Һурагшадые ёһотой хүн болгон хүмүүжүүлгэдэ, зарим һурагшадай хара амяа хараһан муу зан усадхаха хэрэгтэ таарамжатай оньһон үгэнүүдые хэрэглэхэдэ боломоор юм.

Энэ оньһон үгые удаан аялган дабтахадаа бэшүүлхэдэ яһала болохотой.

Туд оньһон үгэ хадаа юумэнэй нэрэтэй танилсажа байхадаа үгэхые оролдохо. Олоороо ажаллахада хүхюуншье, ажалшье бүтэсэтэй, олзошье ехэ байдаг гэхэ мэтээр багша ойлгууламжын хүдэлмэри хэхэ болоно ааб даа.

Арад зон нугархагүй, — гэһэн оньһон үгэ буруушааһан частица үзэхэдөө арад зон гээшэ олон байһан туладаа хүсэтэй, тэрэнэй зориг хэдыдэшье нугархагүй гэжэ хэлэгдэхэ болоно.

 

Туд оньһон үгэ тон зүбөөр ажабайдал адаглажа, гүнзэгы удхатайгаар хэлэгдэһэн байна. Үнэнхэһөөл үглөөнэй наран сэнгүүхэн байдаг, харин тиихэдэ үеын нүхэд гээшэ мартагдашагүй, тон дүтын, этигэмжэтэй илдам зулгы байдаг. Үеын нүхэд гээшэ ехэ хайратай байдаг. Илангаяа нэгэ һургуулида, нэгэ ангида һураһан һурагшад гээшэ хожомынь наһатай болоод байхада тон дүтын хайратай, һайханаар досоо һанагдадаг г. м. хэлэхэ хэрэгтэй. Энэмнай ёһотойл хүмүүжүүлхы удха шанартай ха юм.

Туд оньһон үгэтэй залгалтада, деепричастна обородто үгэхэдэ таараха.

Хүн гээшэ олон нүхэдтэй байха ёһотой. Зуун түхэриг хүндэ ехээр туһалхагүй, харин олоннүхэд гээшэ һайнаар туһалха гэһэн удхатай.

 

 

Һурагшадые эбтэй эетэйгээр хүмүүжүүлхэ гээшэ багшын зорилгонь байһаниинь мэдээжэ. Энэ хэрэгтэ мүн лэ арадай сэсэ мэргэн үгэнүүд туһалха байна.

Энэ тон зүбөөр хэлэгдэнхэй. Эбгүй ябаа һаа, сэдьхэлдэ муу, һанаанда дутуу байдаг. Элүүр ябахада, бэедэ хүнгэн байдаг. Иимэрхүү тайлбари хээд, туд мэдүүлэл юумэнэй тэмдэгэй нэрэнүүдэй таараха дүримдэ үгтэхэ ааб даа.

Мүн энэ асуудалаар иимэ оньһон үгэ бэшүүлхэдэ болохотой:

Энээнэй удхыень зүбөөр тайлбарилха хэрэгтэй. Хүн зон гээшэ эбтэй ябаа һаа, һаналаа нэгэдээ һаа, юушье хэжэ шадаха, ямаршье юумэ диилэжэ ядахагүй гэһэн удхатайгаар хэлэгдэһэн болоно. Туд мэдүүлэл тодо бэшэ түргэн аялган дабтажа, бэхижүүлжэ байха үедөө үгэжэрхихэдэ боломоор.

 

Үхибүүдые ном үзүүлхэ, тэдэниие эрдэм болбосоролдо һайнаар, оролдосотойгоор һургаха хэрэгтэ эрдэм һургаал тухай зохидоор, зүбөөр хэлэгдэһэн оньһон үгэнүүд туһалха байна.

Жэшээлхэдэ:

Энэ тон зүбөөр хэлэгдэнхэй. Эрдэм гээшэдэ хүнэй оролдосотойгоор һуража, эрдэмтэй болодогынь мэдээжэ. Номоо оролдосотойгоор үзэһэн хүн эрдэмтэй болодог гэжэ һурагшадта ойлгуулха шухала.

Туд оньһон үгэ юумэнэй нэрын падежнүүдтэ үгэхэдэ боломоор байна.

Мэдүүлэлнүүдые үзэжэ байхадаа, энээниие бэшүүлхэдэ таарамжатай. Эд бараа ехээр суглууланхаар, эрдэм һургаалтай болоһониинь дээрэ гэһэн удхатай.

Энээнтэй дашарамдуулан,

гэһэн оньһонүгэ хэлэхэдэболоно ааб даа.

Эрдэм болбосоролдо, хүнэй һураха ябадалда багшын хэды шэнээн туһатай, үүргэтэй байһыень хэлэжэ үгэхэ хэрэгтэй.

Жэшээнь:

Эдэ оньһон үгэнүүдые тусхай таараха дуримүүдтэнь үгтэхэ болоно ааб даа.

Эрдэм болбосорол гээшэдэхүн залхуурангүйгөөр, оролдосотойгоор һурабал, эрдэмтэй болодог юм гэжэ номноходоо, иимэ оньһон үгэнүүдые үгэхэдэ зохистой:

Мүн энэ асуудалаар тон һайн һургаал зааһан оньһон үгэ харая:

Юумэнэй нэрын зохилдол, глагол дабтажа байхадаа энэ һургаал заабари үгэхэ болоно. Тиихэдээ һайн хэшээлтэй, оролдосотой һурагша эрдэмтэй болодог юм. Мүн хүнэй жаргал гээшэ хадаа тэмсэлээр олдодог. Хүн гээшэ өөрынгөө жаргалай түлөө тэмсэхэ, оролдохо ёһотой гэжэ ойлгуулха шухала.

 

 

Үхибүүдые хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ һургаал заабари зааһан сэсэ мэргэн оньһон үгэнүүд айхабтар ехэ удха шанартай. Жэшээлхэдэ:

Энэ мэдүүлэл буруушааһан частица үзэхэдөө, һурагшадта бэшүүлхэдэ һаалта болохогүй. Тиихэдэ үнэн юумэн гээшэ хэдыдэшье үнэн лэ байха, юундэшье диилдэхэгүй гэхэ болоно. Энээнтэй дашарамдуулан, «нюргандань хэлэнхаар, нюуртань хэлэһэн дээрэ» гэһэн оньһон үгэ ябууд хэлээдхихэдэ болохо юм. Магад класс соо нэгэн хоёр үхибүүд хүнэй нюрганда нүхэдөө муушалхаа һанадаг байжа болоно. Тиимэхэн лэ үхибүүдые зүб харгыда оруулха хэрэгтэ туһатай ха юм.

Мүн үшөө нэгэ иимэ оньһон үгэ бэшүүлхэдэ боломоор:

Энэ оньһон үгэ юумэнэй нэрын падеж гаража байхадаа үгэхэдэ таарамжатай.

Үнэнхэһөөл үнэн сэхэ худалаар хэлэдэггүй хүн олон нүхэдтэй байдаг. Мүн ургаса жэмэс ехээр үгэхэ модон намаа олонтой байдаг. Энэ тон зүбөөр ажаглажа, хэлэгдэһэн үгэнүүд болоно.

Энэ тон зохидоор хэлэгдэһэн үгэ юм. Үхибүүд эхэ эсэгэдээ эрхэлээд лэ байгаа һаа, юундэшье һурахагүй. Ушар тиимэһээ бэрхые һураа һаа, өөһэдтэтнай туһатай. Бэрхээр номоо үзөөд, һайн бэрхэ хүн болоходотнай, хүн тэрэнииетнай буляажа абахагүй, хожомоо өөһэдтэтнай хэрэгтэй болохо гэхэ мэтээр идхаха болоно ааб даа.

Мүн баһа иимэ оньһон үгэ һурагшадта хэлэхэдэ зохидхон:

Класс соо дан һайнаар һурадаггүй аад, нүхэдһөө үлүүшье бэшэ аад, бэеэ һайрхаха, бараг хүн болохо, һанаатай үхибүүд байдаг. Тэдэниие зүб мүрөөр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ энэл оньһон үгэ хэлэхээ таараха байна.

Зан һайтай хүн тухай үшөө нэгэ зохидхон оньһон үгэ хаража үзэе:

Энэ үнэн зүбөөр хэлэгдэһэн үгэнүүдые юумэнэй нэрэ үзэхэдөө бэшүүлхэдэ зохистой. Тиихэдэ зан һайтай зон гээшэ зон нүхэдтэй хододоо ябадаг юм. Хэрбээ муу зантай, ходо зангаа хубилгажа байдаг һаа, үетэн нүхэдтэй байхагүй. Тиимэһээ иигэжэ хэлэгдэһэн оньһон үгэ бии юм:

Туд оньһон үгэ хадаа хүн гээшэ зангаа ходо хубилжа байха ёһогүй, харин хододоо нэгэл абари зантай байха ёһотой гэһэн сэсэ мэргэн һургаал ха юм даа. Энээнииел үхибүүдтэ багшын ойлгуулхань шухала ха юм.

Энэ тон зүб һургаал! Зарим хүн хүндэ туһалуулһанаа мартажархидаг. Эндэ багша һурагшадтаа хэлэхэ болоно: хүндэ туһалуулаа хадаа тэрээндээ заалһаа туһалха хэрэгтэй. Туд һургаал заабари частица үзэхэдөө бэшүүлхэдэ болохоор шэнги.

Тодо бэшэ түргэн аялганда энэ мэдүүлэл үгэхэ. Тиихэдээ бэеэ һайрхаха гээшэ муу хэрэг юм гэхэ болоно ааб даа.

Туд оньһон үгын хоёрдохидонь анхаралаа хандуулха. Ууртай, сухалтай хүн өөрынгөө бэе зобоодог гэжэ хэлэхэ болоно. Энэ мэдүүлэл фонетическэ ба грамматическа разборто үгэжэ боломоор.

Хамаанай падежэй залгалта бэшүүлжэ һургажа байха үедөө үгэхэдэ таараха мэдүүлэл. Тиихэдээ залхуу, хомхой хүниие шоо үзэжэ, шобто хаража, тон зүбөөр хэлэгдэһэн үгэнүүд гэхэ болоно ааб даа.

Энэмнай одоол зүбөөр хэлэгдэнхэй даа.

Туд оньһон үгые-тэй залгалта зүб бэшэлгээр бэхижүүлгын хүдэлмэри хэжэ байхадаа үгэжэ боломоор юм.

Ёһоор лэ зүб хэлэһэн үгэ юм. Ажалша, бэрхэ айлай газаахинь яб-таб, эмхитэй, гуримтай, сэбэр байдаг. Мүн бэрхэ эхэнэрэй гэртэнь арюун сэбэр, эмхитэй, эхитэй, гуримтай, юумэн бүхэниинь өөрын һууритай байдаг ааб даа. Туд оньһон үгэ ээ – эй залгалтануудые дабтахадаа үгэхэдэ болохо байна.

Энэ оньһон үгые эй – тэй залгалтануудые зүбөөр бэшүүлжэ һургахада таараха байна. Һайн сэдьхэлтэй хүн гээшэ сэбэр хүнһөө дээрэ. Хүнэй шэг шарайе шэлэнхаар, һайхан сэбэр сэдьхэлтэйень шэлэһэн дээрэ гэһэн удхатай. Сэбэр аад, тэнэг хүнһөө сэдьхэл һайтай муухай шарайтай хүниинь дээрэ, хэрэгтэй туһатай ха юм.

Юумэнэй нэрэ үзэхэдөө бэшүүлхэдэ боломоор байна. Хобууша, хулгайша хүн гээшэ тон муу муухай гээшэ гэхэ болоно.

Энэ тон зүбөөр хэлэгдэнхэй. Худалша хүниие хүн зон үзэн ядадаг, шоо үзэдэг, шобто харадаг гээшэ. Мүн хорёошо үнеэндэ малшад дурагүй ааб даа.

Юумэнэй нэрэ гаража байхадаа, таараха дүримдэнь үгэхэ хэрэгтэй.

Глагол гаража байхадаа, энэ мэдүүлэл үгэхэ. Тиихэдээ хулгай гээшэмнай тон муу муухай, эшхэбтэр, нэрэ түрэдэ муу юумэн гээшэ гэхэ хэрэгтэй.

Энэ яһала һургаал зааһан үгэнүүд. Зарим хүн заалһаа амтатайгаар эдеэд, гоёор хубсалаад ябахые оролдодог. Тиимэ зондо хабаатайгаар эндэ хэлэгдэнхэй. Энээниие юумэнэй нэрэ глагол, частицануудтай танилсуулхадаа бэшүүлхэдэ таарамжатай.

Энэ үгэнүүд хадаа өөрынгөө мууе мэдэхэгүй аад, хүндэ өөдэрхэдэг, хүнһөө алдуу олодог зондо сэхэ хабаатайгаар хэлэгдэһэн. Тиимэ зон яһала байдаг. Энэ мэдүүлэл өөртэ хамаадал үзэжэ байхадаа һурагшадта бэшүүлжэрхихэ.

Эдэ мэтын хүнэй дутуу дундые шүүмжэлһэн, тэдээндэ һургаал зааһан оньһон, хошоо үгэнүүдээр манай буряад арад айхабтар баян юм. Тиимэһээ эдээниие түрэлхи хэлэнэй хэшээл дээрэ таараха грамматическа дүримдэнь үгэжэ байхада һаалта болохогүй.

Ажал хүдэлмэридэ, Эхэ орондоо, арад зондоо дуратайгаар, һайн һайхан абари зантайгаар, үнэн сэхээр һурагшадые хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ арадай аман зохёол уран һайханай зохёолнууд айхабтар ехэ удха шанартай байна. Тиимэһээ тэдэниие хэшээл дээрээ үргэнөөр хэрэглэхэ ёһотойбди.