Гуляева Любовь Матвеевна,
Захааминай аймагай
Үлэгшэнэй дунда һургуули


ТЕМЭ: МЭДҮҮЛЭЛЭЙ ГЭШҮҮД
8-дахи класс

        ЗОРИЛГО: Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд тухай үхибүүдэй мэдэсэ бэхижүүлхэ, согсолон дабтаха. Мэдүүлэлэй шүүлбэри хэхэ таблицатай танилсуулжа, шүүлбэри хэхэ шадал хүгжөөхэ.
М. Р. Чойбоновой зохёоһон шүлэгүүдэй удхаар хөөрэлдөө үнгэргэхэ.
        ХЭРЭГСЭЛ: Карточка, таблица, дидактическа материал, газетын материал.


ХЭШЭЭЛЭЙ ЯБАСА:

        I. ЭМХИДХЭЛЭЙ ҮЕ: Хэшээлэй темэ, зорилготой танилсуулга.
        Мэдүүлэлэй гэшүүд тухай үзэһэн мэдэсэ, бүхы ойлгосонуудаа дабталга, туршалгын аргаар шалгажа, мэдүүлэлэй гэшүүдэй шүүлбэриин таблица хэрэглэн, шүүлбэри хэхэ дадалаа бэхижүүлхэ.


        II. ДАБТАЛГА: Схемэ хэрэглэн, мэдүүлэлэй гэшүүдые дабталга. (самбарта саарһан дээрэ схемэ зураатай байха).
        Ямаршье хэлэндэ мэдүүлэлэй табан гэшүүд байдаг. Тэдэнэр хоёр бүлэг боложо хубаардаг: шухала ба юрын. Һурагшад гурбан бүлэг боложо хубаараад, иимэ даабаринуудые дүүргэхэ: 1-дэхи бүлэг – Шухала гэшүүд тухай; 2-дохи бүлэг – Юрын гэшүүд тухай; 3-дахи бүлэг – хоёр бүлэгэй харюуе шагнаад, нэмэхэ, заһаха байгаа һаа нэмэхэ, заһаха. Хөөрөөгөө иимэ гуримаар байгуулжа болохо:

  • Мэдүүлэлэй гэшүүд юундэ шухала ба юрын гэжэ хубаарнаб?
  • Шухала гэшүүдэй удха шанар, үүргэ, бии болохо арганууд.
  • Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд: элирхэйлэгшэ, ушарлагша, нэмэлтэ (гэшүүн бүхэн тухай тобшоор хөөрэхэ).
  • Жэшээ болгон мэдүүлэл соо гэшүүн бүхэниие харуулха.

ШУХАЛА ГЭШҮҮД
НЭРЛҮҮЛЭГШЭ (Хэн? Юун?)
/гол үйлэдэгшэ/
ХЭЛЭГШЭ (Юу хэнэб? Яанаб?)
/гол үйлэ/

ЮРЫН ГЭШҮҮД

Ушарлагша

Аргын: яажа?
Сагай: хэзээ?
Байрын: хаана?
Шалтагаанай: юундэ?
Зорилгын: яахадаа?
Хэмжээгэй: хэр зэргэ?
Болзоогой: яабал?


        III. ҮХИБҮҮДЭЙ МЭДЭСЭ ШАЛГАЛГА: Туршалгын аргаар шалгалга.
         – Поэт М. Р.Чойбоновой зохёохы ажалда зорюулагдаһан үдэшэдэ хабаадажа, поэдэй ямар номуудыень мэдэхэ болообта? (“Долоон үнгын һолонго”, “Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал”, “Мүнхэ зулын толон доро”).
         – Самбарта үгтэһэн даабаринууд М. Чойбоновой зохёохы ажалтай холбоотой. Карточкануудаа бэлдээд, зүбөөр асуудалнуудта харюу үгэхэ. (Карточканууд дээрэ а,б,в,г гэһэн харюунууд үгтэнхэй, зүб харюу үгэхэ)

        1. Ямар мэдүүлэл соо бүридэмэл хэлэгшэ байнаб?
а) М. Чойбоновой нэрэ дуулаагүй хүн байхагүй.
б) Тэрэ олон зондо мэдээжэ болоо.
в) Бэрхэ хүбүүгээрээ нютагаархидынь омогорхоно.
г) Энгэртээ алтан толи гэршэлгэ зүүжэ ябана. (Зүб харюу: б, г)
        2. Ямар ушарлагшын илгаань буруу тэмдэглэгдэнхэйб?
а) Бэрхэ янзаар - шалтагаанай
б) табин жэлэй саана - сагай
в) түрэл нютагтаа - байрын
г) мэдэбэл - болзоогой (Зүб харюу: а)
        З. М. Чойбоновой шүлэгүүдһээ абтаһан, сэхэ нэмэлтэтэй мүрнүүдые ологты.
а) “Аршаанай дуһалда хүртөөд”
б) “Аялгаар угтааб”
в) “Нэрыеш хухалаагүйб”
г) “Хадагаа дэлгэн байна” (Зүб харюу в, г)
        4. Эдэ мэдүүлэлнүүд соо юрын хэлэгшэ ологты.
а) М. Чойбонов эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой лама юм.
б) “Сэнхир хадаг” гэжэ номынь һонин.
в) Таанар, залуу нүхэд, поэдэй шүлэгүүдыень уншагты.
г) Зэдэ мүрэн тухай шүлэгүүд олон.(Зүб харюу:а, б, в, г)


        IV. ШЭНЭ ТЕМЭТЭЙ ТАНИЛСАЛГА:
        Мэдүүлэлэй гэшүүдэй шүүлбэри хэхэ.
        Парта бүхэн дээрэ мэдүүлэлэй гэшүүдэй шүүлбэриин гурим үгтэнэ (нэгэ хүн уншана).
         – Бидэ мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэжэ байһан байнабди, 8-дахи класстамнай шэнэ нэмэжэ мэдэһэн юумэ гэхэдэ, сэхэ ба косвенно нэмэлтэ, гурбан янзын хабсаргалта ба ушарлагшануудай илгаа болоно.
        1. Энэ таблица хэрэглэн, мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэри хэхэ.

  • Матвей Рабданович Чойбонов табин жэлэй саана Зэдын аймагай Инзагата нютагта жиирэй малша бүлэдэ хүн боложо хүдэржөө.
    Словарна хүдэлмэри:жиирэй-юрын.
  • Сэнхир хадаг
    Сэсэн нүхэдтөө
    Сэнгэжэ һуухыень баряаб.
  • Таанар, залуу нүхэд, поэдэй шүлэгүүдые уншагты.
  • Тэрэ һайн зантай хүн юм.
        2. М. Чойбоновой арадай аман зохёол дээрэ үндэһэлжэ, зохёоһон шүрэ шүлэгүүдые бэшэжэ, шүүлбэри хэхэ.

Орой сошоходо,үмдэн норохо,
Оймһоной мууда хүл норохо.


        V. БЭХИЖҮҮЛГЫН ХҮДЭЛМЭРИ: Номоо 38-дахи хуудаһанда нээгээд, 70-дахи даабари дүүргэхэ. Хоёр оньһон үгэ бэшээд, шүүлбэри хэжэ, өөһэдөө шалгаха. (Самбарай ара талада шүүлбэри хээтэй байха).
        Оньһон үгын удха тайлбарилха (Ажал хэжэ ябаһан хүн ходо жаргалтай, омогтой, хүн зондоо хүндэтэй ябадаг).


        VI. БҮЛЭГӨӨР ХҮДЭЛМЭРИ: Бүлэг боложо хубаараад дүүргэхэ даабари.
        1-дэхи бүлэг (һула һурадаг үхибүүд). Үгтэһэн мэдүүлэл дэбтэртээ бэшээд, шүүлбэри хэгты. Ажал хэһэн хүн бэеэ хатуужуулжа, ямаршье ажалда ядархагүй..
        2-дохи бүлэг (дунда зэргээр һурадаг үхибүүд). Мэдүүлэл зохёогоод, шүүлбэри хэгты.
        3-дахи бүлэг (һайн һурадаг үхибүүд). Мэдүүлэлэй схемэ карточканууд дээрэ үгтэхэ. Үгтэһэн схемээр мэдүүлэлнүүдые зохёогоод, шүүлбэри хэхэ. (Ажалаа шалгахадаа, бүлэг бүхэнһөө нэгэ хүндэ шангаар уншуулжа шалгаха).


        VII. ТОБШОЛОЛ:
        Мэдүүлэлэй шүүлбэриин таблицатай танилсажа, ямар гуримаар шүүлбэри хэхэб гэжэ харабабди. Тиихэдэ мэдүүлэлэй гэшүүд хоорондоо иимэ холбоотой гэжэ элирүүлбэбди:

Шухала гэшүүд Юрын гэшүүд
нэрлүүүлэгшэ -------------------------- элирхэйлэгшэ
хэлэгшэ -------------------------- нэмэлтэ
ушарлагша

        VIII. ГЭРЭЙ ДААБАРИ: Түрэлхи литератураар үзэжэ байһан зохёол сооһоо эдүүлэлнүүдые (2-3) буулгажа бэшээд, мэдүүлэлэй гэшүүд ямар хэлэлгын хубяар гарааб гэжэ дээрэнь богонёор тэмдэглэхэ.



ТЕМЭ: ЮРЫН БА ТУСХАЙТА ЮУМЭНЭЙ НЭРЭНҮҮД
6-дахи класс


ЗОРИЛГО: Тусхайта юумэнэй нэрые юрын юумэнэй нэрэһээ илгаруулжа ба зүбөөр бэшүүлжэ һургаха. Түсэбэй ёһоор рассказ бэшүүлэн, хэлэлгэ хүгжөөхэ.
ХЭРЭГСЭЛНҮҮД: Таблица, карта, тэмдэгтэй карточканууд, аймагуудай карта.


ХЭШЭЭЛЭЙ ЯБАСА

I. ЭМХИДХЭЛЭЙ ҮЕ:
Багшын оролто үгэ. Урда хэшээлдээ үзэжэ байһан үгэнүүдээ таблицада анхаралаа хандуулан дабтаха (Буряад хэлэн. 6 класс. 34 нюур).
– Юундэ таблицын зарим темэнүүд доогуур ногооноор, улаанаар зурагданхайб? (Юундэб гэхэдэ, эдэ гараһан темэнүүднай).
– Мүнөө ямар темэ бидэ үзэжэ байнабибди? (Юумэнэй нэрэнүүдые үзэжэ байнабди).
– Юумэнэй нэрэнүүд юу тэмдэглэдэг, ямар асуудалда харюусадаг үгэнүүд бэлэй? (Юумэ тэмдэглэдэг. Хэн? Юун?)


II. ДАБТАЛГЫН ДИКТАНТ:
Эдэ юумэнэй нэрэнүүд ямар асуудалда харюусанаб гэжэ богонёор бэшэхэ: Хүн, нютаг, багша, гол, газетэ, айлшан, зохёолшон, хада, ном.
Шалгалга.Харюунууд самбарта бэшээтэй байха: х-ю-х-ю-ю-х-х-ю-ю.
Һурагша бүхэн өөртөө сэгнэлтэ табиха: 0 алдуу – “5”; 1 – “4” ; 2, 3 – “3”.
Тобшолол. Юумэнэй нэрэнүүдтэ асуудалнуудые табижа, ямар үгэнүүд Хэн?, ямар үгэнүүд Юун? гэһэн асуудалнуудта харюусанаб гэжэ һайнаар илгажа шадаха болобобди. Тиимэһээ ямар юумэ тэмдэглэһэн үгэнүүд Хэн? гэһэн асуудалда харюусанаб гэжэ ойлгообта (Амитай юумэ тэмдэглэһэн үгэнүүд). Ямар үгэнүүд Юун? гэһэн асуудалда харюусанаб? (Амигүй юумэ тэмдэглэһэн үгэнүүд).


III. ШЭНЭ ТЕМЭ:
– Юумэнэй нэрэнүүд амитай ба амигүй юумэ тэмдэглэдэг. Юумэнэй нэрэнүүд баһа юрын ба тусхайта юумэ тэмдэглэдэг. Дэлхэй дээрэ олон мянган хүнүүд байдаг. Хүн бүхэниие илгаруулхын тула тусгаар нэрэ үгэнэбди. Олон нютагууд, гол, хаданууд сооһоо нэгыень илгахын тула нэрэ үгэнэбди. Жэшээнь:

Хүн

нютаг

багша

гол

газетэ

айлшан

зохёолшон

хада

ном

нохой

Аюшеева Надя

Үлэгшэн

Баирма Николаевна

Зэдэ

“Ажалай туг”

Жамбуева Жамбалма Дондоковна

Х. Н. Намсараев

СагаанТаабай

“Уулзуур”

Янгар


– Эдэ юумэнэй нэрэнүүдтэ юундэ нэрэ үгэнэбибди? (Адли юумые бэе бэеһээ илгаруулхын тула).
– Адли, али үгы һаа, нэгэ янзын юумэнһээ нэгыень илгаруулхын тула тусгаар нэрэ үгэнэбди.
– Хоёр столбиг соо байһан үгэнүүдэй алинь тусхайта, алинь юрын болоноб? Юундэ?
(1-дэхи столбик – юрын, 2-дохи столбик – тусхайта. Юрын юумэнэй нэрэ нэгэ, янзын юумэ тэмдэглэнэ. Тусхайта юумэнэй нэрэ адли юумые бэе бэеһээн илгана).
Тобшолол. Тиимэһээ юумэнэй нэрэнүүд юрын ба тусхайта боложо илгардаг. Яагаад эдэниие бэшэг соо илгахаб? Бэшэхэдээ тусхайта юумэнэй нэрэнүүд томо үзэгөөр бэшэгдэнэ, харин газетэ, ном, журналай нэрэнүү хаалта соо абтана.


IV. КАРТОЧКААР ХҮДЭЛМЭРИ
Юрын ба тусхайта юумэ тэмдэглэһэн нэрэнүүдые оложо, зүбөөр бэшэжэ һураха.
Парта дээрэ табяатай байһан карточкануудые абажа уншаад, мэдүүлэлнүүдые буулгажа бэшэгты, тусхайта юумэнэй нэрэнүүд доогуур зурагты. Нэгэ һурагша самбарта хүдэлхэ. (багша самбарта хүдэлһэн һурагшын ажал шалгаха).
Буряад ороной хүршэнэр Эрхүүгэй болон Шэтын областьнууд, Тыва Республика, Монгол гүрэн. Буряад Республикын Президент Леонид Васильевич Потапов. Буряад Республикын Гимнын авторнууд Дамба Жалсараев, Анатолий Андреев. “Буряад үнэн” газетэ гарадаг.
Шалгахадаа самбарһаа хаража, хүн бүхэн өөрыгөө ажал шалгаха.


V. БҮЛЭГӨӨР ХҮДЭЛМЭРИ
– Буряад ороной карта үлгөөтэй байха. Самбарта бэшээтэй 1923, 2003 гэһэн тоонууд юу харуулнаб? (1923 ондо манай республика байгуулагдаа, 2003 ондо – 80 жэлэй ойе тэмдэглээ).
– Түрэл орон соо хүн бүхэн өөрын тоонто нютагтай. Тоонто гээшэмнай хаана хүн түрөөб, томо болооб, хүнэй түрэһэн газар болоно. Тиимэһээ тоонто нютагаа, Буряад ороноо һалбаруулха, хүгжөөхэ, хүн бүхэнэй нангин уялга болоно.
– Хэды зүгүүд дэлхэй дээрэ бииб?
– Республика соомнай хэды аймагууд бииб?
– Хойто зүгтэ – Баргажан., Хурамхаан, Хойто-Байгал гэхэ мэтэ аймагууд ороно.
– Зүүн зүгтэ – Ярууна, Хори, Хэжэнгэ г.м.
– Урда зүгтэ – Мухар-Шэбэр, Бэшүүр, Тарбагатай, Хяагта, Сэлэнгэ, Зэдэ, г.м. – Баруун зүгтэ – Захаамин, Аха, Түнхэн г.м.

        Бүлэг бүхэн нэгэ аймаг шэнжэлхэ. Иимэ даабари үгтэхэ: карта дээрэ аймагуудые олоод, найруулга бэшэхэ, жэшээтэ түсэб, хэрэглэгдэхэ үгэнүүд үгтэнхэй. Бүлэг бүхэнэй нэгэ хүн шэнжэлһэн аймаг тухайгаа хөөрэхэ, хэнэй найруулга һайн болооб, хэн олон тусхайта юумэнэй нэрэнүүдые оруулааб гэжэ шагнажа абаад, сэгнэлтэ табихабди. Түсэб:

1. Танай нэрэ, обог.
2. Танай бүлэг ямар аймаг шэнжэлээб?
3. Энэ аймагай зарим нютагай нэрэнүүдые нэрлэгты.
4. Ямар голнууд аймагай тала дайдаар урданаб?
5. Ямар аймагуудаар дүтэ байнаб?

1-дэхи бүлэг рассказ зохёоходоо, иимэ үгэнүүдые хэрэглэгты: Зэрэлгээтэ Зэдын аймаг, үргэн нэмжыһэн тала, таряа талхаар баян, поэт Матвей Чойбонов.
2-дохи бүлэг үргэн һайхан талануудтай, алдарта Хориин аймаг, арадай поэтесса Цырен-Дулма Дондокова.
3-дахи бүлэг дуулим һайхан Баргажан, Үндэр Бархан уулатай, бэлигтэй поэт Николай Дамдинов.
4-дэхи бүлэг хадата баян байгаалитай Түнхэн, Аршаан курорт, уран зохёолшо Ардан Ангархаев.

Зохеоһон ажалынь шагнажа, багша сэгнэхэ.


VІ. ШАЛГАЛТЫН ДИКТАНТ
        Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнүүдээр шалгалтын диктант бэшүүлхэ. Дэбтэр соо точконууд табяатай байха. Точконуудай орондо багшын юумэнэй нэрэнүүдые уншахада, тусхайта болболнь Т үзэг табиха, юрын болболнь Ю үзэг табиха: Захаамин, Хуртага, Санага, Үндэр-Баабай, нютаг, гол, Зэдэ, В. В. Аюшеев, Г. Базаржапова, дуушан, һургуули, Хазагаев Ш, газетэ, хада, “Ажалай туг”, В. М. Бадмаев, Уран-Душэ, “Дуулахал дайдам Захаамин”.
        Шалгалга:
Зүбөөр харюу бэшэһэн байбал, Т үзэгүүдые холбоходо тоо бии болохо. Ямар тоо бии болоноб? (5 тоо)

Т

Т

Т

Ю

Ю

Т

Т

Ю

Т

Ю

Ю

Т

Т

Ю

Т

Т

Т

Т

– Диктантын үгэнүүд ямар нютагта хабаатайб? (Захаамин, Үлэгшэн).
– Буряад Республика 80 жэлэйнгээ ойе тэмдэглээ, харин Захааминай аймаг хэды жэлэй ойе тэмдэглээб? (Захааминай аймаг 75 жэлэйнгээ ойе тэмдэглээ).
– Захааминай аймаг ямар тосхонһоо эхилнэб? (Манай аймаг Харсаа тосхонһоо эхилнэ).


VII. ГЭРЭЙ ДААБАРИ: Таанар үргэлжэлүүлэн аймагайнгаа нютагуудай карта альбом дээрэ зурахат. Карта зурахадаа хада уулануудые, гол горходые оруулхат.


VIII. ТОБШОЛОЛ:
Мэдүүлэлэй гэшүүд юрын ба тусхайта гэжэ илгардаг гээд мэдэхэ болобобди.. Юрын юумэнэй нэрэ ямар юумэ тэмдэглэнэб, тусхайта юумэнэй нэрэнүүд юу тэмдэглэнэб, яажа бэшэгдэхэб гэжэ ойлгобобди.