Доржиева Дашима Дугаровна,
Хэжэнгын аймагай 2-дохи һургуули

Буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудые
үзэхэдөө хүсэнэгтэ хэрэглэхэ тухай


YНДЭҺЭН БУРЯАД ХЭЛЭН БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ГYРЭНЭЙ ХЭЛЭН БОЛОНО. ТYРЭЛ ХЭЛЭЕЭ ГYНЗЭГЫГӨӨР YЗЭЛГЭ, ШУДАЛАЛГА ХYН БYХЭНЭЙ УЯЛГА МYН.

Буряад hургуулинуудта буряад хэлэ заалга гол hуури эзэлхэ ёhотой. Тиимэhээ үндэhэн хэлэндэ тусхай анхаралаа табиха, тэрэнэй баялигые, илангаяа дүримүүдыень hурагшадта зүбөөр, бата бэхеэр ойлгуулха багшанарай гол зорилгонуудай нэгэн болоно.

Мүнөөнэй үхибүүд hургуулида ерэхэдээ, олон юумэ мэдэhэн, үзэhэн, дуулаhан, хараhан байдаг. Энэмнай бултанда ойлгосотой: айл бүхэн шахуу аудио-видео техникэтэй, компьютертай. Тэдэнэй арга боломжо тон үргэн. Иимэ үе сагта үхибүүдэй ухаан бодол үдэр бүри хүгжэнэ, баяжана гэхэдэ буруу болохогүй. Ушар иимэhээ 6-7 классуудта үзэгдэхэ буряад хэлэнэй программа хадаа мүнөөнэй эрилтэдэ харюусама, илангаяа үхибүүдэй хүгжэлтэдэ таарамжатайгаар зохёогдоhон байна. Тиимэ дээрэhээ багша бүхэн hурагшадта ямар онол арга хэрэглэхэдэ тэдэнэр hайн ойлгоноб, бүхөөр хадуужа абанаб, ухаан бодолоо гүйлгэжэ hуранаб,hонирхоноб гэжэ шэнжэлhэнэй удаа таарамжатай шэглэл барин хүдэлмэриеэ эмхидхэхэ болоно.

Иимэ шэглэлнүүдэй нэгэн хадаа проблемнэ hургалга дээрэ үндэhэлжэ, урид табигдаха асуудалнууд ба даабаринуудта hурагшад схемэдэ түшэглэн хүдэлмэрилжэ, харюу ололго, дүрим гаргалга болоно. Энэ түшэглэлгын шэглэл суута багшанар Н.А.Менчинская, Л.В.Занков, В.В.Давыдов гэгшэд хэрэглэдэг байна бшуу.

Һурагшад багшын дурадхаhан гү,али өөрөөшье зохёожо туршахадаа гаража байhан темэеэ удхыень онобшолон тайлбарилжа hурана, дүрим сээжэлдэhэндэ ороходоо бүхөөр, гүнзэгыгөөр ойлгоно, ухаан бодолдоо хадуужа абана. Опорно схемэ, конспект, таблицануудые гансал саарhан дээрэ бэшэ, харин компьютераар харуулна, зурана, бодомжолжо hурана. Эндэ нааданай түхэлтэйгөөршье хэжэ, hурагшадай hонирхол татажа болоно. Эдэ зүйлнүүд нэн түрүүн hурагша бүхэндэ темын удха бэлэн, ойлгосотой болгоно, ухаан бодолоо гүйлгэнэ, мүн схемэ дээрэ хүдэлхэдөө, тайлбари үгэхэдөө аман ба бэшэмэл хэлэлгэеэ хүгжөөнэ. Өөhэдөө опорно схемэ, таблицануудые зохёожо туршана.


ХЭЛЭЛГЫН ХУБИНУУДЫЕ YЗЭЛГЭ

Нэн түрүүн хэлэлгын хубинуудые 5-дахи класста үзэхынгөө урда тээ эхин классуудта абяан, үзэг, хэлэлгын хубинууд, мэдүүлэл г.м. тухай мэдэсыень хараадаа абан, хэлэлгын бүридэл ямар хубинуудhаа бүридэнэб, тиихэдэ тэдэнэр буряад хэлэнэй ямар hалбаринуудта (hургаал) хабаатайб гэжэ hурагшадтаяа хамта дабтаха, бэхижүүлхэ хүдэлмэри үнгэргэхэдэ зохид. Таблица №1 хэрэглэн «Хэлэлгын бүридэл» гэhэн темэ дээрэ үндэhэлэн энэ хүдэлмэри ябуулжа болоно.

«Хэлэлгын хубинууд» гэhэн темэ морфологи гэhэн hалбарида хабаатай гэжэ ойлгуулха.

Морфологи - хэлэн дотор байгаа үгэнүүдэй бии бололго тухай, үгэнүүдэй хубилалга ба үгэнүүдэй разрядууд (хэлэлгын хубинууд) тухай hургаал.

Хэлэлгын хубинууд ямар боложо хубаарнаб, тэдэнэй хоорондохи илгаа,синтаксическа үүргэ тухайнь мэдэсэ үгэхэ. (Таблица №2)


ЮУМЭНЭЙ НЭРЭ

Энэ темэ үзэлгэдэ программын ёhоор 18 час. Yзэхэ материалаа хамтадхан томо бүлэг болгон эхин шатада үхибүүдтэ үгэбэл, тэдэнэр ехэ юумые нэгэ доро ойлгон абаха болоно. Зүгөөр Таблица 3 дотор эдэ бүгэдые анхаралдаа абахын хажуугаар дабтаха, мүн бодомжолжо зүйлнүүд оруулагданхай. Юуб гэхэдэ, hурагшад эхин классhаа юумэнэй нэрэ, зохилдол тухайнь мэдэхэ байна. Тиимэ дээрэhээ падежнyyдые, асуудалнуудыень hанажа бэшэхэ, юрын ба тусхайта юумэнүүдэй илгаа тухай өөhэдтэнь дүрим гаргуулха. Нюурташье, өөртэшье хамаадалай залгалтануудые падежээр зохилдуулаад, үгэнүүдhээнь таhалаад, амяарайнь харуулхада hурагшад түргөөр ойлгодог, үгтэhэн таблица 3 дээрэ тогтожо, хамаадал бүхэнэйнь онсо шэнжэнүүдые элирүүлхэ. Юумэнэй нэрээр удаадахи хэшээлнүүдтэ проблемнэ-бэдэрэлгын онол арга хэрэглэн бэхижүүлгын хүдэлмэринүүдые үнгэргэхэдэ болоно.


ТЭМДЭГЭЙ НЭРЭ

Тэмдэгэй нэрэ тухай 3-4 классудта hурагшадай ойлгожо абаhан мэдэсыень 6-дахи класста улам үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ зорилго багшын урда табигдана. Тэмдэгэй нэрэ хадаа юумэнэй шанар тэмдэг харуулдаг, юумэнэй нэрэтэй удхаараа холбоотой байдаг үгэ юм гэжэ эхин классуудта hурагшад ойлгоhон байха юм.

Тэмдэгэй нэрэ үзэжэ байхадаа иимэнүүд илгаанууд дээрэ тогтохо зэргэтэй:

  1. Юумэнэй үнгэ: шара, ягаан.
  2. Хүнэй бэеын байдал: сэсэн, шалхагар.
  3. Yнэр:хоншуу, үжэнгир.
  4. Эдеэнэй амтан: дабhалиг, амтатай.
  5. Байгаалиин байдал: hэрюун, аятай.
Энээнhээ уламжалан тэмдэгэй нэрэ 2 илгаралтай болон илгардаг: шанарта ба харилсаата.

Тэмдэгэй нэрын илгарал үхибүүд гарахадаа хэды ойлгобошье hаа, алдуу гаргаха ушарнууд үзэгдэдэг.

Таблица 4 дээрэ тэмдэгэй нэрын илгарал тухай опорно схемэ үгтэнэ,харин hурагшад даабаринуудыень дүүргэхэ, дүрим гаргаха болоно. Эндэ үхибүүдэй анхарал хэр зэргэб, баримталагдаhан дүрим гаргажа шаданаб гэжэ багша элирүүлхэ. Эндэ харилсаата тэмдэгэй нэрэ тухай дyрим гаргахадаа ондоо ямар хэлэлгын хубиhаа ямар суффикснүүдэй хүсөөр гаранаб, hууридань ямар хубилалта болоноб гэжэ hурагшадай дүрим соогоо оруулhыень багша шалгаха, тобшолол хүүлэхэ болоно.

Бүлэг hурагшадаар гy, али ганса гансаараашье анализ хэжэ туршалгын хүдэлмэринүүдые эмхидхэхэдэ болохо байна. Тэдэнэр бэе бэеынгээ ажалнуудые сэгнэнэ, шүүмжэлхын, шэнжэлхын түрүүшын алхамуудые хэжэ hурана.

Тэмдэгэй нэрэ гэhэн темэ үзөөд байхадаа, hурагшадай хэр зэргэ ойлгоhонииень шалгаха зорилготойгоор гэртэнь найруулга бэшэхэ даабари үгэхэдэ таарамжатай.

«Минии унаган нүхэр», «Дайнай ветерантай уулзалга», «Yбэлэй амаралтын үедэ» ,«Эрхим hурагша» г.м темэнүүдые дурадхажа болоно.


ТООГОЙ НЭРЭ

Тоогой нэрэ гараха үедөө hурагшадта багша нэн түрүүн буряад хэлэндэ оройдоол 20-ёод гаран тоонууд бии юм гэжэ ойлгуулха. Жэшээнь: 1 hээ 10 хүрэтэр, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, мянга, сая, түмэ, олон, үсөөн г.м.

Харин эдэ тоонуудта ондоо тоонуудые hубарюулжа хэлэхэдэ тон олон тоо тэмдэглэдэг. Харин энэ 20-оод гаран үгэнүүдтэ залгалта нэмэхэдэмнай эдэ тоонууд элдэб илгаралай болон хубаарна: тоолоhон, дугаарлаhан, суглуулhан, баглуулhан.


ГЛАГОЛ

Юумэнэй үйлэ гү, али байдал тэмдэглээд, юу хэнэб? яанаб? г.м асуудалнуудта харюусадаг бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие глагол гэжэ тодорхойлолго үгтэдэг.

Интегрированно хэшээлэй үндэhэн дээрэ глагол гэhэн темэ гарахада таарамжатай. Yйлэ ба байдал гэhэн хоёр үгын удхые ород хэлэнтэй зэргэсүүлэн үгэбэл, hурагшад бэлээр ойлгодог.

Буряад хэлэндэ глагол гушаад залгалта абадаг, тиигэхэ мүртөө тэдэнэр 4 түхэлдэ хубаарна: хандаhан, мэдүүлhэн, причастна, деепричастна. Удаадахи хэшээлнүүдтэ илгаралынь тодорхойгоор гараха байна. Эдэ хэшээлнүүдтэ түхэл бүхэниие бэе бэеhээнь илгаруулжа hургаха зорилго табигдаха байна.

Причастна, деепричастна түхэлэй глаголнуудые үсөөн бэшэ ушарта глагол гэжэ мэдэнгүй байдаг. Тиимэ дээрэhээ үйлэ ба байдал тэмдэлэhэн үгэнүүд гэжэ ойлгосын илгаае hайн хадуужа абаhан үхибүүн причасти ба деепричасти хоёрые бэлээр ондоо үгэнүүдhээ илгаруулжа шадаха болодог. Элдэб түхэлэй глаголнуудтай мэдүүлэлнүүдые абажа, илгаралнуудаарнь хубаалгажа hургаха, саашадаа даабарииень бүри орёо болгон, глаголнуудые зохилдуулха, хамаадуулха зэргэтэй. Удаадахи хэшээлнүүдтэ гараха материалаа уридшалан үзэхэ онол арга хэрэглэн үзэхэдэ болохо байна. Тиихэдээ элдэб түхэлнүүдые сасуулан үзэхэдэ, онсо шэнжэнүүдынь эли тодо боложо үгэнэ. Жэшээнь: захиралта, уряал, дурадхал, гуйлта г.м. харуулhан хандаhан түхэлэй глаголтой мэдүүлэлнүүдые нэгэ бүлэг болгожо бэшээд, нүгөөдэ соонь мэдүүлhэн гү, али причастна түхэлэй глаголтой мэдүүлэлнүүдые бэшээд, тэдэниие интонацитайгаар уншаха. Эндэ 1-дэхи бүлэгэй мэдүүлэлнүүд нүгөөдэ соохидо ороходоо тад ондоогоор уншагдаха байна. Саашадаа залгалтануудайнь илгаа тобойжо гараха байна. Һурагшад жэшээнүүдые ажаглажа, тобшолол хэхэ. Эндэ үхибүүдтэ ойлгоhоноо опорно схемэ, таблицанууд дээрэ харуулха даабари үгтэнэ. Бэхижүүлгын хүдэлмэри гол түлэб эдэ 4 түхэлнyyдые бэе бэеhээнь илгаруулха ябадалда хандуулагдаха ёhотой.


НАРЕЧИ

Наречи гэhэн шэнэ темэ гарахадаа, опорно таблица hурагшадта дурадхагдаба. Опорно схемэ, таблица дээрэ хүдэлхэ бэлэдхэлтэй үхибүүд тэрэниие ажаглажа, наречи тухай дүрим гаргаха болоно. Классаа 2 бyлэг болгожо хубаагаад, бэе бэеынгээ харюунуудые шагнажа, сэгнэлтэ үгэхэ, дутуу дундыень олохо, заhаха даабари үгтэхэ болоно. Һурагшад үгтэhэн наречинүүдай жэшээнүүдтэ асуудалнуудые зүбөөр табиха ёhотой. Буруу асуудал табихашье ушар үзэгдэдэг. Юуб гэхэдэ, наречи бэшэ хэлэлгын хубинуудта ороходоо ойлгуулхань хүнгэн хэрэг бэшэ.

Тиихэдэ соо, доро, дээрэ г.м. наречинүүд мүн дахуул үгэнүүд болодог. Эдэ үгэнүүдые hурагшадай илгаруулхын тула жэшээнүүд дээрэ хүдэлхэ болоно. Жэшээнь: 1. Гэрэй хушалта доро хараасгайнууд байрлаба. 2.«Хүнhөө доро бү ябагты» - гэжэ эжым хэлэдэг.

Наречинүүдай бии бололго ба тэдэнэй зүб бэшэлгые hурагшадта бүхөөр ойлгуулхын тула элдэб бэхижүүлгын хүдэлмэринүүд үнгэргэгдэхэ байна.


БЭЕЭ ДААГААГYЙ ХЭЛЭЛГЫН ХУБИНУУД

Бэеэ даагаагүй гэhэн үгын удха дээрэ тогтожо, эдэ хэлэлгын хубинуудай онсо шэнжэ, синтаксическа үүргэ тайлбарилагдаха ёhотой. Нэн түрүүн, тусгаар асуудалда харюусадаггүй, мэдүүлэлэй гэшүүн болодоггүй гэжэ тобшолол хэхэ. Тиихэдэ үшөө зохилдодоггүй, хамаададаггүй.


ДАХУУЛ YГЭНYYД

Дахуул үгэнүүд (таблица 8) мэдүүлэлэй гэшүүн боложо шададаггүй, тиимэhээ бэеэ дааhан хэлэлгын хуби болодоггүй, харин туhалагша үгын үүргэ дүүргэдэг. Дахуул үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүд үгтэнэ. Дахуул үгэнүүд мэдүүлэл соо үгэнүүдэй харилсаануудые элирүүлжэ, падежэй залгалтануудта дүтэрхы үүргэ дүүргэдэг гэжэ тобшолол хүүлэхэ. Ород хэлэн дээрэ предлогтой мэдүүлэлнүүдые бэшэжэ, шүүлбэри хүүлэхэ, тиихэдээ предлог дахуул үгэшье падежэй залгалтануудта адлирхуу гэжэ ойлгоно.

Тиигэбэшье, предлог дахуул үгэ хоёр тон адли бэшэ юм. Предлогто ороходоо дахуул үгэнүүдэй удха үргэн. Нэгэ дахуул үгэ хэдэн ондоо удха харуулhан байжа болохо. Жэшээнь: соо- таhалга соо (в комнате), амитад соо (среди зверей); доро- гэшхyyр доро (под крыльцом), доро бy боло - не опускайся.

Дахуул үгэнүүд юумэнэй, түлөөнэй нэрын, причастинуудай хойно табигдажа, аминдаа бэшэгдэдэг юм гэжэ ойлгуулха шухала.


СОЮЗ

Союзууд хадаа үгэнүүдые ба мэдүүлэлнүүдые холбодог бэеэ даагаагүй хэлэлгын хуби.

Багшын дурадхаhан таблица 9 дээрэ тон тодоор союз тухай тодорхойлго үгтэнхэй.

Самбарта мэдүүлэлнүүдые бэшүүлжэ, союзуудай сэглэлтын тэмдэгүүдые табилга харуулха. Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд соо союзууд хаанань үгэ, хаанань мэдүүлэл холбооб гэжэ элирүүлхэ.

Мүн эндэ юрын ба сложно болон союзуудай бүридэлөөрөө илгардаг тухай мэдэсэ үгэхэ.


ЧАСТИЦА

Частицанууд үгэнүүдтэ ба мэдүүлэлнүүдтэ нэмэри удха оруулдаг, бэеэ даагаагүй үгэнүүд болоно. Эдэ үгэнүүд өөрын тусгаар асуудалда харюусадаггүй. Гансаараа байхадаа ямаршье удхагүй, харин ондоо үгэдэ гү, али мэдүүлэлдэ нэмэри удха оруулна. Частицануудые гаража байхадаа тэдэнэй зүб бэшэлгэдэ анхаралаа хандуулха ёhотой. Таблица 10 дээрэ частицануудай илгарал, амяараа ба суг бэшэлгэ харуулагдана. Тусхай бэлдэгдэhэн таблица hурагшадай зүб бэшэлгэдэ тон туhатай.


МЕЖДОМЕТИ

Междомети үзэлгэдэ 2 час программаар үгтэдэг. Междомети тусхай хэлэлгын хуби гээд тодорхойлолго үгтэдэг болонхой. Мэдэрэл болон абяа дууряалгые тэмдэглэдэг үгэнүүдые междомети гэдэг.

Нэгэ междомети аад, ондо ондоо мэдэрэл тэмдэглэжэ болоно. Ямар мэдэрэл тэмдэглэhэниинь хэлэлгын удха дээрэhээ элирдэг. Мэдэрэл тэмдэглэhэн междометинүүд дотороо янза бүриин болон илгардаг: hайшаалга, хүхилгэ, гайхал, халаглал, ой гуталга г.м.

Абяа дууряаhан үгэнүүд алибаа юумэнэй абяае hажаалдажа тэмдэглэhэн байдаг. Жэшээнь:

  1. Амитадай
  2. Элдэб шууяа дууряаhан үгэнүүд (ажал хэхэдэ, hалхинай эшхэрхэдэ г.м.)
Междометиин илгарал гарахадаа элдэб нааданай зүйл хэрэглэн ойлгуулхада тон таарамжатай.

Междометиин сэглэлтын тэмдэг зүбөөр табихань hурагшадта нилээд хүшэр. Эндэ элдэб жэшээнүүдые бэшэжэ хүдэлхэ болоно. Творческо даабаритай мэдүүлэлнүүд дээрэ хүдэлжэ, нэгэ талаhаа hонирхол түрүүлхэ, ухаан бодолоо гүйлгэхэ, бэеэ даанги ажаллажа hураха, ойлгожо абаhанаа бэшэлгэ дээрэ харуулха байна.


ХУРЯАМЖАЛАГДАHАН ТЭМДЭГYYД

Ю.н - юумэнэй нэрэ

Тэм. н. - тэмдэгэй нэрэ

Б.д. х.х. - бэеэ даагаагүй хэлэлгын хуби

М.г. - мэдүүлэлэй гэшүүн

Тоо.н. - тоогой нэрэ

Тyл. н. - түлөөнэй нэрэ

? - асуудалай

? - асуудалда харюусадаггүй


ТАБЛИЦЫ

№ 1. ХЭЛЭЛГЫН БҮРИДЭЛ

№ 2. ЮУМЭНЭЙ НЭРЭ

№ 3. ТЭМДЭГЭЙ НЭРЭ

№ 4. ТООГОЙ НЭРЭ

№ 5. ТҮЛӨӨНЭЙ НЭРЭ

№ 6. ГЛАГОЛ

№ 6. НАРЕЧИ

№ 8. ДАХУУЛ YГЭНYYД

№ 9. СОЮЗ

№ 10. ЧАСТИЦА

№ 11. МЕЖДОМЕТИ