Дондокова Соёлма Доржиевна
Яруунын аймагай Нарһатын дунда һургуули
«АБАЙ ГЭСЭР ХҮБҮҮН»
Литературна
наадан
Зорилго:
«Абай-Гэсэр хүбүүн» гэһэн
үльгэр тухай һурагшадай мэдэсэ шалгалга,
онсодхолго; һурагшадай аман хэлэлгэ хүгжөөхэ, өөһэдын һанал, бодол
элеэр, тодоор, ураар хэлүүлжэ һургаха, найруулгаяа хамгаалжа шадаха
дадал бэхижүүлгэ; бүлэг соо хүдэлхэ дадал бэхижүүлхэ;
Хэрэгсэл:
Зурагуудай болон номуудай
выставкэ, команданууд (нэрэ, уряа, амаршалганууд), асуудалнуудтай
конвертнүүд.
І. Эмхидхэлгын үе
1.1. Багшын үгэ
Баатарлиг үльгэрнүүдэй элитэ
ехэнь «Гэсэр» эпос юм. Хорин мянган
шүлэглэмэл мүрнүүдһээ бүридэһэн асари ехэ энэ үльгэр арадай дунда «Абай
Гэсэр», «Абай-Гэсэр хүбүүн» гэхэ мэтээр нэрлэгдэжэ, үргэнөөр тараһан
байна. Орьёл үндэр Саяан уулын хормойһоо Витим мүрэн хүрэтэр, Енисей,
Онон мүрэнүүдэй дунда нэмжыһэн Сибириин үргэн ехэ тала дайдаар, хада
уулануудай хормойгоор урда сагуудһаа нааша ажаһууһан буряадууд
«Абай-Гэсэр» үльгэр хөөрэлдэжэ байһан юм.
«Абай-Гэсэр» үльгэр хадаа
анха урда сагта арадай дунда мүндэлөөд,
үеһөө үедэ хадагалагдажа, манай үе саг хүрэтэр дамжан ерэһэн. Энэ
үльгэр буряад арадай соёл болон ухаан бодолой хүгжэлтые тон элеэр
гэршэлнэ.
Гэсэр тухай үльгэр буряад
нютагуудаар дэлгэрхэһээ гадна, Монгол,
Дотор Монгол, Түбэд, Тангад-Түбэдэй шадар, Барга, Зүүн Туркестан,
Джунгар болон Хальмаг орон нютагуудаар таража, тэндэхи арад зондо
мэдээжэ болоһон юм. Мүн энэ үльгэр ород, унгар, француз, япон ба
Европо, Азин бусад арадуудай хэлэндэ оршуулагдаад, ном боложо
хэблэгдэһэн байна.
Мүнөөдэр та бүгэдые
«Абай-Гэсэр хүбүүн» үльгэрэй орон аяншалхыетнай уринабди.
ІІ. Литературна
наадан
І шата:
Командануудай амаршалга
Зорилго: Команда бүхэн
өөрынгөө нэрэ, уряа, жюридэ ба
үрдилдэгшэдтэ амаршалга тодоор, ураар хэлэхэ. Жюри энээниие 5 баллаар
сэгнэхэ.
ІІ шата: Нааданда
бэлэдхэл (разминка)
Литературна
викторина «Энэ хэн бэ?»
Зорилго: ухаан бодолоо түргэн
гүйлгэжэ,
үльгэрэй геройе тааха. Эндэ текстын мэдэсэ шалгагдаха. Жюри зүб харюуда
1 балл табиха.
Ажаглалта: Байраһаа
һүхирхэгүй, харюу мэдээ һаа, гараа үргэхэ. Түрүүн үргэһэн хүн харюусаха
эрхэтэй болоно.
Асуудалнууд:
Гурбан һайхан хүбүүтэй
Гурбан сарюун басагадтай
Гурбан дүүнэр хаашуултай,
Гушан гурбан баатартай,
Гурбан зуунхан хушуушадтай,
Гурбан мянган хяанартай.
Байгаа гэһэн юумэл. Энэ хэн
бэ?
(Хан-Хюрмас
тэнгэри)
Сэнгэлэн-Ноён үбгэнэй
Шэбгэ улаан хүбүүниинь
Эхэһээ түрэжэ гарахадаа,
Эрид ондоо байба.
Баруун гараа далайһаар,
Зүүн хүлөө бохииһоор,
Баруун нюдэеэ хараһаар,
Зүүн нюдэеэ аниһаар,
Гаража түрэжэ байба. Энэ хэн
бэ?
(Бүхэ Бэлигтэ)
Гурбан бүхэ хүбүүтэй,
Гурбан сэбэр басагатай,
Жаран зургаан баатартай
Зургаан зуунхан хушуушадтай
Зургаан мянган хяанартай
Байгаа һуугаа гэдэг лэ. Энэ
хэн бэ?
(Атай-Улаан тэнгэри)
Үендөө хүрэһэн үдэрһөө
Үндын боргожон ошобо,
Хоёртой бага наһанһаа
Холшорлон зугаалан наадаба,
Долоотой бага наһанһаа
Донгодон, дуулан зугаалба,
Найматай бага наһанһаа
Нахилзан, хатаран наадаба.
Арбан наһаяа харахадаа,
Ажал тээшээ зэнгэбэ,
Аляа зангаа орхижо,
Айдарлахаа болибо. Энэ хэн бэ?
(Сэсэг-Ногоон
абхай)
Атай-Улаан тэнгэри
Баруун гарһаа тодорһон
Айма ехэ абатай,
Шэриимэ ехэ шэнжэтэй,
Дүшэн хараан бэетэй,
Дүрбэн хараан аматай
Альбан шолмын хубилгаан,
Ада анахайн жэбэлгээн. Энэ
хэн бэ?
(Орголи эреэн
гүрөөһэн).
ІІІ шата:
Бүлэг эрхилэгшэдэй
мүрысөөн
(капитануудай конкурс)
Зорилго: алфавидай
тоогоор бэшэгдэһэн бэшэг тайлбарилха
(үзэгөөр бэшэхэ), тэрэ бэшэг соо асуудал бэшээтэй байха. Тэрэ асуудалда
харюу үгэхэ. Жюри 5 баллаар сэгнэхэ.
Бүлэгэй бэшэ гэшүүд иимэ
наада үнгэргэхэбди. Наадан «Хэн олые мэдэнэб?».
Зорилго:
бүлэг бүхэнһөө нэгэ харюу – үльгэрэй герой
нэрлэхэ. Нүгөө бүлэгһөө харюусахадаа, дабтахагүй, буруу харюу үгэхэгүй.
Нааданһаа гараха. Жюри диилэһэн командада 1 балл табиха.
IҮ шата:
«Хурса, хурдан,
һүбэлгэн бодолтон»
Зорилго:
команда бүхэн 3-3 асуудал мүрысэгшэдтэ бэлдээд
ерээ. Командаһаа нэгэ һурагша ураар асуудалаа уншаад үгэхэ. Асуудал
абаһан команда 1 минутын хугасаа соо харюу бэлдэхэ (жюри саг харана).
Асуудалтай команда дахин асууна, мүрысэгшэ команда харюусана. Жюри 5
баллаар сэгнэхэ.
Ажаглалта:
хэрбээ командануудай эрхимээр харюусаа һаа, 15
балл абаха арга байна. Хэрбээ команда үгтэһэн асуудалда харюу үгөөгүй
һаа, асууһан команда өөрөө харюусаха.
Энэ мүрысөөгөө эхилэебди
сэсэшүүл.
Ү шата. «Мэргэн
харюу»
Зорилго:
команда бүхэндэ 5-5 асуудалнууд үгтэнэ. Команда эндэ 5 балл абаха
аргатай, юундэб гэхэдэ нэгэ зүб харюу -1 балл.
Ажаглалта:
хэрбээ харюугүй асуудал байгаа һаань, тэрэ асуудал нүгөө бүлэгтэ
мүрысөөнэй һүүлээр үгтэхэ. Дабхар балл абаха аргатай.
1-дэхи командада:
1. «Абай-Гэсэр» гэһэн ном хэн
түрүүшынхиеэ хэблэлдэ гаргааб?
(Намжил Балдано)
2. «Абай-Гэсэр» хэды ондо
ород хэлэн дээрэ оршуулагдаад, хэблэлдэ гарааб?
(1973, 1987)
3. Абай- Гэсэрэй эжы ба аба
хоёр.
(Сэнгэлэн ноён,
Наран Гоохон).
4. Атай-Улаан тэнгэриин зүүн
гарһаа мүндэлһэн хаан
(Шэрэм Минаата
хаан).
5. Маншууд Эмегенов
үльгэршэнһөө «Абай-Гэсэр» үльгэр хэды ондо буулгажа бэшэгдээб?
(1900)
2-дохи командада:
1. «Абай-Гэсэр» зохёолой жанр
(үльгэр)
2. «Абай-Гэсэр» үльгэр хэды
ондо хэблэгдээб?
(1959)
3. Хэн эрдэмтэн «Абай Гэсэр»
үльгэрые Эмегенов үльгэршэнһөө буулгажа бэшээб?
(Цэбээн Жамцарано)
4. Абай Гэсэрэй түрүүшын абхай
(Түмэн-Жаргалан)
5. Атай-Улан тэнгэриин
толгойһоо мүндэлһэн хаан?
(Архан хара
шүдхэр)
ҮI шата. Уран
зураашадай конкурс
Зорилго:
зохёолой удхыень дамжуулһан зураг зураад, тэрэ
зураашан өөрөө тайлбарилжа үгэхэ. Жюри хөөрөөн, зурагуудые 5 баллаар
сэгнэхэ ёһотой.
ҮIІ шата: Гэрэй
даабари шалгалга
Зорилго:
1. Гэртээ
бүлэг
бүхэн «Абай-Гэсэр хүбүүн» гэһэн ном хэблэлдэ гаргахаяа номойнгоо гадар
бэлдээд ерээ. Энэ номой уншалгые дэлгэрүүлхын реклама харуулха. Жюри 5
балаар сэгнэхэ.
2. Бэлдэһэн,
рекламировалһан номоо нүгөө бүлэг командадаа бэлэг болгон үгэхэдөө,
зохёолойнгоо геройнуудай түхэл шарайтай, аяг зантай холбоһон үреэл –
хүсэл хэлэхэ ёһотой. Жюри үреэлэй удха ба үреэл хэлэһыень 5 баллаар
сэгнэхэ.
3. Үреэлээ
дуугаар тогтоохо гэлсэгшэ. Үльгэрэй үгэнүүдые арадай дуунай аялгада
тааруулан дуулаха.
IІI. Хэшээлэй дүн
гаргалга
Жюридэ үгэ үгтэхэ.
«Абай-Гэсэр хүбүүн» үльгэр һурагшад хэр зэргэ мэдэнэб гэжэ шалгагдаха.