Лубсанова Цыбигма Владимировна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат
 
 
Темэ: ДАХАЛДАҺАН СЛОЖНО МЭДҮҮЛЭЛ
 
9-дэхи класс
 
    Хэшээлэй зорилго: Дахалдаһан сложно мэдүүлэл болон тэрэнэй илгарал тухай һурагшадай хэр зэргэ ойлгоһые элирүүлхэ, дабтан онсодхохо, бэхижүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ; асуудалнуудта дүүрэн харюу хэлүүлжэ, аман хэлэлгыень хүгжөөхэ; тобшолол хэхэ дадал һайжаруулха; буряад хэлэндээ, Буряад орондоо дуратайгаар хүмүүжүүлхэ.
    Хэрэгсэлнүүд: «Дахалдаһан сложно мэдүүлэл» – таблица, электрон ном, даабаритай карточканууд.
 
Хэшээлэй ябаса:
    I. Эмхидхэлэй үе
    II. Дабталга
    Урид үзэһэн мэдэсыень һануулан, дабтан һэргээлгэ. Нэгэ һурагша электрон ном соохи дахалдаһан сложно мэдүүлэл тухай схемэ хэрэглэн, тобшохоноор хөөрэжэ үгэнэ.
 
       
 
    III. Үхибүүдэй мэдэсэ шалгалга
    6 асуудалнуудһаа бүридэһэн тест үгтэнэ, һурагшад харюусана.
    («Буряад хэлээр тестнүүд», Будаин, Жамбуева, Ивахинова, Лубсанова, 2006 он, «Бэлиг»)
    IV. Бэхижүүлгэ
    1. Үхибүүд, ямар һайндэр боложо байнаб?
    Зүб, Сагаалган. Ямар жэл гарааб? Тус мэдүүлэлнүүдэй илгааень зааха, шүүлбэри хэхэ.
    а. Ураг түрэл, үетэн нүхэдөө золгохо, аха захатанаа хүндэлхэ гэһэн удхатай арадай һайндэр бшуу.
    б. «Сагаалган – арадай һайндэр гэһэн хүсэ зэргэ олгохо» гэжэ тогтооһон зарлиг 1990 оной январиин 24-дэ гараба.
    в. Монголшууд жэл соогоо ори гансахан һайндэртэй – Сагаалгантай юм гэжэ ородууд мэдэхэдээ, гайхаха байха.
    г. Эртэ урда сагта Тэнгэриин Эзэн хаан жэлнүүдтэ нэрэ үгэхэ гэжэ шиидэбэ.
    д. Иигэжэ газар дээрэ он жэлнүүдые тоололгодо эхи табиха гэһэн байгаа.
    е. Жэлнүүднай 12 амитанай нэрэтэй гэжэ мэдэнэ ха юмбибди.
    Электрон ном сооһоо «Ёһо заншал», «һайндэрнүүд», «Сагаалган» гэһэн хуудаһанууд дээрэһээ дахалдаһан сложно мэдүүлэлнүүдые олохо.
 
    2. Карточкануудаар хүдэлмэри
    1-дэхи вариант
    · Шухала мэдүүлэлнүүдтэ нүхэсэл мэдүүлэлнүүдые һанаха:
    1. Доржо гомдоно.
    2. Одхон хүбүүниинь хүхинэ.
    3. Дурадхалнууд зүг бүхэнһөө ороно.
    4. Эгээл тэндэ Сагаалган болохо байна.
    5. Минии басаган һайндэртэ хабаадалсаба.
    2-дохи вариант
    · Нүхэсэл мэдүүлэлнүүдтэ шухала мэдүүлэлнүүдые һанаха:
    1. Сагаалган ехэнхидээ февраль һара соо болодог…
    2. Хаанаһаа шанга дуун наярнаб…
    3. Ямар зониие Сагаалганаар амаршалан золгоо һэм…
    4. Хэлэн тухай хөөрэлдэнэ ха юм…
    5. Хэн сагаалха ёһо, удха шанар мэдэнэб…
 
    3. Дахалдаһан сложно мэдүүлэл (электрон ном соохи тест дүүргэлгэ).
 
    4. Карточкаар хүдэлмэри: мэдүүлэлнүүдэй шухала мэдүүлэлнүүдые олохо (сээжээр)
    1. Урдань совет засагай жэлнүүдтэ республикын бүхы һургуулинуудта ород, буряад хэлэнүүдые адли тэгшээр шудалдаг болоһон байгаабди гэжэ баталхамни.
    2. Зүгөөр 60-аад онуудаар манай республикын партиин обком буряад хэлэеэ багаар, ород хэлэеэ ехээр шудалха ёһотой гэһэн зүбшөөл заабари гаргаа юм гэдэг.
    3. Хэлэеэ алдабал, буряад араднай ямар байдалда орохоб гэһэн бодомжолго, тобшолол хэхэ гээшэ тон шухала, хойшолуулашагүй зорилго болоно.
    4. Нэгэл һайн арга боломжо хараалха, тэрэнээ бэелүүлхэ арга олдохол гэжэ һанахаар.
    5. Нэн түрүүн буряадууд буряад хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг болоёл даа гэжэ уряалхамни.
 
    V. Тобшолол
    Һүүлшын даабариин мэдүүлэлнүүд юун тухайб? Буряад түрэл хэлэндээ ямараар хандаха ёһотойбибди?
    Хүн бүхэн түрэһэн эхэтэй, түрэл хэлэтэй, түрэл арадтай гээшэ ааб даа. Эдэ гурбан зүйлнүүдэй алинииньшье хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй холбоотой.
    ЮНЕСКО-гой мэдээгээр буряад хэлэмнай үгы боложо байһан хэлэнүүдэй тоодо ороно. Тиимэһээ бидэ түрэлхи хэлэеэ саашадань хүгжөөхын тула, өөһэдөө зүбөөр хэрэглэжэ шадахын тула, бүгэдэ аман болон бэшэгэй буряад хэлэеэ һайнаар шудалха ёһотойбди.
 
    VI. Гэрэй даабари
    Хэлэеэ хайшан гэжэ шудалха, хүгжөөхэ ёһотойбта, түрэл хэлэндээ ямараар хандаха тухай бодомжолжо, ниилэлдэһэн ба дахалдаһан орёо мэдүүлэлнүүдые хэрэглэн, найруулга-һанамжа, найруулга-бодомжолго бэшэхэ.
    — Иимэ үгэнүүдээр хэшээлээ дүүргэхэ дуран хүрэнэ.
    Хото хүдөөгэй
    Буряад залуушуул!
    Хожомойхёо бодожо,
    Холынхёо хаража,
    Хоёр хэлэеэ
    Тэгшэ шудалһай!
              Ш. Нимбуе