоёрдохи олон нюурта:

аялганаар һүүлтэдэг үгэдэ частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: аха ахат, байха байхат, байгаарай байгаарайт;

хашалганаар һүүлтэдэг үгэдэ -та частица залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хүн хүнта, мэдэдэг мэдэдэгта, хараһаархараһаарта.

§ 51. 2—3 хашалганаар, ь (зөөлэн тэмдэгээр) һүүлтэдэг үгэдэ нэгэдэхи нюурай -би, хоёрдохи нюурай -ши, -та частицануудые сэхэ залгажа бэшэхэ, жэшээнь: таксист — таксистби, таксистши, таксистта; министр — министрби, министрши, министрта; король — корольби, корольши, корольта; вождь — вождьби, вождьши, вождьта.

§ 52. Аялганаар һүүлтэдэг глаголдо гурбадахи олон нюурай частица залгажа бэшэхэдэ болохо, жэшээнь: бэшэнэ бэшэнэд, ябаба ябабад.

II. Бусад частицанууд

§ 53. Аялганаар һүүлтэдэг үгэдэ асуудалай -б, удхын сохилтын частицануудые залгажа бэшэхэ, жэшээнь: болоо юун болооб, иигээд болоол.

Хашалганаар һүүлтэдэг үгын хойно асуудалай бэ, удхын сохилтын лэ частицануудые амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: ямар ямар бэ, һайхан хэр һайхан бэ; ябадаг ябадаг лэ.

Асуудалай бусад частицануудые (тэдэнтэй хабсараад ябаһан нюурай болон бэшэшье частицануудтайнь хамта) үгэһөө амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: ерэбэ гүт, ошобо гүш, ошобо гү, хараа аал, ошохо аалди, ошохо хаяа, ошоо бы, шоно алтай, ошоо һаал, хаана ааб г.м.

§ 54. Хашалганаар һүүлтэдэг үгэдэ асуудалай бэ, хоёрдохи олон нюурай -та частицануудые удаа дараалуулан нэмэхэдээ, асуудалайнь частицын аялганиие унагаагаад, бүгэдыень үгэдөө залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хэд хэдбта, ноёдноёдбта, хүбүүд хүбүүдбта, ямар — ямарбта (хэдэбта, хүбүүдэбта, ямарабта гэжэ бэшэхэнь буруу).

§ 55. Ямаршье үзэгөөр һүүлтэдэг үгэдэ өөрсэгүйн -ш, -шье частицануудые сэхэ залгажа бэшэхэ, жэшээнь: хүнхүнш, хүншье; машина машинаш, машинашье; ябаһанш, үгыш (ябаһаншье, үгышье) байжа болохо г.м.

§ 56. Аялганаар һүүлтэдэг үгын хойно бшуу, хашалганаар һүүлтэдэг үгын хойно шуу гэжэ баталһан удхатай частицые амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: ерээ бшуу, мэдэбэ бшуу, аха бшуу; гэһэн шуу, хэрэг шуу, мүн шуу.

Баталһан бусадшье частицануудые мүн үгэһөө амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: ябаа даа, демократи мүн, хэлээ һэн бэлэй, хэлээ юм, хэлээ гээшэ, хэлээ агша, хэлээ һэмнэй, хуурай гүбэ, хуурай юм шэбы, хэлээ ха юм, хэлээ хаям г.м.

§ 57. Ямаршье үзэгөөр һүүлтэдэг үгэдэ буруушааһан -гүй частицые сэхэ залгажа бэшэхэ, жэшээнь: ябаагүй, хэлэдэггүй г.м.

Буруушааһан удхатай бэшэ гэжэ частицые хабаатай үгэһөөнь амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: муу бэшэ, худал бэшэ, хүйтэн бэшэ. Зүгөөр ород үгые оршуулангүй абаад, хамта хэрэглэгдэһэн приставкынь бэшэ гэжэ частицаар оршуулбал, тэрэ үгэһөөнь һалгангүй, сугтань бэшэхэ, жэшээнь: беспартийный партийнабэшэ, безыдейный идейнэбэшэ, внештатный — штатнабэшэ.

§ 58. Бусад (хориһон, хүсэлэй, тухайлһан) частицануудые үгэһөө амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: бү марта, залуу һайб, уншаһан һайш, мэдэхэ һынь, хэлээ бэзэ, ябаа аабза, ябаа һаабза, ябаа ха, ябаа аа гү, ябаа гээбы г.м.

ҮГЭНҮҮДЫЕ СУГТАНЬ, АМИНДАНЬ БА ХООРОНДОНЬ

БОГОНИ ЗУРЛАА ТАБИЖА БЭШЭХЭ ДҮРИМҮҮД

§ 59. Ахай, абгай, үдэр гэжэ үгэнүүдэй ямар нэгэн суг хэрэглэгдэдэг үгынгөө хойно ороод, эхин а, ү аялгануудаа гээнги байхадань, -хай, -бгай, -дэр гэһэн үенүүд болгожо, урдахи үгэтэйнь хамта бэшэхэ, жэшээнь: одхонхай, бүлэхай, дундахай, Бадмахай; заабгай, ехэбгай, Хандабгай; мүнөөдэр, уржадэр, нүгөөдэр, сааддэр, һайндэр. Зүгөөр ламахай, ламбагай гэжэ үгэнүүдтэ орфографическа толидо заагдаһанай ёһоор хоёрдохи үгынь эхинэй түргэн аялганууд бэшэгдэдэг байна.

§ 60. Бүхэ, ажа гэжэ бэеэ даагаагүй үгэнүүдые удаадахи үгэтэйнь хододоо сугтань бэшэхэ, жэшээнь: бүхэдэлхэйн, бүхэроссиин, бүхэсоюзна; ажабайдал, ажаябуулга, ажаһуудал, ажахы, ажаүйлэдбэри г.м., мүн тэрэшэлэн ородһоо абтаһан үгэ оршуулхадаа, олон гэжэ үгые н, м хашалгануудаар эхилһэн үгэтэйнь ниилүүлжэ бэшэхэ, тиихэдээ н-иинь унаха, жэшээнь: олониитэ, оломянган, оломиллион г.м.

§ 61. Нэгэ мүһэн үгүүлэгдэдэг ба суг бэшэгдэжэ заншанхай сложно үгэнүүдые хамта бэшэхэ, жэшээнь: тунхариха, үхибүүн, олониитэ, уласхоорондын, агууехэ, заабол, амалдаха, дуугарха, угайдхадаа г.м.

§ 62. Буряад нэрэ, обог гү, али фамилиин, мүн географическа нэрын хоёр үгэһөө бүридэһэн байхада, илангаяа уран зохёолнуудта дундань богони зурлаа табяад, үгэ бүхэнииень ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэхэ, жэшээнь: Балдан-Доржо, Дугар-Жаб, Чэмэд-Цэрэнэй, Цэдэн-Дамба; Улаан- Үдэ, Сэлэн-Дүүмэ, Баян-Гол, Хара-Шэбэр, Мухар-Шэбэр, Баруун-Хужартай.

Ажаглалта. 1. Хэрбээ географическа нэрэдэ далай, мүрэн, гол, хада, уула, арал, хахад арал, булан, адаг, эхин, тохой, хушуун, хүнды гэхэ мэтын тусхайта бэшэ үгын хойнонь оролсоһон байгаа һаань, энээниие бага үзэгөөр, амяарынь бэшэхэ, жэшээнь: Хара далай, Москва мүрэн, Шара гол, Хабсагайта хаданууд (Скалистые горы), Саһата уула, Филиппин аралнууд, Финскэ булан (залив), Хяагтын адаг, Сагаан хушуун, Баруун хүнды г.м.

2. 62-дохи параграфай дүрим бодото ажаһуугаа хүнүүдэй фамили болон нэрэдэ хабаадахагүй. Эдэнь хадаа өөрынь хуулита документнүүдтэ ямараар бэшэгдээб, тэрэл хэбээрээ бэшэгдэдэг, жэшээнь: Цыдендамбаев, Чимитдоржиев, Батоцыренов; Очиров, Ошоров, Оширов; Митыпов, Митупов, Митапов; Цыден, Цэдэн; Доржи, Доржо г.м.

Бодото ажаһуугаа хүнүүдэй фамили болон нэрэнүүд буряад хэлэн дээрэшье, жэшээнь, буряад сонин болон сэдхүүлнүүдтэ хуулита документнүүдтэнь бэшэгдэдэг ёһоороо бэшэгдэхэ, харин буряад уран зохёолнуудта буряад нэрэ обогууд, газар уһанай нэрэнүүд буряадаар бэшэгдэнэ, жэшээнь: Бальжинима — Бальжа-Нима, Дугаржап — Дугар-Жаб, Дугарцырен — Дугар-Цэрэн, Доржиханда — Доржо-Ханда, Санжимитып — Санжа-Митэб (Митаб), Улзыжаргал, Улзы-Жаргал — Үлзы-Жаргал, Лхамажаб, Самажап — Һама-Жаб г.м.

3. Буряад Республикын Арадай Хуралай тогтоолтой тааралдуулан, фамили, нэрэ болон обогые хуулита документнүүдтэшье буряад заншалта ёһоор бэшүүлжэ болохо гэһэн байна, жэшээлбэл: Балданов Дашинима Жамбалович гү, али Жамбалай Балданай Даша-Нима; Дабаева Лхама-Цырен Бабуевна гү, али Бабуугай Дабаагай Лхама-Цырен г.м.

§ 63. Абяа дууряаһан, юумэнэй маяг дүрсэ харуулһан, гэрэй амитадта хандаһан үгэнүүдэй, мүн междометинүүдэй тон адляар дабтагдажа гү, али паарнаар хэлэгдээ һаань, тэдэнэй дунда богони зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь: һаб-һаб, һаай-һэшэ, һааш-һээш, шаг-шуг, ар-ур, түбэр-табар, шодо-шодо, бүрэг-бараг, һанжага-һунжага, барза-тарза, өө-өө, тади-тади, ёо-ёо, ой-ой, ахха-ёххо, ёо-ёххо; шобогор-шобогор (хаданууд), түбжэгэр-түбжэгэр (гүйлгэлдэхэ), наярха-түерхэ, пишаганаха-ташаганаха, гүлдэгэд-гүлдэгэд (залгиха).

Ами аминдаа хэрэглэгдэдэггүй хоёр хубиһаа бүридэһэн үгын дундань богони зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь: хаа-яа, бүл-бал, ана-мана, ан-бун, уг-заг, үг-маг.

§ 64. Нэгэ юумые хоёр үгөөр нэрлэдэг гү, али хоёр үгые зэргэшүүлжэ, юрэнхы шанартайгаар хамтадхаһан ойлгосо гаргадаг бусад бүхы үгэнүүдые ами аминдань бэшэхэ, жэшээнь: уран зохёолшо, уран зурааша, ажал ябуулга, эб найрамдал, үбһэ хуряалга, модо бэлэдхэл, нэрэ зэргэ, удха шанар, арга боломжо, сэсэ мэргэн, улаан тугта, хубсаһа хунар, аяга табаг, үбһэ тэжээл, үхэр мал г.м.

§ 65. Багсааһан удхатайгаар хэрэглэһэн хоёр тоогой нэрэнүүдэй хоорондо үгөөр бэшэгдэбэлынь богони зурлаа, тоогоор бэшэгдэбэлынь зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь: гурба-дүрбэн (3—4), таба-зургаан (5—6), арба-хорин (10—20), 3500—4000 тухай литр һүн.

§ 66. Тоогой нэрэнүүдые үгөөр бэшэ, харин тоогоор бэшэбэл, падежэй залгалтые нэмэхэдээ, хоорондонь богони зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь: 10-һаа, 2-ые, 15-ай, 20-ой, 3-да, 50-яад, 20-ёод, 100-гаад, 500-гаад, 2-то, 17-ой, 18-ай, 28-да г.м.

§ 67. Дугаарлаһан тоогой нэрые тоогоор бэшэбэл, удаань богони зурлаа табяад, -дахи (-дэхи, -дохи); -дугаар (-дүгээр) гэжэ суффикснуудыень нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: 15-дахи хуудаһан, 2-дохи гэр, 4-дэхи класс, 1-дүгээр Пётр хаан, 3-дугаар Александр г.м.

-дугаар (-дүгээр) гэһэн суффикснууд хүндэдхэһэн удхатай тула үндэр түрэлтэ, ехэ хүнүүдэй нэрэ зэргэдэ хэрэглэгдэдэг.

§ 68. Ородһоо абтаһан сложно үгэнүүдые ород хэлэндэ байһан хэбээрнь хамта гү, али богони зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь: агротехникэ, луноход, марсоход, планетоход, вездеход, снегоход, аэропорт, фоторепортаж, электро-двигатель; громкоговоритель, огнетушитель, ракета-носитель, фонтан-аквариум, машинно-тракторна; телефон-автомат, диван-кровать.

Ажаглалта. 1. Абтаһан сложно үгын һууриин эсэсэй аялганиие, мүн энэ үгэдэ нэмэһэн залгалтые һүүлэйнь үгын сохилтотой аялганһаа дулдыдуулжа бэшэхэ, жэшээнь: агротехникэ, политехническэ, аэропортһоо.

2. Ород дээрээ урдахи үгэ дээрээ сохилтотой аад, хойнонь метр гэжэ үгын суг, сохилтогүйгөөр бэшэгдэдэгшье һаань, буряад дээрэ энэ һүүлэйнь үгын аялганиие дахуулжа, залгалта нэмэжэ бэшэхэ, жэшээнь: спидометр — спидометрэй, спидометртэ, спидометрһээ; диаметр — диаметрэй, диаметртэ, диаметрһээ.

§ 69. Ород сложно үгын, мүн сверхмодный мэтын приставката үгын нэгэ хахадыень гү, али хоюулайень оршуулбал, тэдэ үгэнүүдээ ами аминдань бэшэхэ, жэшээнь: сеноуборка — үбһэ хуряалга, хлебоуборка — таряа хуряалга, лесозаготовка — модо бэлэдхэл, животноводство — мал ажал, овцеводство — хонин ажал, пятилетка — табан жэл, млекопитающие — һүн тэжээлтэн, парнокопытные — аса туруутан, троеборец — гурбан зүйлөөр мүрысэгшэ, стеклорез — шэл зүһэдэг зэмсэг, столетие, век — зуун жэл, канавокопатель — һубаг малтадаг машина, ракетостроение — ракетэ бүтээлгэ, станкостроение — станок бүтээлгэ, судостроитель — судна бүтээгшэ, паровозостроительный — паровоз бүтээлгын, локомотиворемонтный — локомотив заһабарилгын, станкосборочный — станок хабсаралгын, хлопкозаготовительный — хлопок бэлэдхэлгын, межрегиональный — регион хоорондын, межгосударственный — гүрэн хоорондын, межконтинентальный — түби хоорондын, малопитательный — шэмэ багатай, малопроизводительный — бүтээсэ багатай, высокопродуктивный — ашаг шэмэ ехэтэй, быстроходный — түргэн ябадалтай, босоногий — хүл нюсэгэн, засухоустойчивый — ганда тэсэмгэй, антипартийный — партида харша, красноармейский — улаан армеецэй, ультрамодный — гадагуур (гү, али үлэмжэ) модно, ультраправый — гадагуур (гү, али үлэмжэ) баруунай, ультракороткий — гадагуур (гү, али үлэмжэ) богони.

Ажаглалта. 1. Ород хэлэнэй бэеэ дааһан хоёр юумэнэй нэрэһээ бүридэһэн, урдахинь нүгөөдэеэ тодорхойлдог, хоорондонь богони зурлаа табигдадаг сложно үгые оршуулбал, тэдэнэй хоорондо богони зурлаа табяад бэшэжэ болохо, жэшээнь: мать-героиня — эхэ-герой, концерт-загадка — концерт-таабари, самолёт-снаряд — самолёт-һомон, школа-интернат — һургуули-интернат (гэбэшье: интернат һургуули).

2. Ород хэлэндэ хоёр адли эрхэтэ тэмдэгэй нэрээр гараһан, хоорондонь богони зурлаа табижа бэшэгдэдэг сложно тэмдэгэй нэрын хахадыень гү, али бултыень оршуулхадаа, дундань богони зурлаа табижа бэшэдэг, жэшээнь: партийно-государственный — партийно-гүрэнэй, всемирно-исторический — бүхэдэлхэйн-түүхэтэ, отчётно-выборный — тоосоото-һунгалтын, историко-революционный — түүхэтэ-революционно, научно-исследовательский — эрдэм-шэнжэлэлгын, электронно-вычислительный — электронно-тоололгын, жилищно-бытовой — гэр байрын-ажаһуудалай, прядильно-ткацкий — ээрэлгэ-нэхэлгын, демисезонный — хабар-намарай, мясоконсервный — мяха-консервын.

3. 1961 оной дүримөөр урдаа нэмэлтын түхэлэй үгэтэй бүридэмэл нэрэнүүдтэ богони зурлаа табижа бэшэхэ гэһые болюулжа, энээниие тус параграфай ниитэ дүримөөр гэхэ гү, али зурлаагүйгөөр бэшэхэ гэгдэбэ, жэшээнь: станкостроительный — станок бүтээлгын, (станок-бүтээлгын бэшэ), паровозоремонтный — паровоз заһабарилгын (паровоз-заһабарилгын бэшэ).

4. Ород хэлэндээ богони зурлаатайгаар гү, али хамта бэшэгдэдэг газар нютагай нэрэнүүд мүн лэ богони зурлаатайгаар бэшэгдэдэг, жэшээнь: восточносибирский — Зүүн-Сибириин, мухоршибирский — Мухар-Шэбэрэй, улан-удэнский — Улаан-Үдын, новобрянский — Шэнэ-Бэрээнэй, западнооронгойский — Баруун-Оронгын, западнохасуртайский — Баруун-Хасууртын, восточно- китайский — Зүүн-Хитадай, западносибирский — Баруун-Сибириин (или Баруун-Сибирьтэхи), нижнеиволгинский — Доодо-Ивалгын, нижнеторейский — Доодо-Ториин, большелугский — Ехэ-Нугын, верхнемангиртуйский — Дээдэ-Мангиртын, дальневосточный — Алас-Дурнын, урдо-агинский — Урда-Агын, Южно-Африканский, южноафриканский — Урда-Африкын, южноосетинский — Урда-Осетиин, североосетинский — Хойто-Осетиин, Усть-Ордынский, устьордынский — Усть-Ордын, Северо-Байкальский — Хойто-Байгалай, харашибирский — Хара-Шэбэрэй, новозеландский — Шэнэ-Зеландиин г.м.

5. Сложно юумэнэй нэрын оршуулагдаагүй түрүүшын хахадынь о үзэгөөр ород дээрээ һүүлтэдэг һаань, тэрэ хэбээрнь орхёод, удаань богони зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь: электропила — электро-хюрөө, фотосъёмка — фото-буулгабари, фотобумага — фото-саарһан, электробур — электро-үрэм, мотогонка — мото-урилдаан, веломотогонка — веломото-урилдаан, метеосводка — метео-мэдээн г.м.

ХУРЯАМЖАЛНАН ҮГЭНҮҮДЫЕ БЭШЭХЭ БА ҮГЭ
ТОБШОЛХО ДҮРИМҮҮД

§ 70. Эхин үзэгөөрнь гү, али үеэрнь хуряамжалһан ород үгэнүүдые буряад хэлэндэ тэрэ хэбээрнь абажа хэрэглэхэ, жэшээнь: ООН, КНР, ВТО, НАТО, США, РБ, РМ (МНР), гор-зеленстрой. Түрүүшынь хубиие эхин үеэрнь хуряамжалаад, нүгөөдэ хубииень бүхэлеэр орхиһон үгэ байгаа һаань, мүн лэ оршуулангүй абажа болохо, жэшээнь: педуниверситет, профтехучилищи, промкомбинат, профсоюз, компарти, ремзавод.

Эхин үзэгүүдһээ бүридэдэг хуряамжалһан үгын бүхы үзэгүүдые ехээр бэшэхэ, жэшээнь: БРО, РТС, ТАСС, ООН г.м.

Эхин үенүүдһээ гү, али эхин үе бүхэли үгэ хоёрһоо, үгы гэбэл, эхин үе ба үзэгөөр хуряамжалһан үгэһөө бүридэдэг хуряамжалһан үгые юрэ үгэ бэшэдэг дүримэй ёһоор бэшэхэ гэбэл, тусхайта нэрэ һаань — ехэ үзэгөөр, бэшэ һаань — бага үзэгөөр эхилжэ бэшэхэ, жэшээнь: Бурреспублика, БурАССР, Моссовет, райком, райпотребсоюз, местком г.м.

§ 71. Хуряамжалһан сложно үгэнүүдые бусад абтаһан үгэнүүдтэ адляар зохилдуулха. Зүгөөр эхин үзэгүүдһээ бүридэдэг хуряамжалһан үгын удаа богони зурлаа табяад, падежэй залгалта нэмэхэ. Тиихэдээ хуряамжалһан үгын эсэстэ хашалганай байгаа (гү, али дуулдаа) һаань, хамаанай падеждэ -ай (-эй, -ой), аялганай байгаа (гү, али дуулдаа) һаань -гай (-гэй, -гой) залгажа бэшэхэ, жэшээнь: пединститут пединститудай, пединститудта, пединститудые, пединститудаар, пединститудтай, пединститудһаа; ЦИК — ЦИК-эй, ЦИК-тэ, ЦИК-ые, ЦИК-ээр, ЦИК-тэй, ЦИК-һээ; ЦК — ЦК-гай, ЦК-да, ЦК-е, ЦК-гаар, ЦК-тай, ЦК-һаа.

§ 72. Буряад хэлэндэ ехэнхидээ иимэ үгэнүүдые тобшолон тэмдэглэжэ бэшэхэ:

гэхэ мэтэ — г.м.

жэшээнь, жэшээлэ — жэш.

гэхэ зэргын — г.з.

хуудаһан — хууд.

нюур — н.

зуун жэл — з.ж. (жэшээнь, XXI з.ж.)

Гэбэшье бэшэһэн юумэ соо зарим нэрэнүүдэй, илангаяа үргэлжэ хэлэгдэдэг терминүүдэй оло дахин дабтагдахада, тэдэниие тобшолжо болоно. Үгэнүүдые тобшолходоо, нэгэн гэбэл — хашалганаар һүүлтэһэн үе болгожо, үгы һаа — үгын нэгэ гү, али хоёр хашалганиие эхин тээһээнь абажа тэмдэглэхэ, жэшээнь: юумэнэй нэрэ — юум. н., глагол — глаг., причасти — прич., хамаанай падеж — хам. п., хамтын падеж — хм. п., зэбсэгэй падеж — зб. п.

Тобшо тэмдэг бүхэнэй хойно точко табиха. Тобшо тэмдэгүүдые хододоо бүхэли үгэ шэнгеэр хүсэдөөрнь уншаха.

ЕХЭ ҮЗЭГ БЭШЭХЭ ДҮРИМҮҮД

§ 73. Хүнэй нэрэнүүдые (нэрэ, обог, фамили болон ара нэрэнүүдые), мал болон амитадта үгтэһэн нэрэнүүдые, гадна орон нютагай, гол мүрэнэй, хада уулын, одо мүшэнэй нэрэнүүдые, шажан мүргэлдэ хабаатай тусхай нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Александр Сергеевич Пушкин, Нэгэдүгээр Пётр (Пётр I), Агуу Екатерина (Екатерина Великая), X.Н. Намсараев, Солбонэ Туяа (Пётр Дамбинов), Абгайн Тургэн (Сергей Петрович Балдаев), Демьян Бедный, Түмэр Үльмытэ Тимур (Тимур Железная Пята), Хара Шарайта, Санхюудай, Федька Умойся Грязью, Дүү Дагуул, Би Ирлээ, Буян Ирэг (монгол нэрэнүүд), Пипин Короткий, Потёмкин Таврический, Ричард Львиное Сердце, Иван Грозный, Түнхэн, Баяндай, Үдэ, Сэлэнгэ, Саяан, Жэбхээһэн, Үүрэй Солбон, Алтан гадаһан, Долоон Үбгэд, Будда, Арьяа-Баала; Хотошо, Энтузиастнуудай шоссе, Улаан коммунарнуудай гудамжа, Каретнэ ряд, Земляной вал.

Хитад, корей, вьетнам, бирмэ, индонези, француз болон бусад яһатанай нэрэ обогые ород хэлэн дээрэ үгтэһэн гуримаар бэшэхэ, жэшээнь: Мао (фамилинь) Цзэдун (нэрэнь), Фам Ван Донг, Хо Ши Мин, У Ба Све, Аунг Сан, Шарль де Голь.

§ 74. Тусхайта нэрэнүүдэй бүридэлдэ ородогшье һаа, олон юумэнэй согсолмол нэрэ болоһон гэхэ гү, али нэгэ түрэлэй зүйлнүүдые тэмдэглэһэн (родовой) үгэнүүд бага үзэгөөр бэшэгдэдэг. Эдэнь, жэшээнь, иимэ үгэнүүд болоно гэбэл: далай, океан, нуур, гол, мүрэн, орон, газар, һуурин, тосхон, стан, станица, уула, хада, шэлэ, үндэр, арал, хахад арал, олтирог, хушуун, хоолой, булан, хүзүүбшэ (перешеек), курорт, аймаг, район, регион, эхин, адаг, булаг, гараса (брод), мүшэн, аймаг мүшэн, парти, орден, округ, тойрог, штат, департамент, область, можо, префектура, палата, проспект, үйлсэ, гудамжа, переулок, бульвар, талмай, шоссе, хүүргэ, проезд, ордон, хэрэм, замок, монастырь, хиид, дасан, станци, вокзал, порт, аэропорт, концерн, фирмэ, фабрика, завод, шахта, типографи, колхоз, кооператив, бүлгэм, музей, институт, үдэр г.м. Жэшээнь: Хара далай, Атлантиин океан, Хойто Мүльһэтэ океан, Номгон океан, Ладожска нуур, Буйр нуур, Эгэтэ гол, Баргажан гол, Сэлэнгэ мүрэн, Гудзон мүрэн, Буряад орон, Франц-Иосифой газар (арал), Рейн-Вестфалия газар (земля Рейн-Вестфалия), Энхэлэг тосхон (поселок Энхалук), Зэлтэрэ станица, Зэлтэрын хасаг сэлеэн (станица Желтуринская), Яблонова (гү, али Яаблан) шэлэ, Зүүн үндэр (Зун-ундур, гора), Ойхон арал (Ольхон), Пиренейн хахад арал (Пиренейский полуостров), Северная Земля олтирог (архипелаг Северная Земля), Һайн Найдалай хушуун (мыс Доброй Надежды), Берингын хоолой (Берингов пролив), Бенгалиин залив (гү, али булан), Бискайн булан (Бискайский залив), Перекопско хүзүүбшэ (Перекопский перешеек), Дарһан курорт, Улаан-Ононой аймаг (1937 он болотор Агада байһан), Москвагай сэрэгэй округ, Агын Буряадай автономито тойрог, Новый Южный Уэльс штат, Зүлхэ мүрэнэй эхин (верховье Лены), Баргажанай адаг (Усть-Баргузин, посёлок), Карл Марксын бульвар, Ленинэй гудамжа, Октябриин 50 жэлэй ойн проспект (проспект 50-летия Октября), Улаан талмай (Красная площадь), Революциин талмай, Соведүүдэй талмай, Кабанска переулок, Сэлэнгын хүүргэ, Художественно театрай проезд, ЛВРЗ-гэй Соёлой ордон, Кремльдэхи Съезднүүдэй ордон (Кремлевский Дворец съездов), Белогорско хэрэм, Шиньонско замок, Троицко монастырь, Гандан хиид (монастырь Гандантекчинлинг в Улан-Баторе), Ивалгын дасан (Хамбын сүмэ), Баруун хүреэн (Урга), Хамбын хүреэн (Хамбинский дацан на Верхней Березовке), Улаан-Үдын вокзал, Санкт-Петербургын Московско вокзал, Улаан-Үдын гол мүрэнэй порт (Улан-Удэнский речной порт), Внуковска аэропорт г.м.

Гэбэшье наран, газар, һара, галактика гэжэ үгэнүүд тусхай одон, планетэ гэһэн терминүүдэй удхатайгаар хэрэглэгдэхэдээ, ехэ үзэгөөр, бэшэ ушарта бага үзэгөөр бэшэгдэдэг, жэшээнь: Манай Газар болбол Наранай системэдэ Наранһаа гурбадахи болодог планетэ, тэрэ хадаа Нарые тойрон, мүн өөрынгөө голые тойрон эрьелдэдэг. Манай Наранай системын ородог Галактика гэжэ байха, мүн тэрэнһээ ондоо олон галактиканууд бии юм. Зүгөөр: Үдэ боложо, наран улам шангаар шарана. Корабль дээрэһээ газар харагдаба. Холын галактиканууд олон.

Тусхайта нэрын бүридэлдэ орожо, анханайнгаа удха гээһэн юрын үгые ехэ үзэгөөр бэшэдэг, жэшээнь: Долоон Үбгэд (Большая Медведица), Алтан гадаһан (Полярная звезда), Шуургата Океан (Океан Бурь на Луне), Охин-Булаг, Святой Нос (хушуун), Согто-Хангил (Цокто-Хангил), Белая Церковь (хото), Ясная Поляна (музей-бууса).

Буддын шажанда имагтал Шэгэмүниие тэмдэглэхэдээ, бурхан, будда гэжэ үгэнүүд лэ ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг, бэшэ ушарта эдэ үгэнүүд багаар бэшэгдэдэг, жэшээнь: Бурхан багша, Будда Шэгэмүни (Шакьямуни), Абида бурхан, гурбан сагай бурхан (мүнөө сагай бурхан Шэгэмүни, ерээдүй сагай бурхан Майдари, үнгэрһэн сагай бурхан Гашаб).

Үнэн алдартын шажанда бурханаа Троица (Бурхан-Эсэгэ, Бурхан-Хүбүүн ба Бурхан-Нангин Һүлдэ) гэжэ тэмдэглээд, ехэ үзэгөөр бэшэдэг. Мүн энэ бурханиие тэмдэглэхэдэнь лэ, Бурхан (Бог) гэжэ ехэ үзэгөөр, бэшэ ушарта бага үзэгөөр бэшэдэг, жэшээнь: Булта бидэ Бурханай мэдэлдэбди (саашадаа яахаяа хэншье мэдэнэгүй гэһэн удхатай); бурханиие буруушаагша (атеист); угайдхадаа, бурханһаа түбэгшөөгыш.

Энэ тэрэ тусхай текстнүүдтэ, жэшээнь элдэб договорто, зарим үгэнүүд ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг, жэшээнь: Договорто гар табижа байгаа Үндэр Таланууд (Высокие Договаривающиеся Стороны); Зохёогшо, Хэблэл (эдэнь авторска договорто иимэ байдаг).

Хүндэлжэ гү, али сэдьхэл һанаанда нангин удхатай болгожо хэрэглэхэдээ, Конституци, Октябрь, Эсэгэ орон, Эхэ орон, Хүн, Эб найрамдал, Деклараци гэхэ мэтэ үгэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэдэг, жэшээнь: Бидэнэр республикаяа Россиин Федерациин таһаршагүй хубинь - субъектнь мүн гэжэ тоолоод, тус Конституциие баталан абанабди; Асуултадатнай харюу болгон, Танда иигэжэ дуулганабди (эндэ ганса хүниие тэмдэглэбэшье, Та гэжэ үгые ехээр бэшэнэ. Харин хоёр гү, али олон хүнүүдтэ хандабал, түлөөнэй үгые ехэ үзэгөөр бэшэдэггүй).

Географическа нэрэ аад, һууряараа гү, али суффикс, залгалтагүйгөөр юрын нэрын удхатайгаар элирхэйлэгшэ болон хэрэглэгдэхэдэнь, тэрэниие багаар бэшэхэ, жэшээнь: монгол (морин), англи (хэлэн), американ (архи), хальмаг (үүлтэр), япон (хартаабха).

Тусхайта нэрын бэшэ удхатай болодог иимэ нэрэнүүд ород хэлэнһээ хамаанай падежэй залгалтатайгаар оршуулагдабашье, ородтол адляар бага үзэгөөр балай бэшэгдэдэггүй, жэшээнь: южно-американские индейцы — Урда-Америкын индеецүүд. Буряад нютаг хэлэнүүдые тэмдэглэхэдэ, иимэ үгэнүүд бага үзэгөөр эхилжэ бэшэгдэдэг, жэшээнь: хориин диалект, эхирэд-булгадай ба алайр-боохоной диалект г.м. Гэбэшье эдэниие залгалтагүйгөөр хэрэглэжэ болохо: хори нютаг хэлэн, алайр-боохон нютаг хэлэн г.м.

Хэрбээ ород суффикстаяа хэрэглэгдэбэл, эдэ үгэнүүд бага үзэгөөр бэшэгдэдэг, жэшээнь: забайкальска үүлтэрэй хонин, алма-атинска сортын яблока, ярославска үүлтэрэй үнеэн г.м.

Ород хэлэн дээрэ богони зурлаатайгаар бэшэгдэдэг сложно фамилинуудай хуби бүхэниинь ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг, жэшээнь: Новиков-Прибой, Римский-Корсаков, Немирович- Данченко, Георгиу-Деж.

Хүнэй социальна байдал, түрэлэй харилсаа гэхэ мэтые тэмдэглэн, араб, тюрк, персидскэ фамилинуудта ородог үгэнүүд, мүн ага, ал, аль, ас, бек, заде, кызы, оглы, оль, паша, уль, хан, шах, эд, эль гэхэ мэтэ туһалагша үгэнүүд бага үзэгөөр бэшэгдээд, хүнэй нэрэдэ богони зурлаагаар таһалагдан нэмэгдэдэг, жэшээнь: Керим-ага, Ибн аль-Фарид, Сабах ас-Салем, Бекир-бек, Турсун-заде, Мирза-хан, Надир-шах, гэбэшье: Мамед оглы, Камар Ханум Мирзаага кызы Сулейманова, Нурсултан. Ондоогоор хэлэбэл, гол дүримһөө хадуурһан ушарнуудта ород хэлэндэ яажа бэшэгдэнэб, тиимээр бэшэхэ.

Тусхайта нэрэнүүдһээ бии болгогдобошье, хэн нэгэндэ хамаатайе сэхэ тэмдэглэдэггүй тэмдэгэй нэрэнүүдые бага үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: ажабайдалые толстовско ёһоор сэгнэн харалга, эрид шиидэнги суворовско ёһоор. Зүгөөр эдэнэй буряад суффикс, залгалтатайгаар хэрэглэгдэбэлнь, ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Пушкинайхидал адли найруулга (пушкинский стиль, стиль, как у Пушкина). Иимэ ушарта эдэ үгэнүүд шэнги, шэнгеэр, адли, адляар гэхэ мэтэ адлидхаһан үгэнүүдтэй хэрэглэгдэдэг, жэшээнь: Корчагинайхидал адли ябадал, Щедрин шэнгеэр (по-щедрински).

§ 75. Текстын түрүүшын үгэ, тэрэшэлэн мэдүүлэл түгэсхэһэн точко, олон точко, асуудалай болон шангадхалай тэмдэгүүдэй һүүлээрхи түрүүшын үгэ ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг.

Хоёр точкын удаа түрүүшын үгэ иимэ ушарнуудта ехэ үзэгөөр бэшэгдэдэг:

а) хэрбээ энэнь сэхэ хэлэлгын эхин һаань, жэшээнь: Суглаанай түрүүлэгшэ һууриһаа бодоод иигэжэ хэлэбэ: «Саг болбол алтан гэлсэдэг хадаа абяагүй һууха гэжэ яахабибди. Һанал шүүмжэлэлээ дэлгэе»;

б) хэрбээ энэнь цитатын эхиндэ ороһон бэеэ дааһан мэдүүлэл байгаа һаань, жэшээнь: Буряад Республикын Конституциин 23-дахи статьяда иигэжэ хэлэгдэнэ: «Федеральна хууляар тогтоогдоһон гү, али сүүдэй шиидхэбэриин үндэһөөр бэелүүлэгдэхэ ёһотой ушарнууд бэшэ һаань, хэншье хүнэй байрада тэрээн соо байдаг нюурнуудай зүбшөөлгүйгөөр орохо эрхэгүй».

Зүгөөр: Тэрэ һанаа амар һууна. Юундэб гэхэдэ, конституциин ёһоор, хэншье гэр руунь «тэрээн соо байдаг нюурнуудай зүбшөөлгүйгөөр орохо эрхэгүй» гэжэ тэрэ һайн мэдэнэ бшуу.

Хэрбээ хэдэн юумэ тоолоһон мэдүүлэлнүүд байгаад, тус бүрииень тэмдэглэһэн тоо гү, али үзэгэй удаа точко табигдаа һаань, тэдэниие ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэхэ, жэшээнь:

Буряад Республикын Конституциин 67-дохи статьяда иигэжэ хэлэгдэнхэй:

1. Республикын гүрэнэй хэлэнүүдынь буряад ба ород хэлэнүүд юм.

2. Түрэл хэлэеэ бүрин бүтэн байлгаха, мүн тэрэнээ шудалан үзэхэ ба хүгжөөхэ эрхэ байдал Буряад Республикын бүхы арадуудта лаб хангагдадаг.

Хэрбээ дугаарлажа тоологдоһон рубрикануудай запятойтой точкоор гү, али запятойгоор дүүрэһэн байгаа һаань, түрүүшын үгыень бага үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь:

Республикымнай президент хүнүүдые урмашуулха талаар иимэ эрхэтэй гэбэл:

а) Буряад Республикын гүрэнэй шагналнуудаар шагнадаг;

б) Республикын хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдые олгодог;

в) Россиин Федерациин гүрэнэй шагналнуудта болон хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ зууршалдаг.

§ 76. Хүнэй нэрэ зэргэ, зиндаа хэргэм болон тушаалай тусхайтаар хэрэглэгдээгүй һаань, бага үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: түрүүлэгшэ, президент, премьер-министр, министр, генерал, эрдэмтэ секретарь, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, хаан, шах, султан, далай лама, баншан богдо, бандида хамба, папа, ваан, тайшаа, князь, граф.

Зүгөөр Росси болон Буряад Республика (мүн Россиин бусад субъектнүүд) доторхи эгээл дээдэ тушаалнуудай, хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдэй нэрэнүүдые ехэ үзэгүүдээр бэшэхэ, жэшээнь: Россиин Федерациин Президент, Россиин Феде- рациин Правительствын Түрүүлэгшэ, Россиин Федеральна Суглаанай Федерациин Соведэй Түрүүлэгшэ, Буряад Республикын Президент, Буряад Республикын Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ, Агын (Усть-Ордын) Захиргаанай Толгойлогшо, Хальмаг (Тангч) Республикын Президент, Саха (Яхад) Рес- публикын Президент, Россиин Баатар, Россиин Маршал.

§ 77. Росси гүрэнэй, тэрэнэй субъектнүүдэй, мүн гадаада гүрэнүүдэй хүсэдөөр хэлэгдэһэн хуулита нэрэдэ бүхы үгэнүүдыень ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Россиин Федераци, Буряад Республика, Хальмаг (Тангч) Республика, Саха (Яхад) Республика, Америкын Холбоото Штадууд, Урда Африкын Республика, Хитадай Арадай Республика, Монгол Республика.

§ 78. Гүрэнүүдэй, оронууд болон регионуудай хуулита гол нэрын, мүн орон нютагайшье нэрын гол үгые ехэ үзэгөөр бэшээд, хажуудань хабсаран оролсоһон үгые гол нэрынгээ урда байгаа һаань — ехэ үзэгөөр, хойно байгаа һаань — бага үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Хойто Америкэ, Үбэр Монгол; Росси гүрэн, Монгол улас, Буряад орон.

§ 79. Зүг зааһан үгэнүүдые бага үзэгөөр бэшэхэ, гэбэшье орон нютагуудай орондо хэрэглэгдэхэдэнь, ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Зүүн, Баруунай правительстванууд; Хойто зүгэй арадууд.

§ 80. Гүрэнэй һайндэрнүүдэй, тусхайта нэрэ боложо алдаршаһан һара үдэрнүүдэй түрүүшынь үгые ехэ үзэгөөр бэшэхэ, гэхэтэй хамта тэрээн дотор ород хэлэн дээрэ ехэ үзэгөөр бэшэгдэһэн тусхайта нэрые буряадташье ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Россиин Федерациин Бүрин эрхэтэ гүрэн байха тухай декларациин баталагдаһан үдэр (День принятия Декларации о государственном суверенитете Российской Федерации), Хабарай болон ажалай һайндэр, Эхэнэрэй уласхоорондын һайндэр, Шэнэ жэл, Илалтын һайндэр, Шэнэ хүгжэлтын үе шата (Эпоха Возрождения), Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн.

§ 81. Орденуудай хүсэд нэрэнүүдтэ орден, шата гэхэ мэтэ юрын үгэнүүдһээ бэшыень ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: «Эсэгэ оронойнгоо урда габьяагай түлөө» орден, Александр Невскиин орден, Андрей Первозваннын орден, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнайI шатын орден, АжалайУлаан Тугай орден.

§ 82. Россиин болон Буряад Республикын түбэй дээдэ засагай эмхи зургаануудай тусхайтаар хэрэглэгдэһэн байгаа һаань, ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Россиин Федерациин Правительство, Россиин Федерациин Президентын Захиргаан (Администраци), Россиин Федерациин Федеральна Суглаан, Россиин Федерациин Конституционно Сүүд, Россиин Зэбсэгтэ Хүсэнүүд, Россиин Далайн-Сэрэгэй Флот, Буряад Республикын Правительство, Буряад Республикын Президентын-Правительствын Захиргаан (Администраци), Буряад Республикын Арадай Хурал, Буряад Республикын Верховно Сүүд г.м.

Зүгөөр тусхайта бэшээр хэрэглэгдэбэл, захиргаан, правительство, президент болон бусад зарим үгэнүүд бага үзэгөөр бэшэгдэдэг, жэшээнь: Улаан-Үдын мэридэ президентын захиргаанай асуулта оробо.

Россиин Федерациин политическэ партинуудай, хүдэлөөнүүдэй, нэгэдэлнүүдэй, бусад ниитэ-политическэ эмхинүүдэй тусхайта нэрэнүүдэй түрүүшын үгэнүүдые, мүн тэдэ нэрэнүүдэй бүридэлдэ ороһон тусхайта нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэхэ, тиихэдээ хашалта соо байһан үгэнүүдыень ород хэбээрнь бэшэхэ, жэшээнь: Россиин Федерациин Коммунистическэ парти, «Единая Россия» парти, «Отечество — Вся Россия» парти, «Яблоко» парти, «Россия молодая» хүдэлөөн, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл г.м.

Гадаада гүрэнүүдэй политическэ партинуудай нэрэнүүд гол түлэб бага үзэгөөр эхилжэ бэшэгдэдэг, жэшээнь: гоминьдан, дашнакцутюн, тори г.м.

§ 83. Уласхоорондын зарим томо эмхинүүдэй нэрые ехэ үзэгүүдээр бэшэхэ, жэшээнь: Эб найрамдалай Бүхэдэлхэйн Совет, Нэгэдэмэл Үндэһэтэнүүдэй Организаци (ООН), Аюулгүйн Совет, Улаан Хэрээһэнэй ба Улаан Хахад һарын бүлгэм.

§ 84. Россиин министерствэнүүдэй, тэдэнэй гол управлениин нэрэнүүдэй, тэрэшэлэн бусад түб эмхи зургаануудай нэрэнүүдэй түрүүшын үгые ехэ үзэгөөр бэшэхэ; тиихэдэ тэдээн соо тусхайта нэрэнүүдэй, ондоо эмхи зургаануудай нэрэнүүдэй дайралдабал, амяараа байхадаа ямараар бэшэгдэдэг бэ, тэрэл зангаарнь бэшэхэ, жэшээнь: Министерство иностранных дел России — Россиин Гадаадын хэрэгүүдэй министерство, Министерство обороны России — Россиин Оборонын министерство, Министерство образования и науки России — Россиин һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство.

§ 85. Нютагай удха шанартай эмхи зургаануудай, научна институдуудай, дээдэ һургуулинуудай, театрнуудай, промышленностиин, эдеэ хоолой болон бусад эмхи зургаануудай хүсэд нэрын түрүүшынь үгые, мүн тэрэ нэрэ соо ороһон тусхайта нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: Хотын депутадуудай совет, М.В. Ломоносовой нэрэмжэтэ Москвагай гүрэнэй университет, Буряадай гүрэнэй университет, Г.Ц. Цыдынжаповай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй академическэ театр, Пятницкиин нэрэмжэтэ ородой арадай хоор, Хэблэлэй байшан «Буряад үнэн».

Эдэ нэрэнүүдэй эхиндэ байһан географическа нэрэнүүд тэдэ тусхайта нэрэнүүдэй бүридэлдэ ороно гэжэ тоолоод, удаадахи үгыень багаар бэшэдэг, жэшээнь: Академия наук России — Россиин Эрдэмэй академи, Сибирское отделение Российской академии наук — Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһаг, Институт монголоведения, буддологии и тибетологии сибирского отделения российской академии наук — Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын институт.

Уласхоорондын, хилын саанахи түбэй, олониитын организацинуудай, гүрэнэй эмхи зургаануудай, политическэ партинуудай нэрэнүүдые мүн лэ энэ параграфай дүримэй ёһоор бэшэхэ, жэшээнь: Профсоюзуудай бүхэроссиин федераци, Эхэнэрнүүдэй бүхэдэлхэйн демократическа федераци, Монгол Уласай Арадай Ехэ Хурал, Англиин консерваторнуудай парти, Америкын лейборис парти г.м.

§ 86. Хашалта (кавычка) соо бэшэгдэдэг хайра шангай нэрэнүүдэй, мүн уран зохёол, сонин, сэдхүүл, эмхи зургаан, предприяти болон бусад юумэнэй нэрэнүүдэй түрүүшынь үгые, мүн иимэ нэрэ соо ороһон тусхайта нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэхэ, жэшээнь: «Эрэлхэг зоригой түлөө» (медаль), «Правда», «Правда Бурятии», «Буряад үнэн» (сонин), «Орьёл» (сэдхүүл), «Цыремпил» (туужа), «Князь Игорь» (оперо; буряад хэлэн дээрэ «Игорь тайжа» гэжэ оршуулагдадаг), «Красный Яр» (СПК, хүдөөгэй ажахы), «Улаан одон» (сельхозкооператив).

Ажаглалта. Сонинуудай, хүдөө ажахынуудай, эмхи зургаануудай хуулита нэрэнүүд оршуулагдадаггүй.

ҮГЭ ТАҺАЛХА ДҮРИМ

§ 87. Бэшэжэ байһан мүр соо үгын багтаагүй дээрэһээ зарим хубииень таһалжа, нүгөө мүртэ абаашаха болоходоо, иимэ дүрим баримталха:

1. IҮгые үеэрнь таһалха, жэшээнь: до-лоо-го-но, байр-ла-ба, гэр, гэр-лэ-хэ, гэр-лүүл-хэ.

2. Мүрэй һүүлдэ ганса түргэн аялганһаа бүридэһэн үеые орхижо гү, али нүгөө мүртэ нүүлгэжэ болохогүй, харин гансашье һаа, удаан аялганһаа гү, али дифтонгһоо бүридэһэн үеые орхижо, мүн нүүлгэн абаашажа болохо, жэшээнь:

буруу
үе
бэ-е
а-дар
а-баашаха
о-шолсо-ё
а-баба
зүб
үе
бэе
адар
абаа-шаха, абааша-ха
ошол-соё
аба-ба

3. Богони и (й), ь (зөөлэн) ба ъ (хатуу тэмдэгүүдые) урдахи үзэгһөөнь һалгаахагүй, жэшээнь: бай-ра, мүль-һэн, эрь-ел- дэ-хэ, подъ-езд.

4. Удаан аялганиие тэмдэглэһэн хоёр үзэгые хоорондуурнь һалгаажа болохогүй, жэшээнь:

буруу
бэ-эрэхэ
халяа-аха
хара-аха
зүб
бээ-рэхэ,бээрэ-хэ
халяа-ха,ха-ляаха
хараа-ха, ха-рааха

5. Аялгануудай хоорондо байһан хоёр адли хашалгануудай түрүүшынхииень мүрэй һүүлдэ орхижо, һүлшынхииень нүгөөдэ мүртэ абаашаха, жэшээнь: ажал-ла, ап-парат, рас-сказ, Рос-сиин. Зүгөөр хашалганай урда байһан хоёр адли хашалганиие таһалжа болохогүй, жэшээнь: грипп-тэхэ.

6. Хашалганаар эхилһэн аад, 2—3 үзэгһөө бүридэһэн нюурай ба өөрсэгүйн частицануудые, мүн нюурта хамаадалай залгалтануудые аялгантай һаань, нүгөө мүртэ таһалан абаашажа болохо, жэшээнь: дүү-бди, зун-шье, эжы-мни, аха- мнай, гэр-шни, аба-тнай.

7. Үенүүдһээ бүридэдэг хуряамжалһан сложно үгэ ямарнууд үетэй байнаб, тэдэнэйнь хоорондуур лэ таһалха, жэшээнь: рай-оно, из-бир-ком, дом-ком, уч-кол-лек-тор.

8. Эхин үзэгүүдээр хуряамжалһан үгэнүүдые, тэдээндэ богони зурлаагаар залгагдадаг залгалтые, тобшо тэмдэгүүдые таһалжа болохогүй: ООН, КПРФ, Ту-204,1-дэхи, 531 км, 10 кг.

9. Таһалагдаһан сэхэ хэлэлгын хоёрдохи хахадайнь урда тээ точкын гү, али хоёр точкын һүүлдэ байһан ута зурлааһаа бэшэ сэглэлтын тэмдэгүүдые урдахи үгэһөөнь һалгаагаад, нүгөө мүртэ абаашажа болохогүй.

10. Хэрбээ доторнь бэшэһэн үгые таһалаагүй һаа, түрүүшын хаалтые (мүн хашалтые) амяарынь мүрэй һүүлдэ орхижо гү, али һүүлшын хаалтые (мүн хашалтые) амяарынь нүгөө мүртэ нүүлгэн табижа болохогүй.

СЭГЛЭЛТЫН ТЭМДЭГҮҮДЫЕ ТАБИХА ДҮРИМҮҮД

Точко

§ 88. Түгэсэһэн удхатай юрэ хөөрэһэн хүсэд ба дутуу мэдүүлэлэй, мүн намдуугаар захирһан мэдүүлэлэй һүүлдэ точко табиха, жэшээнь:

Үдын халуун бууража, үдэшын наран урга тудан улайржа, тунгалаг һэрюухэн болоно (X. Намсараев).

Багсаахада, гол дээрэ ороһоор адагынь арбан табан километр ябаба (Ц. Дон).

– Ши хэзээ, юугээр ерээбши? — Үсэгэлдэр, машинаар.

– Ши, хүбүүн, гэртээ хари даа.

Мүнөөнэй сонин, сэдхүүлнүүдэй хэлэндэ парцелляци гэхэ гү, али үгүүлэлые таһалжа, хубинуудайнь хоорондо точко табижа бэшэхэ ушарнууд олоор дайралдадаг болонхой. Энэ аргаар мэдээсэлэй тон шухала зүйлнүүд тобойлгогдодог юм, жэшээнь:

Танай тиишэ ошоогүйдэ аргагүй болобо. Энэ гэһээр.

Илангаяа олоор ушарлагшанууд мэдүүлэлэйнгээ бусад гэшүүдһээ илгагдажа бэшэгдэдэг. Гэбэшье мэдүүлэлэй ямаршье гэшүүн — нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ, нэмэлтэ, элирхэйлэгшэ — мэдүүлэлһээн таһалагдан, амяараа бэшэгдэхэ аргатай, жэшээнь:

Баһа ерэжэ ябана. Тугаарайхимнай;

Үргэһэ нойр ямар гэдэг бэлэйбди? Һургаалай;

Бидэ омогорхонобди. Багшаараа;

Үбгэжөөлдэ дулаан джемпер бэлэглээ. Тэмээнэй нооһон.

§ 89. Ямар нэгэн байдалые зураглан харуулһан гү, али үйлын хойно хойноһоо һубарин, түргөөр болоһые харуулһан богонихон мэдүүлэлнүүдэй һүүлдэ точко табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Аяар дээрэ наран. Ангама халуун. Нюдэ алдама тала. Захагүй утаар залгагдаһан харгы (Н. Дамдинов).

Суглаан дүүрэбэ. Зон бүгэдэ тараба. Газаа балай харанхы. Һалхитай хүйтэн бороо шэрбэнэ. Хүнүүд яаран гүйлдэнэ.

§ 90. Хоёр мэдүүлэлые хоорондонь холбоһон бэшэ, харин бэеэ дааһан мэдүүлэлэй эхиндэ байһан зүгөөр, харин, теэд гэһэн союзуудай урда тээ точко табиха, жэшээнь:

– Һара орохошье ойртожо байна. Иигэд гээдшье галгюулжа ябамаар болоо ха. Зүгөөр, Галин, газараа һайн лэ тобложо мэдээд ябаха хэрэгтэй (Ц. Дон).

– Тэрэ хүгшэн һохор хүбүүн хоёрой яаһыеньшье мэдэнэгүйб. Теэд улаагай бэшэгтэй, һангай хэрэгээр зайжа ябаһан офицертэ ондоо хүнэй баяр гашуудалда ямар хэрэг байлтайб даа. (М. Лермонтов).

§ 91. Туд бүриингөө дунда үшөө ямар нэгэн сэглэлтын тэмдэгтэй бэеэ даанхай мэдүүлэлнүүд соо зүйл зүйлэй юумэнүүдые хойно хойноһоонь дурдан тооложо хэлэһэн байгаа һаань, мэдүүлэл бүхэнэйнь удаа точко табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Түрэлхи хэлэн дээрэ үдэр бүри гаража байдаг буряад сонин гаргаха гээшэ нэгэдэмэл шэнжэтэй үндэһэн литературна хэлэ байгуулха хэрэгтэ угаа ехэ удха шанартай гэжэ тоолоод, республикын дээдын эмхи зургаанууд иимэ хэмжээнүүдые бэелүүлһэн гэбэл:

1. Хоёр жэлэй туршада хуушан монгол хэлэн дээрэ гаража байһан «Шэнэ байдал» гэжэ сониниие «Буряад-Монголой үнэн» гэжэ шэнэ нэрэтэй болгоод, 1923 оной октябриин 10-һаа гаргажа эхилбэ.

2. «Буряад-Монголой үнэн» түрүүн долоон хоногой нэгэ удаа 600 хэһэгээр гарадаг байһанаа, үдэр бүри толилогдодог сонин боложо, 1931 ондо 3 мянган хэһэгтэ хүргэгдэжэ, тэрэ үедэ буряад хэлэн дээрэ гаргагдажа байһан олон сэдхүүл, сонинуудай дунда эгээл ехээр уншагдадаг сонин болоо һэн.

3. Арад зоной дунда үзэг бэшэгэй түргэн дэлгэржэ эхилһэн ушарһаа эгээлэй ажалша арад зон тэрэ үеын литературна хэлэнэй гол хэрэглэгшэ ба эдлэгшэнь болоһон юм.

Запятойтой точко

§ 92. Хэдэн бэеэ даанхай дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүдэй союзуудые хэрэглэнгүй нэгэн бүхэли орёо мэдүүлэл болгогдоһон байгаа һаань, туд бүриинь һүүлдэ запятойтой точко табиха, жэшээнь:

Моридшье зобожо эсэшоо, өөһэдөөшье дааража бээрэшообди; саһан шуурган манай түрэл хойто ороной шуурган мэтэ улам-улам хүсэтэйгөөр хүүенэ; гансал тэрэнэй зэрлиг дуунайнь аялга дан уйдхартай, гунигтай байгаа һэн (М. Лермонтов).

Борбилоонууд дал дээгүүр олоороо хөөрсэгэнэжэ, забда залигүй пишаганалдана; үхэр буруунууд мөөрэлдэнэ, үүгэнэлдэнэ; үхибүүд гүйлдэнэ, шууялдана;һаалишад хөөрэлдэнэ, дуулалдана.

Запятойтой точкоор ехэнхидээ томонууд, гол шанартай хубинууд холбогдодог, харин запятойнууд эдэ хубинуудай дотороо хэһэгүүд боложо хубаарилгые тэмдэглэдэг. Запятойтой точко болон запятойн хоорондохи гол илгаань гэбэл, тэдэ хадаа зогсолтын хэр удаан хэгдэһэнһээ дулдыдадаг гээшэ.

§ 93. Нэгэ шухала мэдүүлэлдэ хабаатай хэдэн дэлгэрэнгы нүхэсэл мэдүүлэлнүүдэй хоорондонь запятойтой точко табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Ясли, үхибүүдэй саад, зунай площадканууд болон элүүржүүлгын лагерьнуудта үхибүүдые бултынь түлөөһэгүйгөөр абадаг болохо; интернат һургуулинуудые олоор барижа, хүүгэдые тэндэ миинтээр байлгадаг болохо; бүхы һургуулинуудта үглөөгүүр түлөөһэгүй халуун эдеэ үгэдэг болохо; һургуулинуудта һунаагдаһан үдэр гэдэгые үргэнөөр дэлгэрүүлжэ, тэндэ һурагшадта түлөөһэгүй үдын хоол үгэдэг болохо; һургуулиин хубсаһа, һуралсалай ном, дэбтэрнүүдые миинтэ болгохо гэһэн зорилго парти урдаа табиһан юм.

§ 94. Дэлгэрэнгы, илангаяа дундаа запятойнуудтай, нэгэ түрэл гэшүүдэй хоорондо запятойтой точко табиха, жэшээнь:

Манай үбгэн зохёолшын олон тоото, янза бүриин зохёолнууд соонь комсомол басаган Холхойн Ханда; зоригтой эдир пионер Айдархан; хаанта засагай урдаһаа эрид тэмсэгшэд Цыремпил Должод хоёр; Хориин тайшаанар Николай — Ринчин-Доржо Дымбилов, Тарба Жигжитов; үбгэн Гоншог, Ямаан Жамса, Тахуунай, Бодинсы үбгэн, Цэбүүдэй, Шойндон гаарамба, баян Бадма, дунда шадалтай Галша, Будаанай, Сайнсаг гулваа, Хара Шарайта гэхэ мэтын олон дүрэнүүд өөр өөрынгөө тусхай харгыгаар ами наһаяа үнгэргөөд, нюдэндэ элихэн харагдажа байха юм (Ц-А. Дугар-Нимаев).

§ 95. Бэеэ даанхай мэдүүлэлнүүд бэшэшье һаань, элдэб юумэ дурдан тоолоһон дэлгэрэнгы обородуудай хоорондо запятойтой точко табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Яагаад иимэ олон хурьган абтааб гэхэдэ: 1) илангаяа зунай, намарай сагта хонидоо таргалуулжа шадаһанай ашаар; 2) хонидые саг соонь искусственна аргаар үрэжүүлһэнэй ашаар; 3) хони харууһалгада түрүү дүй дүршэл нэбтэрүүлэн хэрэглэһэнэй ашаар.

Запятой

§ 96. Союзаар холбогдоогүй нэгэ түрэл гэшүүдэй хоорондо запятойнуудые табиха, жэшээнь:

Нохой, гахай, тахяанууд газаа ябана. Һурагшад бэшэнэ, уншана.

Үгытэй Найдан гэжэ эсэгэтэй, үлэнхэ Долгор гэжэ эхэтэй, сэлмэг харахан нюдэтэй, сэбэрхэн сагаахан шарайтай, тобтой зөөлэхэн үгэтэй, долоо наһатай Дондог хүбүүн үглөөгүүр эртэхэн бодоод, галайнгаа хажууда һэмээхэн ерэжэ һууна (X. Намсараев).

Ажаглалта. Нэгэ түрэл гэшүүдэй хойно хоёр гэжэ тоогой нэрын туһалагша үгын үүргээр хэрэглэгдэһэн байгаа һаань, тэдэнэй хоорондо запятой табихагүй, жэшээнь: Нохой гахай хоёр газаа хэбтэнэ.

Запятой гээшэ эгээ дэлгэрэнгы сэглэлтын тэмдэг юм. Гэбэшье тэрэ гол үгын ба дулдыданги үгэнүүдэй хоорондо, жэшээнь, нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой, элирхэйлэгшэ ба тэрээгээр тодорхойлогдоһон үгын хоорондо, нэмэлтэ болон тэрэнэй хабаатай глаголой хоорондо хэзээшье табигдадаггүй.

Запятой болбол нэгэн бүхэли болоһон холбоо үгын дунда, ондоогоор хэлэбэл, тогтомол холбоо үгэ дотор, мүн бүридэмэл үгын хубинуудай хоорондо табигдадаггүй.

Сложно үгэнүүдэй нэгэ янзань гэжэ тоологдодог паарлаһан үгэнүүдэй хоорондо запятой табихагүй, жэшээнь: Гэнэ тодхор боложо, энэ үглөөгүүр оройшог болотор унташаһан үбгэн яараһан мэгдэһэндээ, пеэшэнэйнгээ үрхэ утаатайгаар хаажархёо юм гү, али ороһон гараһан хүнүүд сээр найргүй тамхи татажархёо юм гү, гэр соо хүхэ утаан манаран тунажа байба.

§ 97. Союзгүйгөөр холбогдожо, орёо мэдүүлэл болоһон бэеэ даанхай мэдүүлэлнүүдые запятойгоор таһалжа бэшэхэ, жэшээнь:

Хадын хүйтэн орьёлнуудай саагуур наран хоргодобо, сайбар манан гол дээгүүр таража эхилбэ, энэ үедэ үйлсэдэ дугаагай хонхо жэнгиржэ, улаашадай хашхаралдаха абяан гараа һэн (М. Лермонтов).

Хорёо соонь жаахан эшэгэн халхагар матаар долёон байна, хажуугаарнь хурьгад дэбхэрэлдэн гүйлдэнэ, ойхонуурнь тахяанууд юушьеб бэдэрнэ (Ц-Ж. Жимбиев).

Аюушын газаагуур олон морин уяатай, газаа зосоогуур хүн зон үйрэнэ (X. Намсараев).

§ 98. Причастна болон деепричастна обородуудай хойнонь лэ запятой табиха, харин урда тээнь табижа болохогүй, энэнь тэдэнэй ород хэлэнһээ илгардаг зүйлынь болоно, жэшээнь:

Би һургуулиһаа гэртээ бусажа ябахадаа, Бадматай уулзааб.

Бодинсы үбгэн нэгэ үглөөгүүр эртэлжэ боод борогшо гүүгээ буха модон тэргэдээ хүллөөд, Хара Уһатын харгыгаар хахинуула хахинуулһаар, Хабшуугай булан арай гэжэ хүрэбэ (X. Намсараев).

Хабаадаһан үгэтэеэ сэхэ зэргэшээгүй, харин тэдэнэй хоорондо ондоо үгэнүүдэй ороһон обородой хойнонь запятой табигдадаг, зүгөөр хабаадаһан үгэтэеэ сэхэ зэргэлһэн обородой һүүлээр запятой табигдадаггүй, жэшээнь:

Хонид һалхи һүрин, үглөөнэй һэрюундэ бэлшэнэ. Хонид һалхи һүрин бэлшэнэ.

Нэгэ мэдүүлэл соо хоёр гү, али хэдэн причастна, деепричастна, бэеэ дааһан, бэеэ даагаагүй (юрын) обородууд холисолдон ороһон байдаг. Тиин али нэгэн обородые мэдүүлэлэй хэлэгшэдэ бэшэ, харин удаадахи обородто гү, али причастяар гараһан элирхэйлэгшэдэ, үгышье һаа нэмэлтэдэ хабаатай гэжэ харуулхын тулада тэрэнэй һүүлээр заримдаа запятой табидаггүй, жэшээнь:

Бидэ хадын хажууда морёо уяад унашаһан хүниие харахаяа ошобобди гэһэн мэдүүлэлдэ хадын хажууда морёо уяад гэһэн үгэнүүд оборот бэшэ, харин унашаһан гэжэ причастида хабаадажа, тэрээнтэеэл хамта дэлгэрэнгы элирхэйлэгшэ болоно гээшэ. Харин Бидэ хадын хажууда морёо уяад, унашаһан хүниие харахаяа ошобобди гэжэ, морёо уяад гээшын урда тээ запятой табижа бэшэбэлнай, энэмнай деепричастна оборот гэжэ харагдаха, мэдүүлэлэй хэлэгшэдэ хабаатай болоно.

Сэрэгшэ хүбүүн һэрд бодожо саарһан тэмдэгыень абаад, үтэр тэрэнииень хүргэхэеэ үреэ морёо эмээллээд, һэбшээ һалхинай хүдэлтэр харайлган хатарган саашалба (Д-Р. Батожабай) гэһэн мэдүүлэлдэ дүрбэн юрын деепричастна оборот, мүн обородой маягтай нэгэ дэлгэрэнгы нэмэлтэ байна. Сэрэгшэ хүбүүн һэрд бодожо гэһэн оборот удаадахи обородтоо хабаатай гэжэ харуулхын тулада, мүн һэбшээ һалхинай хүдэлтэр гээшэ харайлган хатарган гэһэн деепричастяар гараһан ушарлагшада хабаатай гэжэ харуулхын тулада, эдэнэй хойно запятой табигданагүй.

Причастна болон деепричастна обородуудай дахуулагша үгэнь дахуул үгэтэй хэрэглэгдэһэн байхаданьшье, тэдэнэй һүүлээр запятой табигдадаг, жэшээнь:

Залуу хүбүүн үбгэнэй гарһаа бууень һуга татан абажа, һалааень шагаажа үзөөд, буугайнгаа оньһо дарахатайнь сасуу, арьяатан харанхалан унаба (А. Шадаев).

Нохойнь хүзүүгээ гүлдылгэн, үргэеэ газарта табяад хэбтэхэ зуураа, хоёр шэхэеэ бага-бага хүдэлгэнэ.

Сэлмэг харахан нюдөөрөө эжы аба хоёройнгоо нюур шарайень ажаглаһан шэнги зөөлэхэнөөр ээлжэлэн хараһанай һүүлдэ, хөөрхэн хоёр гараараа газарһаа нэгэ юумэ абаад шэмхэлнэ (X. Намсараев).

Зүгөөр причастна обородуудай түлөө, тула, шэнги, адли, багта, багаар, һүүлээр, һүүлдэ, бүри гэхэ мэтэ дахуул үгэнүүдтэй хамта хэрэглэгдэхэдэнь, иимэ обородые запятойгоор илгадаггүй заншалтай, жэшээнь:

Илалта туйлахын түлөө хамаг хүсэеэ эршэдхэн тэмсээ.

Дайнай үедэ ара талын зон сэрэгшэдээ хүсэд хүрэхэ юумээр хангахын тулада унаһан малгайгаа абангүй гэхээр ажаллаһан гээшэ.

Шинии ерэһэнһээ хойшо сэдьхэлни амаршоо.

Ойлгуулжа хэлэһэнэймнай һүүлээр тэрэш арсалдахаяа болёо.

Тэдэ дахуул үгэнүүдэй удаа эли мэдэгдэмээр тодо зогсолто хэгдээл һаань, запятой табидаг, жэшээнь:

Би шамда ойлгосотой байхын тулада, энэ бэшэһэнээ ород болгоод үгэһүү.

Харин һанахада, фашистнуудые буудаха бүхэндөө зуу зуугаар, мянга мянгаар тооһон тоборог болгожо байһайб гэжэ айхабтар хоротой хомхойгоор һанажа, эбдүүсэн шүдөө шангаар хабиран байжа буудана (X. Намсараев).

Ажаглалта. Юумэнэй нэрын урда тээнь байжа, тэрэниие элирхэйлһэн причасти ба деепричасти (өөһэдтэнь хабаадаһан үгэнүүдтэйшье, үгышье байхада), мүн элирхэйлэгшэ нүхэсэл мэдүүлэл запятойгоор илгагдахагүй, жэшээнь: Зөөлэхэн хурдан гүйдэлтэй электрическэ поездын ябадал улам түргэдэжэ, шэхэндэ дүнгинэн байһан абяан улам эршэмтэй болон дуулдана (X. Намсараев). Эртэ намар болохогүй гэһэн бодол ехэ эндүүтэй байба (Ж. Тумунов).

Юумэнэй нэрын урда тээ байжа, тэрэниие элирхэйлһэн хэдэн дэлгэрэнгы элирхэйлэгшэнүүдэй хоорондонь запятой табигдадаг, жэшээнь:

Энэ ламын хажууда хүдөөһөө һаяхан асарһан, нэгэ үгытэй хүнэй хүбүүн, тархагар харахан Тахуунай гэдэг байгаа һэн (X. Намсараев).

Буу зэбсэг хуряаха, дэлхэйн гээгдэнги оронуудай экономикые хүгжөөхэ асуудалнуудаар манай правительство тодорхой дурадхал оруулаа.

§ 99. Ямар нэгэн үйлын үни удаан саг соо үргэлжэлһые харуулхын тулада гү, али захиралта, гуйлта, зүбшөөрэл гэхэ мэтые хүсэтэй шанга болгохын тулада дабтан хэлэгдэһэн үгэнүүдые запятойгоор таһалжа бэшэхэ, жэшээнь:

Ябанаб, ябанаб — мүр гаранагүй; сабшанаб, сабшанаб — сараа гаранагүй.

Юумэ асууна, мүнгэ эринэ, намайе, намайе табигты гэлдэнэ; зариманиинь уурлажа, зүһэ шарайнь шад улаан болоод, түргэхэн гараадшье ошоно (Ц. Дон).

- Түргэл, түргэл! Город ошоод ерэ.

§ 100. Хаалта соо бэшэжэ гү, али зурлаа табижа илгагдаагүй тусгаарлаһан хабсаргалтын хоёр тээнь запятой табиха, жэшээнь:

Одессэ, урда зүгэй угаа һайхан город, алаг зүрхыемни татанаш.

Үнгэрхэдөө, илангаяа, тодорхойлон хэлэхэдэ, ондоогоор хэлэхэдэ, тайлбарилан хэлэхэдэ, жэшээлхэдэ, тэрэ тоодо, тэрээн соо, тэдээн соо гэхэ мэтэ үгэнүүдэй туһаар элирхэйлһэн юумэнэйнгээ нэрэнүүдтэй холбогдодог хабсаргалтануудые хоёр тээһээнь запятойгоор таһалжа бэшэхэ, жэшээнь:

Артелиин бүхы гэшүүд, үнгэрхэдөө үтэлһэн үбгэд хүгшэдшье, концерт харахаяа ерэбэ (Ц. Дон).

Тэдэнэр булта, илангаяа үхибүүд, ехээр баярлаба.

Спутник, ондоогоор хэлэхэдэ хүнэй гараар бүтээгдэһэн хэмэл одон, бүмбэрсэг дэлхэйе тойрон дабшана.

Манай урда бодото сүл губи, тайлбарилан хэлэхэдэ үргэлжэ элһэн дайда, хабтайжа байба.

Зарим ургамалнуудай үрэһэн элдэб аргаар, жэшээлхэдэ (гү, али жэшээнь) һалхяар, тараагдадаг.

Баруун болон Зүүн-Сибириин хүдөө ажахын түрүүшүүл, тэрэ тоодо манай буряад арадай түлөөлэгшэд, Новосибирскдэ болоһон суглаанда хабаадалсаа.

Буряадай декадада хабаадаһан олон артистнар, тэдээн соо миниишье эсэгэ, правительствын үндэр дээдэ хайра шанда хүртөө бэлэй.

Ажаглалта. Хэрбээ жэшээнь, жэшээлхэдэ гэжэ үгэнүүд оролто үгэ байбал, хоёр тээһээ запятойгоор илгагдадаг, жэшээнь: Зугаалхада болохо, жэшээнь, кино, театрта ошоходо болоно. Булад, жэшээлхэдэ, «Үүрэй толон», «Нойрһоо һэриһэн тала» гэхэ мэтэ номуудые хэдэн дахин уншаһан байна.

§ 101. Урда тээхи ушарлагшаяа лаблан тодорхойлһон тусгаарлагдаһан ушарлагшануудые илгахын тулада, тэдэниие хоёр тээһээнь запятойгоор таһалжа бэшэхэ, жэшээнь:

Тэндэ, нуурай эрьедэ, загаһашад олон байба.

Нүгөөдэр, үдын хойно, эндэ ерээд, хүлеэжэ байгуужа гэнэ һэн.

§ 102. Хандалгые тэрээндэ хабаатай үгэнүүдтэйнь хамта запятойгоор илгаха, тиихэдээ мэдүүлэлэй эхиндэ байгаа һаань — хойто тээнь, мэдүүлэлэй дунда һаань — хоёр тээнь, мэдүүлэлэй һүүлдэ һаань — урда тээнь запятой табиха, жэшээнь:

— Хүндэтэ айлшад, дээшээ гаража һуугыт.

— Зай, Доржо, иигээд лэ ябыш даа, мэндээ дуулгажа байгаарай.

— Хай, энэмнай бүтэхэгүй ха даа, залуу нүхэр.

§ 103. Хаалта соо бэшэжэ гү, али зурлаа табижа илгагдаагүй оролто үгэнүүдэй мэдүүлэлэй эхиндэ байгаа һаань — хойто тээнь, мэдүүлэлэй дунда һаань — хоёр тээнь, мэдүүлэлэй һүүлдэ һаань — урда тээнь запятой табиха, жэшээнь:

– Танайхяар һаа, энэ морин һайн гээшэ алтай?

– Байза, зэмэтэй болоһон хүн зэмээ хүнгэлжэ, хүдэлэлсэхэ болоо гээшэ гү?

– Мүнөөдэр, хай, бороо орохо гээшэ ха.

Тэрэшни, хүнэй хэлсэһэнэй ёһоор, дээшээ хаража эльбээд, доошоо хаража нюдараад ябадаг хүн.

– Үлүү хаража, булуу химэлбэ гээшэт, сэхынь хэлэхэдэ.

Үйлсөөр зааниие хүтэлбэ, үзүүлхын тулада ха, хэбэрынь.

– Үбһэеэ соможо дүүргээдүй байтарнай, бороо орошобол, халаг даа.

§ 104. Шангадхаһан аялгагүйгөөр хэлэгдэһэн междометинүүдые запятойгоор илгаха, жэшээнь:

– Һүү, Пүнсэг, ши хаанаһаа эндэ байгаа гээшэбши? (Ж. Тумунов)

– Халхай, хургаяа шаташан алдабаб.

§ 105. Тиимэ гэжэ баталһан, үгы гэжэ буруушааһан үгэнүүдэй хойно запятой табиха, жэшээнь:

– Тиимэ, биб, - гэжэ залуу хүн толгойгоо дохижорхёод, нилээдгүй урматай болон һуугаа һэн.

– Үгы, хүүгэд хэлээ.

§ 106. Илгаһан, мүн зүрилдүүлһэн удхатайгаар хэрэглэгдэһэн харин, зүгөөр, теэд, гэбэшье, гэтэр, илангаяа гэхэ мэтэ үгэнүүдэй урда тээнь запятой табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Һургуулида һуража байхадаа, олон табые шалиха шашаха, тоомоо таһарха бэшэ, харин номоол һайнаар үзэхэ хэрэгтэй.

– Яһала һайнаар бэшээ байнаш, зүгөөр нэгэ хэды заһабари оруулхаар.

– Тэрээндэ хэды хэлээбди, теэд ойлгожо үгэнэгүй.

Тэндэхи байдал һайжараа, гэбэшье дутагдалнууд үшөөл бии ха.

§ 107. Урда тээнь хэлэгдэһэн зүйлдэ зүрюулжэ хэрэглэгдэһэн аад, һаа, гадна гэжэ үгэнүүдэй хойно запятой табиха, жэшээнь:

Эрхын шэнээн бэетэй аад, эрэ хонгор дуутай.

– Үнэншөөгүй һаа, өөһэдөө харыт.

Нүхэр Бадмаев дүй дүршэл ехэтэй багша байхаһаа гадна, зон ниитын хүдэлмэридэ эдэбхитэйгээр хабаадалсадаг.

§ 108. Гү — али, нэгэ һаа — үгы һаа, нэгэн гэбэл — үгы гэбэл гэхэ мэтэ союзуудай хоёрдохи хубиин урда тээнь запятой табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Үглөөдэр бороо гү, али саһан орохо байха.

– Нэгэ һаа хоно, үгы һаа машинада һуугаад ошо.

– Заа, иигээд бидэ хоёр нэгэн гэбэл зоболонгой далайда унажа хосорхо, үгы гэбэл шадал тэнхээгээ зангидажа, тамаран гараха гэһэн - иимэ нэгэ замда зорибо гээшэбди (X. Намсараев).

Хоёр точко

§ 109. Урдаа хамтадхаһан үгэтэй нэгэ түрэл гэшүүдэй урда хоёр точко (мүн зурлаа) табиха, жэшээнь:

Хэһэг мүльһэн дээрэ үлэшэһэн загаһашадта эдихэ юумэ: сухаари, печени, консервэ самолёт дээрэһээ хаяжа үгэбэ.

Манай нютагай хэдэн хүбүүд: Базаров, Арданов, Охинов дээдэ һургуулинуудта һуража байдаг.

§ 110. Саашанхи мэдүүлэлнүүдынь гү, али мэдүүлэлынь түрүүшынгээ мэдүүлэлэй удхые тододхожо, тайлбарилжа үгэһэн байгаа һаань, түрүүшынь мэдүүлэлэй удаа хоёр точко табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Барагдашагүй золтойдоо баярлангүй яахаб: хорёод ондо партизан ябаа, хотондоо энэ туг түрүүлэн үргөө.

Уйтан конторо соо шэхэ дүлиирмэ шууяатай: тэндэ бэшэгэй машина хангирна, тэндэ шоото наярна, хүнүүд шанга шангаар хөөрэлдэнэ (Ц. Дон).

Тэдэнэр үдэшэндөө гэрэйнгээ богоһо дээрэ һуужа, сэнхир ковёроо гоёшоожо харадаг байгаа: тиимэ ковёр бүхы тосхон соонь үгы байгаа бшуу.

Ши амар байнаш даа: ахашни коммунист, гэртэтнай үбгэн хүгшэн хүн үгы ха юм. Намда хэсүү түбэгтэй байдаг: эжы абанар бурханда һүзэгтэй, халтад гэбэл уурлаха сухалдаха - бэрхэ юм (Ц. Дон).

§ 111. Юумэ тоолоһон үгэнүүдэй урда, ехэнхидээ гэхэдэ гү, али гэбэл гэжэ үгын һүүлдэ хоёролжон точко табиха, жэшээнь:

Плугшан соо нормоо үлүүшэлэн дүүргэһэн ударнигууд гэхэдэ: Сэсэг, Рабдан, Цэбэг, Дулма; үрэһэ хаягшад соо - Санжа Галдан хоёр байна (Ц. Дон).

§ 112. Авторай үгэнүүдэй хойно ороһон сэхэ хэлэлгын урда хоёр точко табиха, жэшээнь:

Бабжа баатар бар-бар энеэгээд:

– Буужа ерэһэн бурхан тэнгэришье бэшэб, буряад зоной Бабжа баатар гээшэб, - гэнэ (Н. Балдано).

Зурлаа

§ 113. Юумэ тоолоһон үгэнүүдэй хойно байһан хамтадхаһан үгын урда тээ зурлаа табиха, жэшээнь:

Тэрэнэй сабхинь, пальтонь, малгайнь - булта шэнэ.

Янжама Рэгзэдэй ямаршье бэрхэ асашантай адли һүри хаядагынь, халуунда ундаа хүрэдэггүйень, энэ тэрэ юумэн тухай хөөрэлдэхэ дурагүй байдагыень, үбгэн тухайдаа нэгэтэшье дурдадаггүйень - эдэ бүгэдые хамталжа үзэхэдөө, тэрэниие эрэ хүндэл яагаашье адлиб даа гэжэ һанана (Ж. Тумунов).

Мэдүүлэлэй дунда тоологдоһон нэгэ түрэл гэшүүд ороод, урда тээгээ хамтадхаһан үгэтэй байгаа һаань, тэдэ нэгэ түрэл гэшүүдые хоёр тээһээнь зурлаагаар илгажа болохо, жэшээнь:

Базаров олон жэл соо хаана яанашье — полевой станууд, колхозой фермэнүүд дээрэшье, юрын колхознигуудай гэр соошье, городой театрнуудай сценэ дээрэшье - дуу дуулажа, тэрэнэйнгээ тоо алдажархиһан, бага зэргын юумэнһээ гайхахаашье болиһон хүн аад, мүнөө зал соо юунэйшье боложо байһые тайлбарилжа шаданагүй (Ж. Балданжабон).

§ 114. Тусгаарлагдаһан хабсаргалтые илгахын тулада хоёр тээнь зурлаа табиха, жэшээнь:

Тиихэдэ Очиройнь һамган - хуба нюдэтэй, ута шара туйбатай, хүдэр бата бэетэй Рэгзэд бэринь - ажалда ябахадаа, эрэшүүлһээ дортодоггүй һэн (Ж. Тумунов).

§ 115. Нэгэ адли түхэлтэй, нэгэ адли хэлэлгын хубяар гаргагдаһан нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо зурлаа табижа илгаха, жэшээнь:

Догой - жаахан нютаг, хэдэн үрхэтэ айлһаа бүридэһэн (Ж. Тумунов).

Ажаглалта. Нэрлүүлэгшын нюурай гү, али зааһан түлөөнэй үгөөр гаргагдаһан байгаа һаань, нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо зурлаа табихагүй, жэшээнь: Би шофёрби. Тэрэ лётчик юм.

§ 116. Союз мэтын туһалагша үгөөр хоорондоо холбогдоогүй аад, түрүүшын мэдүүлэл соо хэлэгдэһэн зүйлһөө дулдыдан гараха үрэ дүн тухай удаадахи мэдүүлэл соонь хэлэгдэһэн гү, али түрүүшын мэдүүлэлэй удхада удаадахи мэдүүлэлэйнь удха зүрюу - иимэ мэдүүлэлнүүдэй хоорондо зурлаа табижа бэшэхэ, жэшээнь:

Хүлһэтэй тохом бороо соо хаяад үзөөрэйгты - заяандаашье нэбтэрхэгүй.

Адхахада альга дүүрэнэгүй - табихада тала дүүрэнэ.

Эдихэнь горшоог - ябахань биршоог.

§ 117. Эндэһээ тэндэ хүрэтэр, эдыһээ тэды болотор гэһэн удхатайгаар хэрэглэгдэһэн хоёр үгые гү, али тоое зурлаагаар илгаха, жэшээнь:

Росси — Америкэ гэһэн ниидэлгэ.

Москва - Пекин гэһэн маршрут.

Асуудалай тэмдэг

§ 118. Сэхэ хандажа асууһан мэдүүлэлэй гү, али үгэнүүдэй һүүлдэ асуудалай тэмдэг табиха, жэшээнь:

– Зай, хэзээ үбһэндөө орохо гэжэ байнабта? - гээд һурана.

– Энэ шинии ном гү?

– Танаймнай нэрэ алдар хэн бэлэй?

Ажаглалта. Хэрбээ асуудалайнь союзгүй орёо мэдүүлэлэй түрүүшын мэдүүлэл соо байгаа һаань, һүүлдэнь асуудалай тэмдэг табидаггүй (сэхэ бэшэ асуудал гээшэ), жэшээнь: Хайшаа ошохонь бэ, асуул даа. Үсэгэлдэр һалхитай һэн гү, али үгы һэн гү, би мэдэнэгүйлби.


Шангадхалай тэмдэг

§ 119. Бахархан һайшааха, ехээр гайхаха, дураа гутан зэбүүрхэхэ зэргын мэдэрэлые, мүн эрид захиралта гү, али гуйлтые харуулһан мэдүүлэлнүүдэй һүүлдэ шангадхалай тэмдэг табижа бэшэхэ, жэшээнь:

– Хүрөөл хүбүүн байна! - гэлдэжэ тэндэ байһан хүнүүд Жаргал үбгэнэй дуулахаар, хүбүүень магтана.

– Һүүй, энэмнай һүрхэйл!

– Яагаа бузар булай юм гээшэб!

– Гүйгыт, гүйгыт! - гэжэ эхэ эжэлүүдгүй хүлөө дэбһэн байжа хашхарна.

– Аалидагты! - гэжэ комиссар шаг шууяа табилдаһан хүнүүд тээшэ һүхирөөд: — Дэлгэр! Дэлгэр! Бү зүрхэсэ! Залгажал һала! - гэбэ (Ж. Тумунов).

§ 120. Мэдүүлэлэй эхиндэ орожо, шангадхаһан аялгатайгаар хэлэгдэһэн хандалга, междомети гү, али үгы, тиимэ, зүб гэжэ үгэнүүдэй хойно шангадхалай тэмдэг табиха, жэшээнь:

– Цыремпил! Ши эндэһээ түргөөр ябыш даа! Бидэнэй һанаа бү зобоогыш! - гэлдэнэ (X. Намсараев).

– Аа! Балшыса баригдабалши, хулгайшан!

– Зүб! Ши зүб намайе ойлгоош!

Олон точко

§ 121. Хэлэхэ гэһэн юумэеэ хүн дутуу хэлээд болёо гэжэ харуулхын тулада олон (гурбан) точко табиха, тиихэдэ мэдүүлэлэй һүүлдэ асуудалай гү, али шангадхалай тэмдэг табигдаха ёһотой байбал, тэрэниие олон точкын түрүүшын точко дээрэ табиха, жэшээнь:

– Унтажа хэбтэнэ... Һэрихэгүй бэзэ, бүхөөр унтадаг эхэнэр шэнги агша... (Н. Балдано).

– Нээрээһээ би эндэ байна гүб?..

– Харыт, харыт!..

§ 122. Юумэ хэлэжэ байтараа, хүнэй татагасаһые, үг-маг гэһые, мүн үгэ хэлэжэ ядаһые харуулхын тулада олон точко табиха, жэшээнь:

– Байза, яагаад... Хайшан гээд намһаа гаргагдаха болооб... Баһа колхозһоошье гаргагдаха, сүүдтэй болохо, яаха юм гэжэ Хумбаа Дагба һая юугээ хэлэжэ байгаа һэм даа... гэжэ үг-маг гэбэ (Ц. Дон).

Та...та... танай үндэр түрэлтэ, — гэжэ шэбэнэнэ.

§ 123. Хүнэй хэлэһэн гү, али бэшэһэн үгэнүүдые дутуугаар абажа хэрэглэбэл, орхигдоһон үгын (үгэнүүдэй) һуурида олон точко табиха, жэшээнь:

К. Маркс Ф. Энгельс хоёр хүн түрэлтэнэй түүхэ тухай хэлэхэдээ: «...бүхы обществонуудай түүхэ болбол ангинуудай тэмсэлэй түүхэ мүн» гэжэ бэшэһэн юм.

Хаалта (скобко)

§ 124. Хэлэгдэжэ байгаа бодолые ябууд тайлбарилан тодорхойлһон, мүн хэлэгдэжэ байһан юумэн тухайгаа ямар нэгэн ажаглалта хэһэн мэдүүлэл болон үгэнүүдые хаалта соо абажа бэшэхэ, жэшээнь:

Санкт-Петербург (энэ урдань Росси гүрэнэй ниислэл байһан) Нева мүрэн дээрэ байдаг.

Тэдэнэй тоодо Захааминай аймагай «Родина» гэжэ колхоз (түрүүлэгшэнь Ринчинов) ороно.

Мүрысөөндэ оролсоһон Ээрын леспромхозой модошод (Загарайн аймаг) 9 һарынгаа түсэбые үлүүлэн дүүргэбэ.

§ 125. Ямар нэгэн хүнэй хэлэжэ байһан үгэдэ шагнагшадай ямараар хандаһые тэмдэглэһэн үгэнүүдые хаалта соо табижа бэшэхэ, жэшээнь: (Альга ташалга). (Энеэдэн).(Зал соо шэмээтэй болоно).

§ 126. Цитатын дүүрэмсээр, хойнонь үгтэһэн авторай фамилиие гү, али тус цитатын абтаһан зохёолойнь нэрые хаалта соо бэшэжэ зааха, жэшээнь:

«Хүсэ шадалдаа этигэхэ, үүсхэл эдэбхи гаргаха, бэлиг шадабарияа бодотоор бэелүүлхэ талаар хүсэл оролдолгоёо гаргахынь тулада хотын хүтэлбэрилэгшэд залуушуулда үнэн зүрхэнһөө туһалхые оролдоно» (Г. Айдаев).

§ 127. Зүжэг соо авторай зүгһөө хэлэһэн ажаглалта болон үгэнүүдые хаалта соо үгэхэ, жэшээнь:

Саран (сухалдан). Юун? Намайе һэшхэлгүй гэхэшни дутаа гү?.. (Ц. Шагжин).

Хашалта (кавычка)

§ 128. Цитатые (хүнэй хэлэһэн гү, али бэшэһэн юумэнһээ эшэ татажа абтаһан үгэнүүдые) хашалта соо үгэхэ, жэшээнь:

«Һайн эрын юһэн эрдэни ямар гэжэ урдань тоологдодог байһан бэ гэбэл: агнууриин нюуса шадабари, нарин дарханай соло, эд эдлэлгэ, бүхэ барилдалга, номо годлёор харбалга, 82 мори һургалга, найман гүрлөө ташуур минаа томолго, элдэгдээгүй арһанай зүһэмөөр тушаа хэлгэ, түмэршэ дархан байлга, һээр шаалга — эдэ байһан юм» (Б-Х. Цырендоржиева).

«Элүүр энхэ, золтой жаргалтай һуугаарайгты» гэжэ буурал толгойтой үбгэн үреэбэ.

§ 129. Өөрынь удхаар бэшэ, харин ямар нэгэн ондоо, тусгаар удхатайгаар гү, али заримдаа ёгтолжо хэрэглэгдэһэн үгэнүүдые, ехээр хуушаржа, хэлэгдэхэеэ болиһон гү, али урдань дуулдаагүй шэнэ үгэнүүдые хашалта соо үгэжэ бэшэхэ, жэшээнь:

Гэдэһээ үлдэжэ ерэһэн ажалшад халуухан хоолоо дуугаралсахашье сүлөөгүй, «габшагай» ёһоор үмхэжэ, һорожо мэдэбэ (Ц. Дон).

Үхибүүд бургааһан «мори» унаад, «ташуурдажа» ябажа гүйлгэлдэнэ.

Арадай хэрэглэмжын эд бараае манайхидал адли үргэн ехэ хэмжээгээр бүтээхые хараалһан нэгэшье капиталис ороной бии юм һаань, манай түсэб «шүүмжэлэгшэд» тэрэниие нэрлэг лэ!

Үхибүүд «багшанар», «һурагшад» боложо наадаба.

Сэхэ хэлэлгэдэ хэрэглэгдэдэг тэмдэгүүдые табиха дүрим

§ 130. Сэхэ хэлэлгэ илган тэмдэглэхын тула зурлаа гү, али хашалта хэрэглэхэ, тусхайлбал:

1. Хэрбээ сэхэ хэлэлгын абзацһаа эхилһэн байгаа һаань, тэрэнэй урда тээнь зурлаа табиха, жэшээнь:

– Буряад зон болбол ямар ажалтай, юу эрхилдэг, зөөри шадалай талаар, эрдэм һургуулиин талаар ямар байдаг юм? — гэжэ ехэл һонирхоһон янзатайгаар асууна (X. Намсараев).

2. Хэрбээ сэхэ хэлэлгын абзацһаа эхилээгүй, харин мүр соо байһан үгэнүүдһээ саашань үргэлжэлүүлэгдээ һаань, тэрэнэй урда тээнь, мүн һүүлдэнь хашалта табиха, жэшээнь:

Мүнхэ баабай тэрэнэй хойноһоонь заажа: «Ганса мүнгэнэй хойноһоо галзуурһан зааниие зайдалжа хосорхо хүн», — гэһэн юм.

Ажаглалта. Мэдүүлэлэй дунда ороһон цитата мүн лэ хашалта соо бэшэгдэдэг, гэбэшье тэрэнэй урда тээнь хоёролжон точко табигдадаггүй, жэшээнь: Хүнэй зүб ёһоной амидаралые тодорхойлходоо, Э-Х. Галшиев «Зунай сагай булжамуур мэтэ эртэ бодогты. Хүнэй энэ наһанай ута үбэлэй үдэр мэтэ» гэжэ айладаһан бэлэй.

§ 131. Сэхэ хэлэлгэһээ урда тээ байһан авторай үгэнүүдэй удаа хоёролжон точко табиха; хэрбээ сэхэ хэлэлгын һүүлээр авторай үгэнүүдэй байбал, зурлаа табиһан хойноо тэдэ үгэнүүдые үгэхэ, жэшээнь:

Бааранхай моринойнгоо улам татажа дүүргээд:

— Зай, Дондог, мориндо бэрхэ бэлэй гүш? — гэбэ (X. Намсараев).

Тиихэдэнь гайхаһандаа, зуг татаад байһан агроном зоримгой ябажа дүтэлөөд:

— Хэн бэ? Юун болооб?.. Яагаабта? — гэжэ һанаагаа зобоһон янзаар ооглобо (Ц. Дон).

§ 132. а) Хэрбээ сэхэ хэлэлгын дунда авторай үгэнүүдэй орошоһон байгаа һаань, авторай үгын урда тээ ямар нэгэн тэмдэг, тэрэ тэмдэгэй удаа зурлаа табиха, жэшээнь:

— Ай, шолмо, мори ябуулхадаа яагаа атима юм. Сохом намһаа дээрэл. Энэ яяр адууһан намайе баһажа, харин ябажа үгэдэггүй байгаалтай, — гэжэ бүдүүгээр бар-бар дуугараад, Цэбэг тээшэ хаража: - Зай, хоюулаа тамхи татая, наашаа һуу, — гэхэтэйгээ хамта үбэрөө уудалжа, хусын хууханаг алшуураа гаргаад, доошоо дабшалан һуушана (X. Намсараев).

б) Хэрбээ сэхэ хэлэлгын хоёрдохи хахадай хойно авторай үгэнүүдэй үгы һаань, сэхэ хэлэлгын дундань байһан авторай үгын хойно точко табиха, жэшээнь:

— Үсэгэлдэр баруугаар ябаад ерээб, — гэжэ Доржо үбгэн аягатай сайһаа һорожо һуутараа дуугарба. — Болоһон һониншье үгы ха даа (X. Намсараев).

в) Хэрбээ сэхэ хэлэлгын хоёрдохи хубиин хойно авторай үгэнүүдэй байгаа һаань, сэхэ хэлэлгын дундань байһан авторай үгын удаа запятой зурлаа хоёрые табиха, жэшээнь:

– Пүнсэг бидэ хоёрой буудалган бараг юм бэзэ, — гээд, Гомбо Дугарай хэлэһэн үгэнүүдһээ зэбүүрхэһэнээ мэдүүлхэгүйе хүсэжэ, — Пүнсэгһөө бидэ айлтай гү, али манһаа Пүнсэг айлтай гү, иигээд ябахадамнай? — гэбэ (Ж. Тумунов).

г) Хэрбээ иимэ сэхэ хэлэлгын хашалта соо байха ёһотой һаань, эдэ хашалтануудыень тэрэнэй эхиндэнь, мүн эгээ һүүлдэнь табиха, жэшээнь: «Үбэлдэ дурагүй гүш? — гэжэ зэрлиг шулуугаар бариһан пеэшэнээ түлижэ һуухадаа, үбгэн нохойтоёо хөөрэлдэнэ. — Дурагүй гүш, аа?» (Д. М-Сибиряк).

д) Үгэ хэлэһые заажа тодорхойлһон хоёр глагол авторай үгэнүүд соо байгаад, нэгэниинь сэхэ хэлэлгын нэгэдэхи хубида, нүгөөдэнь хоёрдохи хубида хабаатай байгаа һаань, авторай үгэнүүдэй һүүлээр хоёр точко ба зурлаа табиха, жэшээнь:

— Ябая, хүйтэн, — гэжэ Макаров хэлээд, уурлангяар асууба: — Юундэ абяагүй байнаш?

§ 133. Хэнэйшье хэлэһые тусхайлжа заангүйгөөр, юрэл хөөрэлдөө харуулжа, мэдүүлэлнүүдые хойно хойноһоонь һубарюулан бэшээ һаа, сэхэ хэлэлгэ бүхэниие хашалта соо абаад, үшөө тэдэнэй хоорондо зурлаа табижа илгаха, жэшээнь:

«Хэлэл даа, сэбэрхэн басаган, ши мүнөөдэр гэрэйм оройдо юу хээбши?» - гэжэ асуубаб. — «Хаанаһаа һалхин һалхилнаб гэжэ харааб». - «Яахаяа?» - «Хаанаһаа һалхин үлеэнэб, тэндэһээ жаргал ерэдэг». - «Тиихэдээ ши дуугаараа жаргал уряа гээшэ гүш?» - «Хаана дуу дуулалданаб, тэндэ жаргалтай байдаг» (М. Лермонтов).

Зэргэлһэн сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха дүрим

§ 134. Запятой зурлаа хоёрой зэргэ үгтэхэ байбал, эхин түрүүн запятой, һүүлээрнь зурлаа табиха, жэшээнь:

– Тэндэ ороод ойлголсогты, - гэжэ шоглонгёор хойноһоонь гүбэд гэнэ.

Ажаглалта. Дүримэй ёһоор хоёр тээһээ запятойгоор илгагдаха үгэнүүдэй (жэшээнь, оролто үгэнүүдэй) зурлаагай хойно ороһон байгаа һаань, түрүүшынь запятойе табихагүй, жэшээнь: Нарһан, хасуури, жодоо, хуша - тобшоор хэлэхэдэ, бүхы янзын шэлбэһэтэ модод Сибирьтэ ургадаг.

§ 135. Точко, запятой, запятойтой точко, хоёр точко болон зурлаае һүүлэй (хаадаг) хашалтын урдань табихагүй, харин хашалтын һүүлээр табиха, жэшээнь:

«Һуугты, һуугты», - гэжэ баруун банза тээшэ альгаа дэлгэн урина.

«Эндээ һуужа байгаарайгты».

§ 136. Асуудалай, шангадхалай тэмдэгүүд болон олон точко гансал хашалта соо байһан үгэнүүдтэ хабаатай һаа - һүүлэй (хаадаг) хашалтын урдань, хэрбээ бүхы мэдүүлэлдэ хабаатай һаа - хашалтын хойнонь табигдаха, жэшээнь:

«Ши хаанаһаа ерээбши?» - гэжэ Гоншог асууба.

– Тэрэ урдаһаа ерэгшэ — үнөөхи «хүхюу шофёрнайл»!

Ажаглалта. Хэрбээ һүүлэй хашалтын урда тээ асуудалай, шангадхалай тэмдэгүүд гү, али олон точко байгаа һаань, мүн тиимэ тэмдэгүүдые хашалтын һүүлээр дабтан табижа болохогүй, харин эдээнһээ ондоо тэмдэгүүд байха ёһотой һаань, табиха, жэшээнь: Хэлэжэ үгыт, хэндэтнай бииб Чернышевскиин «Юу хэхэб?».

§ 137. Цитатын, мүн сэхэ хэлэлгын урдань гү, али хойнонь хоёр хашалтын зэргэлхэ болоо һаа, нэгыень табиха, жэшээнь:

Пароходой бортһоо радиогоор иигэжэ дамжуулаа: «Ленинград» тропигто ороод, саашалжа ябана».

§ 138. Эхинэй хаалтын урда тээнь запятой, запятойтой точко, хоёр точко болон зурлаа табихагүй, харин эдэ тэмдэгүүдые гансал һүүлэй хаалтын хойнонь табиха, жэшээнь:

Тэрэ хүбүүн гүйжэл ябана (гэртээ ошохо харгыгаа һайнаар һанажа абаа бшуу), гансал хаа-яа һөөргөө эрьежэ харана.

§ 139. Хаалта соо байһан үгэнүүдтэ хабаатай һаань, точко, асуудалай ба шангадхалай тэмдэгүүд болон олон точкые һүүлэй (хаадаг) хаалтын урда тээнь табиха, жэшээнь:

Тэндэ сугларһан пионернүүд «всегда готовы!» (хэзээдэ бэлэмди!) гэжэ гарнуудаараа ёһолон, нэгэн дуугаар харюусаба.

Ажаглалта. Цитатын һүүлээр авторайнь гү, али зохёолойнь нэрын хаалта соо байгаа һаа, точкые хаалтын хойто тээ табиха, жэшээнь: «Нэгэтэ аргагүй ехэ хүйтэн болобо» (Ж. Тумунов).

§ 140. Олон точкын, асуудалай гү, али шангадхалай тэмдэгтэй (мүн хоюулантайнь) хамта хэрэглэгдэхэ байбал, тэдэниие эхинэйнь точконууд дээрэ табижа бэшэхэ, жэшээнь:

«Нээрээшье, утаан! Утаан!.. Хаанаһааб?» гэлдэшэнэ тагнуулшад (Б. Шойдоков).