Батуева Баирма Ильинична,
Буряад үндэhэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат
 
 ШУХАЛА БА ЮРЫН ГЭШҮҮД
З класс
 
    Зорилго:
    1) шухала ба юрын гэшүүд тухай ойлгосо дээрэ хэһэн ажалаа үргэлжэлүүлхэ; мэдүүлэл соо нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр нэгэшье ба олоншье байжа болохо гэһэн ойлгосо үгэхэ; 
    2) хэлэ хүгжөөхэ: хабар тухай богони рассказ зэргэсүүлгэ, олицетворени хэрэглэн зохёохо; хабарай сагта манай нютагта ниидэжэ ерэдэг шубууд тухай мэдэсэтэй болгохо; шэнжэлэлгын ажал ябуулха;
    3) электронно ном соо хүдэлжэ һургаха;
    4) байгаалида, шубуудта гамтайгаар хандахые хүмүүжүүлхэ.
 
    Хэрэгсэл: презентаци, «Улаан ном» («Красная книга»), электронно ном.
 
Хэшээлэй ябаса:
    I. Бэлэдхэлэй үе
    Мүнөөдэрэй хэшээлдэ гараһан темэеэ саашань үргэлжэлүүлхэбди, темээр шэнэ ойлгосо абахабди, шубууд тухай хөөрэлдэхэбди, зохёол зохёохобди, хэшээлэй һүүлдэ өөртөө сэгнэлтэ табихат.
 
    IIҮзэһэнөө дабталга      
    Ямар темэ урда хэшээлдэ гараабибди? (слайд)
    Мэдүүлэлэй ямар гэшүүдые шухала гэшүүд гэдэг бэ?
    Нэрлүүлэгшэ гэжэ юун бэ?
    Хэлэгшэ гэжэ юун бэ?
 
    III. Шэнэ темэ
    1) Газаа ямар саг айлшаар ерэнхэйб?
    Хабарай сагта шууяатай болодог. Юунһээ? (Саһан хайлажа, уһан урдана. Шубууд дулаан оронһоо ниидэжэ ерэнэ).
    Номой 116 нюур дээрэ 344-дэхи упражнени үхибүүд уншана.
    2-дохи мүр уншаад, шухала гэшүүдые оло: Наран игаана (слайд).
    4-дэхи мүр уншаад, шухала гэшүүдые оло: Шубууд ниидэнэ (слайд).
    5-6 мүрнүүдые уншаад, шухала гэшүүдые ологты: Шубууд наадана.
    7-8 мүрнүүдые уншаад, шухала гэшүүдые ологты: Шубууд дулаасана.
    Ямар мэдүүлэл соо адли юумэн тухай хэлэгдэнэб?
    Гурбан мэдүүлэлһээ нэгэ мэдүүлэл зохёожо болохо гү? Зохёогты.
    (Шубууд ниидэнэ, наадана, дулаасана.) Нэрлүүлэгшэ ба хэлэгшые ологты. (слайд) Нэрлүүлэгшэ олон байжа болохо гү? Жэшээ.
 
    2) Шубууд тухай таабари таагты:
    a) Хаар-хаар дуутай,
        Хара торгон дэгэлтэй. (Турлааг)

    Электронно ном соо ологты:
    · Түрэлхи хэлэеэ үзэе!
    · Амар сайн!
    · Һонирхолтой юртэмсэ. Шубууд.
    · Танилсая.
    · Таба табаар үзүүлхэ гээшые болюулаад, нэрлэгдэһэн шубуудай нэрэ бэдэрхэ (слайд).
    b)  Аюулта дайе сарадаг,
         Амгалан байдал асардаг.
         Хүүгэдтэй эбтэй хаанаш
         Хүнгэн далитай . . . (гулабхаа).

    Электронно ном соо ологты (слайд)
    c) Тоншонош даа, тоншонош
        Толгойнгоо үбдэтэр.
        Малтанаш даа, малтанаш
        Малгайнгаа унатар (Тоншуул).

    Электронно ном соо ологты (слайд)
    d) Харахан далитай,
        Алтан үбсүүтэй
        Агаар зуран ниидэдэг(Хараасгай).
   
    Электронно ном соо ологты (слайд).
    e) Алаг эреэн дэгэлтэй
        Алтан урга шэрээшэ (Шаазгай).

    Электронно ном соо ологты(слайд).
   Алаг – хажуу талань сагаан, эреэн – хара сагаан үнгэтэй, урга – мори баридаг ута ооhортой модон.
   Эдэ шубуудай алиниинь үлүүб? Юундэ? (слайд)
   Үшөө ямар шубууд манай эндэ хабартаа ниидэжэ ерэнэб?

   Электронно ном соо ологты: булжамуур, тоодог, бүбөөлжэн, тохорюун (слайд).
 
    3) «Шубууд – манай нүхэд» гэдэг, юундэ?
    Ургамалай дайсадые – хорото хорхой шумуулнуудые хюдана. Тиимэһээ шубуудые гамнаха хэрэгтэй. Үсөөн болоһон шубууд олон. Тиимэ шубуудые «Улаан ном» соо орууланхай. («Улаан ном» харуулха.)
 
    4) Шэнжэлэн үзэлгэ.
    Шубууд, байгаали тухай арадай тэмдэгүүд бии. Жэшээнь,
    · Мартын 14-дэ борбилоогой ууха уһан гараа hаа, хабар дулаан байха.
    · Борбилоонууд шорой тооhон соо хүльбэрөөһаа, бороон орохо.
    · Хараасгай уурхайгаа гэрэй хушалта доро хээ hаа, тэрэ айлай хэрэг ажал бүтэсэтэй, аза талаантай байха.
    · Хараасгай доогуур ниидээ hаань, бороон орохо.
    · Шубуун сонхо тоншоо hаа – муу.
    · Шубуун бэеэрээ сонхо дайраа hаа – hайн юумэн болохо.
    Иимэ арадай тэмдэгүүдые мэдээд, хабарай, зунай сагта шэнжэлэлгэ үнгэргэгты.
 
    5) Тексттэй хүдэлмэри
Шубуудай ерэлгэ
    Урин хабар айлшалба. Дулаан оронһоо шубууд рэг һүрэгөөрөө ерэдэг. Эгээн түрүүн алаг туунууд айлай газаагуур үзэгдэдэг.
    Мүльhэн хайлаба. Энэ үедэ галуунууд, нугаhад, тохорюун харагдадаг. Эдэ уhанай шубууд юм.
    Уужам хүдөө талаар борохон булжамуур жэргэдэг. Бүбөөлжэн бүбэнэдэг. Модоной набшаhалжа байхада, хүхы донгододог. Хүнүүд шуран хараасгайн бии болоходо, зун эхилээ гэлсэдэг.
    - Эгээ түрүүн ямар шубууд ерэнэб? (алаг туун)
    - Уһанай шубууд хэзээ ерэнэб?
    - Ямар шубуун зуниие асарнаб?
    Электронно ном соо ологты.
    - 1, 2, 6-дахи ба һүүлшын мэдүүлэлнүүдые үхибүүд бэшэнэ, шухала ба юрын гэшүүдые олоно. (Самбарта нэгэ нэгээрээ гаража бэшэнэ).
 
    IV. Хэлэ хүгжөөлгэ
    1) Хоёр бүлэг боложо, хабар тухай рассказ зохёохо. (слайд)
    Зохёолдоо нэрэ һанаха, зэргэсүүлгэ, олицетворени хэрэглэхэ, шубуудые рассказдаа оруулха.
    2) Шалгалта
 
    V.  Дүн гаргалга
    1) Тест хэрэглэн, үзэһэнөө шалгалта (слайд)
    2) (Үхибүүд уншана, өөһэдөө даабари дүүргэнэ).
    1. Нэрлүүлэгшэ ямар асуудалда харюусанаб?
        а) ямар?       
        б) хэн? Юун
        в) юу хэнэ? яана?
        г) хаана? хэзээ?
 
    2. Шухала гэшүүд энэ:
        а) нэрэ, хэлэн
        б) дуулааша, хөөрөөшэ
        в) нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ
        г) юрын гэшүүд
 
    3. Хэлэгшэ хайшаагаар зурагдахаб?
       а) долгитуулан
        б) нэгэ зурлаагаар
        в) ондоогоор
        г) хоёр зурлаагаар
 
    4. Үлүү шубуу оло:
        а) шаазгай
        б) тоодог
        в) хүхы
        г) бүбөөлжэн
 
    5. Мэдүүлэл соо юрын гэшүүдые тооло:
         Наранай шагааhан газарта ногоон хүхэрбэ.
        а) 2
        б) 3
        в) 4
        г) 5
 
    3) Шалгалта (слайд)
    4) Өөртөө хэшээлэй дүнгөөр сэгнэлтэ табилга.
 
    VI. Гэрэй даабари
    1. Электронно номһоо манай эндэ хабарай сагта бусажа ерэдэг шубуудай нэрэнүүдые түүжэ бэшээд ерэхэ, оршуулха.
    2. Упр. 369