Дашидондокова Елена Александровна,
Усть-Ордагай тойрогой Эхирэд-Булагадай аймагай
Хөөрсын дунда һургуулиин багша
 
ТЕМЭ: ТООГОЙ НЭРЭ
6 класс

Зорилго:
1. Һуралсалай: һурагшадай тоогой нэрэ тухай олоһон дүршэл ба шадабари элирүүлжэ дабтаха, согсолхо.
2. Хүжөөлгын: үхибүүдтэ даабаринуудые дүүргүүлхэ; холбоо хэлэлгэ хүгжөөхэ; үгын нөөсэ баяжуулха; тэдэнэй ухаан бодолыень гүйлгүүлхэ; анхарал, һонирхол дээшэлүүлхэ; өөһэдын һанал, бодол элеэр, тодоор, ураар хэлүүлжэ һургаха.
3. Хүмүүжүүлгын: буряад хэлэндээ, оршон тойрон байһан байгаалидаа һайнаар хандахые хүмүүжүүлхэ; тоогой нэрэ мэдэхэ болохо эрмэлзэл түрүүлхэ.
 
Хэшээлдэ хэрэглэгдэхэ зүйлнүүд:
Корабль (зураг), магнитофон, ноутбүүг, видеофильм «Байгалай хажууда», Байгал далайн карта, Байгалай һалхинуудай карта, словарна үгэнүүд, сэгнэлтын тэмдэгүүдэй таблица, даабаритай конвертнүүд, «Байгал» гэһэн открытканууд, тоогой нэрын илгаралай таблица, тест, газарта, уһанда зорюулагдаһан хандалга (плакат), зүб харюунуудтай карточканууд, үзэгүүд, рефлексиин карточка-зурагууд.
 
Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй үе
Сайн байна, үхибүүд! Һуугты. Бидэ энэ хэшээлдээ корабльда һуугаад Байгал далайгаар аяншалга үнгэргэхэбди. Тоогой нэрэ гэһэн темэ бүхы дээрэнь дабтахабди, даабаринуудые дүүргэхэбди.

2. Хэлэнэй бэлэдхэл
Үгэнь Г. Чимитовэй. Хүгжэмынь А. Андреевэй. «Байгал далаймнай».
Багша:
– Энэ аяншалга дүүргэжэ байхадаа иимэ үгэнүүдээр ушархабди.
Словарь:
Аяншалга — путешествие;
Шэнжэлэн үзэхэ — изучать;
Нөөсэ — запас;
Баялиг — богатство, сокровище;
Элһэтэ далайн тохой — бухта Песчаная;
Байса — утес;
Сүмэрхэй булан — залив Провал;
Олтирог — остров;
Шэхэтэ олтирогууд — Ушканьи острова;
Эрье сохижо байһан долгиной шааяан — шум прибоя;
Хилмэ — осетр;
Хаб загаһан — нерпа;
Омоли — омуль;
Тоһон жараахай – голомянка;
Энэ аяншалгаа дүүргэхын урда бидэ зрительнэ диктант бэшэхэбди.

3. Зрительнэ диктант
Гэрэл мэтэ гэгээн, сэгээн Байгал.
Толи мэтэ толорно торгон Байгал.
Багша:
– Дэбтэрээ һэлгэлдээд, бэе бэеэ шалгагты. Сэгнэлтын тэмдэгүүдые табигты. (Сэгнэлтэнүүд — хабсаргалта харагты).
Хэн «5» абааб? «4»? «3»? «2»? Гараа үргэгты.

4. Багша:
– Өөрынгөө аяншалгаа Листвянка гэжэ һууриһаа эхилхэбди. Эндэ Лимонологическа эрдэм шэнжэлгын институт бии. Тэндэ Байгал далайе шэнжэлэн үзэдэг. Мүнөө маанадта Таня Байгал тухай хөөрэжэ үгэхэ, таанар анхаралтайгаар шагнаад, ямар тоогой нэрэнүүдые нэрлэхэб, дэбтэр соогоо бэшэгты, тиигээд бэе бэеэ шалгахад.
Таня:
– Нэлэнхы ехэ Ази түбиин тэг дунда Байгал далаймнай нэлбыдэг. Байгалай ута 639 км, эгээл үргэн газартаа 79 км, эгээл нарин газартаа 25 км болодог. Энэмнай бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ эгээл гүнзэгы нуур болоно. Нуурай гүнзэгынь 1737 метр болодог. Энэл гүнзэгыгэй ашаар айхабтар ехэ уһанай нөөсэтэй. Уһанай нөөсэ 23 мянган дүрбэлжэн километр гэхэ гү, али дэлхэйн дабһагүй арюун уһанай дарасын табанайнь нэгэ хубиие эзэлнэ. Байгал далайн тунгалаг уһан ехэдээл һаа 13 градус хүрэтэр бүлеэсэдэг. Январь һарада нуур тогтодог, харин июнь һарын эхеэр мүльһэнһөө сүлөөрдэг. Тэрэ 22 олтирогтой. Эгээл томонь 74 км утатай Ойхон юм. Байгал далайда 336 гол горход шудхан ородог, тиихэдэ оройдоол нэгэ мүрэн — Ангара далайһаа урдан гарадаг. Байгал далаймнай гансашье хэмжүүрээрээ, гүнзэгыгөөрөө бэшэ, мүн баялигаараа бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ юм.
(Самбарай нүгөө талада энэ текстын тоогой нэрэнүүд түүжэ бэшээтэй: 639, 79, 25, 1737, 23, 13, 22, 74, 336, 1).
Багша:
– Эдэ зүб харюунуудые хаража, бэеэ шалгаад, сэгнэлтэ табигты.
(Сэгнэлтэнүүд – хабсаргалта харагты).
Хэн бэедээ «5» табяаб? «4»? «3»? «2»? Гараа үргэгты.
Тобшолол:
— Ямар хэлэлгын хубиие тоогой нэрэ гэдэг бэ?
— Тоогой нэрэнүүд бүридэлөөрөө ямар байдаг бэ? Жэшээнүүдые һанагты.

5. Багша:
– Корабльдаа һуужа Элһэтэ далайн тохойдо (Бухта Песчаная) хүрэжэ ерэбэбди.
Саша хөөрэнэ:
Байгалай баруун урда эрьедэ Элһэтэ далайн тохой гэжэ бии. Элһэтэ далайн тохой Томо ба Жаахан гэһэн байсын дунда байһан газар. Элһэтэй эрье, Байгалай дулаан уһан туристнуудые наашань татадаг. Хүн бүхэн энэ газарые Байгалай эгээл гоё газарынь гэжэ нэрлэдэг.
Багша:
– Улаан үнгэтэй конверт сооһоо даабари абажа дүүргэгты.
Даабари: Ноутбуугуудаа нээгты, тиигээд үгтэһэн мэдүүлэлнүүд соо ямар тоогой нэрэнүүд оронхойб гэжэ элирүүлэгты:
1. Арбадахи классай үхибүүд зундаа Байгал далайда ошохо һанаатай.
2. Байгал шадарай ой тайга соо хэдэн зуугаад түрэлэй ан гүрөөлнүүд, шубууд амьдардаг юм.
3. Алдарта далайдамнай табин хоёр турэлэй загаһан амидардаг.
4. Үхибүүд табуулан һуужа Байгал тухай викторина үнгэргэбэ.
Багша:
– Хэндэтнай компьютер «5» сэгнэлтэ табяаб? «4»? «3»? «2»? гараа үргэгты.
Тобшолол: Тоогой нэрэнүүд удхаараа, түхэлөөрөө яажа илгардаг бэ? Таблица хаража хөөрэжэ үгэгты. Жэшээнүүдые һанагты.

6. Багша:
– Аяншалгаа саашань үргэлжэлүүлжэ Сүмэрхэй гэжэ уһанай буланда хүрэжэ ерэбэбди (залив Провал). Энэ уһанай булан тухай Гриша хөөрэжэ үгэхэ.
Гриша:
1862 ондо Байгал далай дээрэ 11 балл газар хүдэлгэ болоһон. Тиихэдэ хоёр зуун дүрбэлжэн км газар хоёр метр уһан доро ороһон. Шэнэ уһанай була хүн зон Сүмэрхэй гэжэ нэрлэһэн. Тэрэ газарай доошоо орохоһоо урда тээ табан тосхонтой Сагаан Маряан (Белая Степь) байдаг байгаа гэжэ үбгэд хүгшэд хөөрэдэг. Мүнөө Сүмэрхэй гэжэ уһанай булангай гүнзэгынь арбаад метр.
Багша:
– Ногоон үнгэтэй конверт сооһоо даабари абажа дүүргэгты.
Даабари:Доро үгтэһэн тоогой нэрэнүүдые сээжээр падежээр зохидуулагты: 1862,11 балл
Тобшолол:
— Тоогой нэрэнүүд ямар хэлэлгын хубитай адляар зохилдодог бэ?
— Үшөө тоогой нэрэнүүдэй зохилдол тухай таа юу мэдэнэбтэ, хөөрэжэ үгэгты. Жэшээнүүдые һанагты.

7. Багша:
– Корабльдаа һуугты, тамаралгаа үргэлжэлүүлэебди. Корабльнай Байгалай эгээл ехэ олтирогто — Ойхондо хүрэжэ ерэбэ. Энэ олтирог тухай Тэмуджин хөөрэжэ үгэхэ.
Тэмуджин:
Байгал далай дээрэ 20 гаран олтирогууд бии. Тэдэнэй тоодо Ехэ Тойн, Букачан, Борогчин, Изохой г. м. Эгээл бага олтирог гэхэдэ — Модотой, эгээл томонь — Ойхон (Ольхон). Ойхон — Байгалай зүрхэн гэхэдэ алдуу болохогүй. Юундэб гэхэдэ, энэ олтирог Байгалай эгээл тэг дунда оршодог, мүн дүрсөөрөөшье далайдаа адлирхуу. Тэрэнэй утань — 74 км, үргэниинь 12 км шахуу болодог. Ойхон шадар Байгалай эгээл гүнзэгынь 1637м. Энэ олтирогто сүл губи, тала газар, ой модон, хада хабсагайнууд дайралдадаг. Олтирог дээрэ ехэнхидээ наратай үдэрнүүд болодог. Ойхон хадаа түүхэтэ ба нангин шүтөөнэй газарнуудаар баян нютагуудай нэгэн. Ойхон урданай һуудалнуудай үлэгдэлнүүдээр тон баян. Эндэ 143 археологическа зүйлнүүдмүнөө дээрэ олдонхой юм.
Багша:
– Хүхэ үнгэтэй конверт сооһоо даабари абажа дүүргэгты.
Даабари:
Тоогой нэрэнүүдэй хамаадал тухай хөөрэгты. 12, 70, 143-нюурта хамаадуулагты.
Багша:
– Гена, Таня, Саша – самбарта ажаллаха.

8. Амаралтын үе
(Үхибүүд хоёр дахин хурган дээрээ харуулна)
Барбаадай,
Батан туулай,
Тоохон тобшо,
Толи мэргэн,
Бишыхан шэгшүүдэй.

9. Багша:
– Зай, хуу булта бэрхэнүүд байнад, саашаа тамарая. Үхибүүд, манай корабльнай хүдэлжэ эхилээ. Байгалай һалхин үлеэжэ байна. (Багша Байгалай һалхинуудай карта үлгэнэ).
Мүнөө шара үнгэтэй конверт сооһоо даабари абаад дүүргэгты.
(Эрье сохижо байһан долгиной шааяанай абяан доро үхибүүд дифференцированнэ ажал дүүргэнэ).
Даабари:(1 уровень) Үгтэһэн текст сооһоо тоогой нэрэнүүдые түүжэ үгөөр бэшэгты:
Байгал суута һалхинуудаар олон. Далай дээрэ бултадаа 30 гаран янзын хүсэтэй һалхинууд хүдэлдэг. Иимэ олон һалхитай нуур дэлхэй дээрэ үгы юм. Дэмы энэ нуурые далай гэжэ нэрлээгүй бэзэ. Эгээ мэдээжэ һалхинай нэгэниинь Баргажан юм. Энэ һалхин Баргажанай гол талаһаа үлеэжэ эхилээд, Ойхон олтирог хүрэдэг.
Хүсэтэ, тон аюул ехэтэ Байгалай һалхин хадаа Сарма юм. Сарма мэхэтэй һалхин. Тэрэ гэнтэ үлеэжэ улам түргөөр һалхилдаг. 1 секунда соо 40-метр хүрэтэр хүсэтэйгээр үлеэдэг. Энэ һалхиие үнэндөө шуурган гэжэ нэрлэмээр. Сарма далай дээрэ 10-аад метр үндэртэй долгинуудые хүдэлгэжэ байдаг. Иимэ туйлай ехэ хүсэтэй һалхинууд 20-ёод үдэрэй туршада үргэлжэлдэг.
Далайн баруун урдаһаа зүүн хойшоо зубшан үлеэдэг һалхиие Хүлтүүг гэжэ нэрлэдэг. Энэ һалхин шииг нойто, хура бороо асардаг. Хамар-Дабаан үдхэн манаар хушагдахадаа, Хүлтүүг һалхинай буухые мэдүүлдэг. Байгалай загаһашад һалхинай абари зан тон һайнаар мэдэжэ, ажалдаа хэрэглэдэг юм.
(IIуровень):Үгтэһэн тоогой нэрэнүүдые үгөөр бэшэгты: 20 гаран, 5/си,863 метр, 200 кубическэ метр.
(Багша хүн бүхэндэ зүб харюутай карточка үгэнэ, үхибүүд бэеэ шалгаад, сэгнэлтын тэмдэгүүдые табина).
Хэн «5» абааб? «4»? «3»? «2»? Гараа үргэгты.

10. Багша:
– Саашаа тамаржа Шэхэтэ олтирогуудта хүрэжэ ерэбэбди. Эндэ Байгалай эгээл һонин загаһад ушардаг. Энээниие мэдэхын түлөө «Байгалай хажууда» гэһэн видеофильм харахабди. (Видеофильм соохи удха-хабсаргалта харагты).
Багша:
– Сагаан конверт сооһоо дабаари абажа дүүргэгты.
Даабари:
Тест дүүргэгты, зүб харюуень үзэгүүдээр намда харуулагты.(Тест-хабсаргалта харагты).

11. Хэшээлэй дүн
Багша:
Бидэ мүнөө һөөргөө Листвянка тээшээ корабльдаа һуугаад тамархабди. Эртэ урдын сагта хүн байгаалида ехэ дүтэ байгаа, тэдэ мүшэдтэ, наранда мүргэдэг, тиигээд Байгалдашье мүргэдэг гээшэ. Манай үбгэ, эсэгэнэр хатаһан модо отолхынгоо урда тээ байгаалиһаа зүбшөөл абадаг байгаа. Юундэб гэхэдэ, ой модоншье, уһаншье, газаршье өөрынгөө эзэтэй. Тиигээд бидэ эдээниие тоолхо томоогүй бузарлажа, отолжо байха ёһогүйбди. Уһа абахадаа гү, газар малтахадаа гү, али модо отолходоо бидэ юумэ үргэжэ тэдэнһээ зүбшөөл абаха болонобди. Мүнөө манай үбгэ эсэгэнэрэй Газарта Уһанда зорюулагдаһан хандалга уншая.
Ябажа ябаһан Газар – Манай! Далай болоһон Уһан – Манай!
 
– Бидэ Байгалай хажууда ажаһуунабди, тиигээд энэ далайн түлөө бүхы дэлхэйн урда харюусаха ёһотойбди.
– Бидэ мүнөө Листвянка хүрэжэ ерэбэбди. Иигээд аяншалгамнай дүүрээ.
– Ямар һонин юумэ энэ аяншалгаһаа мэдэжэ абаабта?
Эдик:Үнгэрһэн зун би Байгалда айлшалжа гараа һэм. Энэ нуур тухай олон юумэ мэдэхэ болоод ерэһэн байгааб. Энэ хэшээлдэ Байгалай һалхинууд тухай мэдэжэ абааб.
Гриша:
– Намда «Байгалай хажууда» гэһэн видеофильм һайшаагдаа.
Гена:
– Энэ хэшээлдээ бидэ тоогой нэрэ гэһэн темэеэ бүхы дээрэнь ехэ һонирхолтойгоор дабтаабди. Энэ хэшээл бүхы дээрээ намда һайшаагдаа.
Багша:
– Ямар сэдьхэлэй һанаа, бодолтойгоор таанар аяншалаабта? Саарһан дээрэ зураатай байһан нюурта өөрынгөө сэдьхэлэй һанаа (настроени) харуулагты.
(Үхибүүд өөрынгөө настроени зурагта нидхэ урла хоёрые зуража харуулна). (Хабсаргалта харагты).
— Булта һайн сэдьхэл, һанаатай аяншалһан байнад. Танай хуу бултанай харюу намда һайшаагдаа, бултандатнай һайн сэгнэлтынь тэмдэгүүдые табихаб. Хэшээл дүүрээ, дахин уулзатараа баяртай!