Спасова Дарья Матвеевна,
Усть-Ордагай тойрогой Оһын аймагай
Эрхэдэйн дунда һургуулиин багша
 
ТЕМЭ: АНТОНИМУУД
 
Зорилго:
1. Антонимууд тухай ойлгосо үгэхэ;
2. Хэшээлдэ абаһан дүй дүршэлөө ажабайдалдаа хэрэглэжэ шадахаар һургаха;
3. Үхибүүдые үгэ хэлэеэ гамнажа ябахые оролдохо.
 
Хэрэгсэл:
Терминологиин карточканууд, зурагууд, сигнальна карточканууд, 3 янзын хүдэлмэриин карточканууд.
 
Хэшээлэй ябаса:

I. Эмхидхэл. Багшын оролто үгэ
Мүнөөдэр бидэ антонимуудай гүрэндэ айлшалжа ошохомнай гээшэ. Тиишээ ошохын урда лексикэ гэһэн разделэй терминүүдые шалгая.

1. Терминологическа диктант.
– Адли гү, али дүтэрхы удхатай үгэ (синоним)
– Хэлэхэдэшье, бэшэхэдэшье адли аад, тон ондоо удхатай үгэ (омоним)
– Хэдэн ондоо удхатай үгэ (олон удхатай)
– Греческэ «лексис» гэһэн үгын удха (үгэ)
Багша:Терминүүдые һайн ойлгожо абаһан байнат, бэрхэнүүд гээшэт. Теэд антонимуудай гүрэндэ биледүүдээр орохо ёһотойбди. Биледүүд дээрэмнай хэдэн-хэдэн асуудалнууд бии юм. Эдэ асуудалнуудта харюусая.

2. Хамтын ажал:
а) Лекикэ гэһэн раздел юу үзэнэб?
б) Буряад хэлэнэй лексикэ хэды үгэһөө бүридэнэб?
в) 1-дэхи эгнээ (ряд) – эхир үгэнүүдэй жэшээнүүдые нэрлэхэ;
2-дахи эгнээ (ряд) – омонимуудай жэшээ;
3-дахи эгнээ (ряд) – синонимуудай жэшээ.
Багша.Бэрхэнүүд. Бултадаа һайнаар хүдэлжэ байна гээшэт. Мүнөө самбар дээрэ бэшээтэй байһан мэдүүлэлнүүдые хаража уншагты.
Буряад хэлэнэй лексикэ гэһэн раздел үзэхэдэ хүндэ.
Буряад хэлэнэй лексикэ гэһэн раздел үзэхэдэ хүнгэн.
Асуудал: Эдэ мэдүүлэлнүүд удхаараа адли гү? (Үгы)
хүндэ — трудно
хүнгэн — легко
 
II. Шэнэ темэ: АНТОНИМУУД
1. Хүндэ – хүнгэн гэһэн үгэнүүднай бэе бэедээ харша удхатай үгэнүүд (харша удха – противоположное значение). Бэе бэедээ харша удхатай үгэнүүдые антонимууд гэдэг. Анти — «харша», онима – «нэрэ». Жэшээнүүд:
Түргэн — удаан                        Быстрый — медленный
Хара — сагаан                          Чёрный – белый
Элүүр — үбшэн                        Здоровый — больной
Залхуу — хүдэлмэришэ Ленивый — трудолюбивый
 
2. Зурагуудаар хөөрэлдөөн
(туранхай – тарган, ута – набтар, дээшээ – доошоо, үтэлһэн – залуу).
 
3. Наадан «Бү һамара» (Не ошибись)
Даабари:Үгэдэ антоним бии һаань, улаан карточка үргэжэ харюу үгэхэ, үгы һаань, хүхэ карточка үргэжэ харюу үгэхэ.

Самбар дээрэ:
хүхихэ — (уйлаха) вежливый — (грубый)
гэр — вместе — (отдельно)
урда — (хойно) вперёд — (назад)
угтаха — (үдэшэхэ) волосы—
аалин — (шууяан) встречать — (провожать)
хамар — громкий — (тихий)
һайн — (муу) добрый — (злой)
долоон — машина —
халуун — (хүйтэн) пословица –
Эрхэдэй – Улаан-Үдэ —
 
Тобшолол:
а) Антонимууд юумэнэй шанар харуулдаг
(передают качественные характеристики предметов)
б)     Шанар харуулдаггүй юумэнэй нэрэнүүдтэ антонимууд байдаггүй (нет антонимов у существительных, которые не содержат в себе качественных характеристик);
в) Тусхайта юумэнэй нэрэнүүдтэ, тоогой нэрэнүүдтэ антонимууд үгы (нет антонимов у собственных имён существительных, у числительных).

4. Антонимууд оньһон үгэнүүд соо олон юм, жэшээлхэдэ:
а) Хэбтэһэн хүн хээли алдаха,
Ябаһан хүн яһа зууха.
(Горька работа, да хлеб сладок).
б) Аймхай хүн арба үхэдэг.
Зүрхэтэй хүн нэгэ үхэдэг.
(Трус умирает десять раз, а герой — один раз).
в) Нэрэ олохо — наһанай.
Нэрэеэ хухалха – үдэрэй
(Легко друзей найти, да трудно сохранить).
 
5. Та онтохондо дуратай гүт? Онтохонууд соо баһа антонимууд хэрэглэгдэдэг. Би онтохонуудые уншахаб, таанар антонимуудые оложо нэрлэхэт.
а)Онтохон «Сэсэн хүүхэн»
Урда сагта һэнха. Нэгэ орон нютагта шал тэнэг хүбүүтэй хаан һуудаг байгаа ха. «Би үбгэржэ байнам. Хүбүүмни минии уг залгаад, хаан шэрээем бүхөөр эзэлэн һуужа шадахагүй», — гэжэ бодоод, ухаатай сэсэн һамга оложо үгэхэ байна гэжэ һанаба.
б)«Царевна – лягушка»
Долго ли шёл, коротко ли, близко ли, далеко ли — скоро сказка сказывается, да не скоро дело делается...
в)   – Зай, үбгэн, энэ хоёр модоной үзүүр, узуурыень илгажа
олоод, үглөөдэр асаржа үгөөрэй.
г)   Эх, Иван-царевич, – говорит старичок, зачем же ты лягушечью
кожу спалил? Не ты её надел, не тебе её снимать было.
д) – Сайн, дүүхэн! Юу эдижэ һуунаш?
– Сайн, ахай! Загаһан даа.
е)   Зачем ко мне пожаловал, добрый молодец? Волей или
неволей?
 
III.Һурагшадай харюунуудые онсодхон, тобшолол гаргаха.
 
IV. Карточкануудаар ажал
(Хэшээлэй һүүлдэ дүрбэ-таба минута соо һурагшад карточкануудаар хүдэлмэри дүүргэхэ. Дүүргэхэ карточкануудаа өөһэдөө шэлэжэ абаха. Карточканууд 3 илгаатай:
1-дэхи карточкануудай даабаринууд — сэгнэлтэ «5»
2-дахи карточкануудай даабаринууд — сэгнэлтэ «4»
3-дахи карточкануудай даабаринууд — сэгнэлтэ «3»)

Сэгнэлтэнүүдые табилга

Сэгнэлтэ «5»
I. Омонимуудые ологты:
1. Хара үхэр — үхэрөө хара.
2. Хари хэлэ мэдэдэг хүн — Дулма, тодоор хэлэ.
3. Ногоон ургаа – ногоон бүд.
4. Үндэр хада – ханада хада.
5. Үгэнүүдтэ синонимуудые бэшэгты:
Харанхы, хүхюутэй, шанга, зүрхэгүй, зам.
6. Антонимуудые оложо бэшэгты:
Һайн, хүшэтэй, аалин, хүйтэн, һүни.
 
Сэгнэлтэ «4»
1.   Эдэ үгэнүүдтэ синонимуудые тааруулжа бэшэгты:
Илаха, тонилхо, томо, бэрхэ, бага
2.   Холбуулалнуудай илгаһан үгэнүүдтэ синонимуудые һанажа
бэшэгты:
Урданай заншал, ухаатай басаган, томо хүн, һайхан сэсэг, аалин машина
 
Сэгнэлтэ «3»
I. Үгтэһэн үгэнүүдые антонимуудаар һэлгэгты.
Түргэн, саагуур, нимгэн, тарган, үбэл, заһаха, муу.