Ширапова Любовь Сергеевна
Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын лицей
 
 
Темэ: «ЮУМЭНЭЙ НЭРЫН
ЮРТЭМСӨӨР АЙЛШАЛАЛГА»
 
6-дахи класс
 
    Хэшэлэй зорилго:
    Юумэнэй нэрын удха шанар, грамматическа гол шэнжэнүүдынь дабталга, бэхижүүлгэ, хэрэглэлгэ, ород ба буряад хэлэнүүд соо энэ хэлэлгын хубиин онсо шэнжэ болон илгааень ойлгуулха, юумэнэй нэрэ аман болон бэшэгэй хэлэлгэдээ дэлгэрэнгыгээр хэрэглэлгэ, гуримшуулга (өөрынгөө онтохон-дүрим зохёохо). Хүн бүхэнэй гэр – байгаали, тэрэнээ хамгаалха, гамнаха хүн бүхэнэй уялга, түрэл хэлэнэй ухаан бодолой хүгжэлтэдэ нүлөө үзүүлгэ.
    Бүлэг соо ажаллахадаа хамтын ажал хүсэтэй, зон соо хүдэлжэ шадаха, үгэеэ хэлсэжэ һураха мүнөө сагта гол шухала һуури эзэлнэ юм гэһэн эрилтэнүүдые хүгжөөхэ.
    Хэрэгсэлнүүд: самбар, компьютер, презентаци, хүн бүхэнэй урда даабаритай үнгэтэ хуудаһанууд, дүримэй дэбтэр, ватман, шэрэнүүд, нааданхай – буряад хубсаһатай кукланууд – Аламжа Мэргэн, Булад Хуурай хоёр Баяр Баярма хүүгэдээрээ.
 
    I. Эмхидхэлэй үе
    Хэшээлдээ һурагшадай бэлэн байһые элирүүлгэ, хүүгэдэй анхарал татан ажалдаа шуналтайгаар орохыень дэмжэхэ.
    - Мүнөөдэр манай хэшээлдэ айлшад сугларанхай, хэдэн зуун жэлнүүдые гаталжа, эди шэдиеэ хэрэглэжэ ерэбэ. Магад танижа болохот, Аламжа Мэргэн Булад Хуурай хоёр Баяр Баярма хүүгэдээрээ, манай хэшээлдэ эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлхын тула ерэбэ ха. Тэдэ ойлгожо ядаһан асуудалнуудаа мэргэн бэрхэ таанадаар хамта дүүргэхэеэ асарба.
 
    II. Үзэһэн темэнүүдэй дабталга, эрдэм мэдэсэ, дадал бэхижүүлгэ
    § 10 Хүниие ба хүнһөө бэшэ юумэ тэмдэглэһэн юумэнэй нэрэнүүд.
    § 11 Юрын ба тусхайта юумэнэй нэрэнүүд.
    § 12 Юумэнэй нэрэнүүдэй нэгэнэй ба олоной тоо.
 
    Аламжа Мэргэнэй асуудал: Гурбан гараһан темэнүүдэй алинь ямар туһатайб?
    Багша: Мүнөөдэр энэ асуудалда харюу олохобди. Хожом эндэ хэлсэһэнээ хэрэглэхэеэ оролдохот, дүрим хэрэглэжэ шадахагүй байбал юун болодог бэ, ямар сэгнэлтэтэй нүхэсэхэбта? Тиимэһээ мүнөө хэшээл дээрээ таанад тон анхаралтайгаар хүдэлэгты, хүн бүхэн эрдэмтэн, зураашан, уран зохёолшон боложо үзэхэт. Танай мүнөөдэрэй хэшээлэй хэрэгсэлнүүд бэлэн. Аян замда гараябди, айлшадтаа харюу үгэе. 3 булэг боложо хубааран даабаринуудые абан, бэдэрэлгын арга хэрэглэжэ, хэшээлэй зорилго бэелүүлхэбди.
    Һурагшад: Табиһан асуудалда харюусана. Хэһэг даабаринуудые абаһанай удаа, харюунуудые бэлдэнэ. Тэрэнээ хамгаална, нэгэ удхатай болгоно. Тобшолол гаргана.
 
    1 орон «Эбтэй бүлэ»
    Багша: Багша самбар, интерактивна самбар, ватман, дэбтэр, ном хэрэглэн хүдэлхые эмхидхэжэ, асуудалнуудые үгэнэ.
    Һулаар һурадаг шабинарта: Юумэнэй нэрэ оложо, асуудалыень табигты, илгааень заажа үгэгты.
    Дунда һурадаг шабинарта: бэшэ хэлэлгын хубинуудта ороходоо ямар илгаатайб, дүрим хэрэглэн тайлбарилагты.
    Бэрхэ һурадаг шабинарта: зохёол соо хэрэглэһэн юумэнэй нэрэ оложо удхыень тайлбаригты, юумэнэй нэрын үүргэ элирүүлэгты.
 
    Һурагшад: Табиһан асуудалда харюусана. Хэһэг даабаринуудые абаһанай удаа харюунуудые бэлдэнэ. Тэрэнээ хамгаална, нэгэ удхатай болгоно. Тобшолол гаргана.
 
    2 орон «Ябаһан хүн яһа зууха»
    Булад Хуурайн асуудал:
    Хүниие ба хүнһөө бэшэ юумэ тэмдэглэһэн, тусхайта ба юрын, нэгэнэй ба олоной тоодо байһан юумэнэй нэрэнүүдые ологты. Юундэ энэ зохёол соо ботинка өөрөө ябадаг байгааб?
    Һурагшад: Текст 3 адли хуби болгожо бүлэг бүхэндэ хубааха, уранаар уншаха мүн даабарииень дүргэжэ харюусаха. Элдэб аюултай ушархадаа айнгүй тон эдэбхитэй бэе бэеэ дэмжэһэн бүлэг шүүхэ, мүн хүн бүхэн оролдохо ёһотой. Бэе бэеэ харалсаха, нүхэсэхэ, хүндэлхэ.
 
1. Өөрөө ябадаг ботинка
    Эжынь город ошоод ерэхэдээ, табатайхан Сэдэб хүбүүндээ айхабтар һайхан ботинка асарба. Тэрэнь хара үнгэтэй, морхогор хамартай, дамбагар зузаан улатай, үзүүртээ түмэртэй, хара торгон уялаатай һэн. Тэрэ ботинкыень үбгэн абань эрьелдүүлжэ байжа үзэжэ үзэжэ:
    – Яашаһан һайхан ботинка гээшэб? Ялагарш гээшэнь аргагүй, нюураа хаража баймаар. Улань яагаа бүхэ юм! һүеыень гоёор бэржылгэнхэй, үшөө эндэнь бэшэг тамга байнал. Иимэ ботинка үмдөө һаа, хүл өөрөө ябаха байна даа, – гэжэ һөөл ехээр ашынгаа ботинкые магтаа бэлэй.
    Үбгэн абынгаа хэлэһэн үгэнүүдые Сэдэб хүбүүхэн һайса шагнаа. Нээрээшье, һайхан ботинка үмдөөд байхадань, яб гэтэр хүлынь барина. Гэр соогуураа ябаад үзэхэдэнь, тоб тобхон гээд, һүрхэй даа.
    Газаа гарахадань, Балдан Бадма хоёр нүхэдынь бии болобо.
    – Ямар һайхан ботинкатай болобош. Эжыш городһоо асараа гү?– гэлдэбэ.
    – Тиигээ. Эжым асараа. Энэшни һайханшье, өөрөөшье ябадаг ботинка гээшэ. Харагты даа, би хүлөө хүдэлгэнэгүйб. Энэ ботинкамни өөрөө ябана, – гээд Сэдэб айлай газаагуур гайхалтай хурдаар саашаа харайба. Балдан Бадма хоёр хойноһоонь гүйлдэхэдөө, Сэдэбые хүсэбэгүй.
    Үнэхөөрөө Сэдэбэй ботинка өөрөө ябадаг байба гээшэ гү гэжэ атаархан, тархяа маажан хоёр нүхэдынь хойноһоонь хараад, үйлсын тэгэндэ зогсобод.
(Г. Чимитов)
 
    3 орон «Шэдитэ биирэ» Уран зурааша, уран уншагшын мүрысөөн.
    Баярай даабари:
    Г. Дашабыловай «Сүүмхэнүүдэй хөөрэлдөөн» гэһэн шүлэгэй хэһэгээр зураг бүтээгты. Зурагаа хамгаалхат, юундэ эдэ сүүмхэнүүдые иигэжэ зураабта. Таанар эзэдтэнь юун гэхэ байнабта? Харин танай сүүмхэнүүд юун гэжэ хөөрэлдэдэг хаб?
    1.
          «Эзэмни намдаа дуратайхан
          Эльбэн ходо аршадаг юм.
          Зөөхэй, мяха, талха
          Зөөнэл гээшэб дурандаа
 
          Хоншуухан һонгино, үгэрсэ
          Ходол тэбэрихэш баяртай.
          Үнэтэй шэхэр, жэмэс
          Үндэн ябахада урматай».
    2.
          «Минии эзэн гэжэ даа
          Мэдэхэл юумэниинь – архи.
          Хатуу хара охитой даа,
          Халадагби оло дахи.
 
          Харин һүүлдэнь зоболонтой:
          Хонхо хооһон шэлнүүдые
          Шардайтараа тээжэ зөөхэшни
          Шангахан «хэһээлтэ» гээшэл».
 
    3.
          «Юу хэлээбши даа, нүхэрни,
          Юрэдөө, биш яаралтайб.
          «Беломор», «Север», махорко
          Боломоор ехые зөөнэлби.
 
          Үглөөгүүр бодоод эртэ
          Үлэн бэедээ бааюулдаг,
          Тамхияа минииш эзэн
          Талханһаа үлүү һанадаг»
    4. «Гуурһанай нюуса»
         Баярмагай даабари: үгтэһэн үгэнүүдээр 4 мүртэй шүлэг зохёогты. Наран, ном, сэгнэлтэ, эжы, бууза.
 
     III. Тобшолол
    Багша. Аламжа Мэргэн Булад Хуурай хоёр Баяр Баярмаа хүүгэдынь ехэ баяртай байна. Эдэ айлшадай зүгһөө, тэдэнэй нюдөөр мүнөө хэшээл дээрэ хараһан үзэһэнөө хараһанаа хэлэжэ үгыт даа. Таанадай ажал ямар гэжэ хараа гээшэб, үгэһэн асуудал ба даабариень хэр хээ гээшэбибди? Асуудалаар, хүниие ба хүнһөө бэшэ юумэ тэмдэглэлгэ, тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэ, нэгэнэй ба олоной тоо. Саашадаа зохилдол хамаадал үзэхэдөө, морфологическа шүүлбэри гарахадаа эдэ мэдэсэтнай тон хэрэгтэй болохо бшуу.
 
    Һурагшад:
    Бүлэг бүхэнэй тобшо һанамжа Багша Булад Хуурайн зүгһөө жэшээ боложо харюусана. 1 бүлэг Аламжа Мэргэн, 2 бүлэг Баирай, 3 бүлэг Баирмагай зүгһөө харюусана.
 
    IҮ. Дүн гаргалга
    Багша: Бүхы дээрээ хэһэн ажалдаа сэгнэлтэ үгэнэ. Хэһэн ажалай дүн гаргалга, һурагшадые магтан саашадаа үрэ дүнтэйгөөр хүдэлхые уряална.
    Һурагшад: Юумэнэй нэрэ тухай ойлгоһоноо, дабтаһанаа, бэхижүүлһэнээ, ямар шэнэ юумэ абаһанаа, хэр зэргэ хүдэлһэнөө сэгнэнэ.
 
    Ү. Гэрэй даабари
    Бүлэг бүхэн тусхай темэ абан, рассказ зохёохо.
    Манай айлшаднай буряад хубсаһатай тиимэһээ иимэ темэнүүдые дурадхана:
    1. Буряад малгай
    2. Үбэлэй дэгэл
    3. Эрмэгтэй гутал
    Эдэ темээр багахан хөөрөө зохёогты, тэрээн соогоо тусхайта ба юрын, нэгэнэй ба олоной тоодо байһан, хүн ба хүнһөө бэшэ юумэ тэмдэглэһэн юумэнэй нэрэнүүдые элбэгээр хэрэглэгты.