Лубсанова Цыбигма Владимировна,
Буряад үндэһэ яһатанай нэгэдэхи
лицей-интернат
 
Темэ: «ТҮРЭЛ НЮТАГАА ТҮҮРЭЭЛГЭ»
 
10 класс
 
    Хэшээлэй зорилго: Ц. Номтоевой «Ярууна» гэһэн шүлэгтэй танилсалга, шүлэгэй шүүлбэри хэлгэ; бүлэгөөр хүдэлхэ дадалыень бэхижүүлгэ, һурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хүгжөөлгэ; һурагшадые уран үгын удха дээрэһээ гүнзэгы ойлгосо абаха дадалтай болгохо, түрэл нютагтаа, тойроод байһан байгаалидаа дурлал хүмүүжүүлхэ.
    Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: компьютер, мультимедиа-проектор, зурагууд, буряад аялга, электрон ном, даабаринуудтай карточканууд.
 
Хэшээлэй түсэб:
    I. Эмхидхэлэй үе
    II. Шэнэ темэ
    Шагнагты даа, соносогты, байгаалиин гайхамшагта нэгэ үзэгдэл тухай:
    1.«Үдэшэ оройшог һаруул сэнхир тэнгэридэ барагар хара үүлэн үзэгдэжэ эхилбэ. Уданшьегүй хара бараан һүрэг малнуудай субажа, сугларжа байһандал, үүлэн эндэ тэндэһээ үзэгдэдэг болобо. Ехэл холоһоо тэнгэриин хүнхеэтэй шанга дуун дуулдаад, огторгойн хара үүлэн бөөгнэрэн хүдэлжэ, малда шонын ороһондол адлишуу байдал үзэгдэбэ. Гэнтэ харанхы боложо, толгой дээрэмнай ехэл хүлгөөн, хүдхөөн эхилшэбэ. Хүнхеэтэй дуун улам улам дүтэ боложо, эндэ тэндэ тас-няс гэтэрээ наяраад, түерөөд абадагхан болобо. Һаруул сагаан сахилгаан абьяастайханаар, абтайханаар шарбагад гээд, хара һүрэг малаа адуулжа ябаһан аглаг огторгойн ууртай малшадай алтан ташуураар шэрбэжэ, шабхадажа байһаншуу болобо. Тэрэ дары томо хүйтэн дуһалнуудай унахань түргэдэ түргэдэһһөөр, талын түргэн аадар эхилшэбэ».
    — Энэ хэһэг хэнэй, ямар зохёолһооб?
    Ч. Цыдендамбаевай «Талын аадар» гэһэн рассказһаа.
    — Зүб, 6-дахи класста шэнжэлһэн, уншаһан зохёолойтнай энэ хэһэг уран зохёол бэшэхэ нэгэ арга…
    — Энэ хэһэг юу харуулнаб? (байгаалиин зураглал)
    — Юунэй аргаар? (зураглалай хүсөөр)
    — Пейзажна зураглал харуулна.
    — Тиимэ. Уран зохёолшо аадарай орохо үе иимэ ураар, хурсаар харуулхадаа, хэлэнэй уран аргануудые элбэгээр хэрэглээ: эпитет, сасуулга, олицетворени. Эдэ аргануудые уран зохёолшо Чимит Цыдендамбаев тааруу зохидоор хэрэглэжэ, аадарай орохын урда байгаалида болодог хубилалтануудые хүнэй нюдэндэ харагдахаар, шэхэндэ дуулдахаар дамжуулжа шадаһаниинь уран зохёолшын абьяас бэлиг болоно. Прозын аргаар иимэ наринаар, уранаар бэшэһэн зураглал тон һонор, ойлгосотой байһыень харабат.
    Мүнөөдэрэй хэшээлдэ бидэ Цогто Номтоевой «Ярууна» гэһэн пейзажна лирикэтэй танилсахабди. Энэ ажалайнгаа ульгам, түргэн үнгэрхын түлөө 3 бүлэг боложо хүдэлэе. Бүлэг бүхэндэ тусхай даабаринууд үгтэнэ.
    (Шүлэг уран гоёор нэгэ һурагша электронно ном сооһоо уншана).
 
    2. Шүлэгэй шүүлбэри эхилэе.
    1-дэхи бүлэг – жанр, композициин талаһаа шүүлбэрилхэ;
    2-дохи бүлэг – шүлэгэй хэлэн, уран аргануудые хараха;
    3-дахи бүлэг – шүлэг уран зохёолшын байдалтай холбохо болонот.
    (даабари дүүргэлгэдэ 4-5 минута үгтэнэ, хамгаалга хэнэ).
 
    Тобшолол:
    1. Шүлэг удхаараа нэгэ һонин бодол түрүүлнэ.
    2. Аллитераци, рифмэ, ритм шүлэгэй удха һонор, уншахада ульгам, поэтическэ жанр гэһэн илгарал харуулна.
    3. Шүлэгэй бүхы гурим сахигдаһан, сахигдаашьегүй һаа, үгэнүүдые хооһоор, удхагүйгөөр холбожо болохогүй.
    Ц. Номтоевой «Ярууна» гэжэ лирическэ шүлэг соо түрэл нютагтаа дурлал, Ярууна нютагай байгаали, хүн зонойнь ажаһуудал тааруу зохидоор зураглагдана. Энэ шүлэг соо үлүү, сэдьхэлдэ таагүй үгэ, һанаанда зохёогүй нэгэшье бодол үгы. Тиимэһээ «Ярууна» гэһэн шүлэг ёһотой лирическэ түхэлтэй зохёол болоно.
    — Лирическэ зохёолнууд болбол ажабайдалые, авторай, геройн һанал бодол, мэдэрэл, сэдьхэлэй байдал дээрэһээ абажа харуулһан байдаг. Лирическэ шүлэг гээшые бэеэрээ мэдэрхын түлөө творческо даабаринуудые дүүргэе…
 
    III. Практическа хүдэлмэри
    Үгэнүүдые хооһоор, удхагүйгөөр холбожо болохогүй, шүлэгэй жанр, композици, уран аргануудые хэрэглэн, бүлэг бүлэгөөр даабари дүүргэгты. Хүдэлмэринүүдтнай мүнөөдэр хөөрэлдэһэн темэтэймнай холбоотой һэн тулань ядалдахагй гэжэ найданаб.
    (Хүдэлмэринүүдые хубаана, тобшоор даабаринуудые дамжуулна, 4-5 минута үгтэнэ. Энэ үедэ электрон ном сооһоо байгаали тухай зурагуудаа самбарта үлгэхэ)

    1 бүлэг
    1) Галай хүсөөр хүн хоолойгоо тэжээдэг, бэень дулаасадаг.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    2) Ута харгыда, уужам дайдада ябахадаа, түрэл нютагаа бү мартаарай.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    3) Зүрхэ сэдьхэлэймни тэгүүлдэг уг гарбалайнгаа тоонтотой байһандаа жаргалтайб.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    4) Хүн бүхэн тоонто газартаяа «хүйһөөрөө» холбоотой байһанаа мартаха ёһогүй.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.

    2 бүлэг
    1) Нажарай үдын халуун соо
    Намаа боролжын оёорһоо
    Хонгор ….
    … ….
    2) Зулгы зунай түлэг соо
    Зуһалан талада сэнгүү даа
    Хээрын…
    … … …
    3) Үндэрэй шобхо оройгоор
    Үдэрэй толон яларба.
    Уужам …
    … … …
    4) Хуудам талын оршонһоо
    …. …. анхилаад,
    Хабтагай Буряад орондом
    … … зэдэлнэ.
    5) Маряан соохор сэсэгүүдээр
    Сэнгэн ябаһан хаһамнай
    … … ….
    … …. наһамнай.
    6) Мундаргын … орьёлнууд
    Мүльһэн гэрэл …
    Мүнхэ … һарьдагууд
    Мүнгэн толо ….
 
    3 бүлэг
    а) Намжаа тэнюун нютагтаа
    Намар зурааша дурлана аа гү
    Набшаһанай үнгэ – алтан
    Наранай элшэдэл … аабза.
    (үлүү үгэ, дутууень хүсөөхэ)
    б) Сэмүүн шүүдэр – ундаа арюун
    Угжажа шэмэн шэмэн
    Шэлбэ дээрээ сомор уяхан
    Сарюун сэсэгүүд нойрсоно.
    (үгэнүүдые удхаарнь тааруулха, шүлэгэй түхэл оруулха)
    в) Нажарай үдын хүйтэн соо
    Намаа боролжын үндэрһөө
    Хонгор борохон туулай
    Хонгёо дуугаа татанхай
    (эндэ буруу үгэнүүд – халуун, оёорһоо, шубуухай)
    г) Үргэн нуурай жэргэмэл
    Үүрэй толоноор һэридэг юм.
    Үлхэмэл мүнгэн дуугаараа
    Үүрэй сайхые үдэшөө юм.
    (удхаараа таараагүй үгэнүүд)
    – Хүндэтэ һурагшад, лирическэ шүлэгүүд гээшэ ёһотой удхаяа абахадаа, хүнэй сэдьхэлдэ тунадаг, нюдэндэ харагдадаг, шэхэндэ аялгатан дуулдадаг гэжэ мэдэнэбди. Эндэ үгтэһэн үргэн Буряадаймнай байгаалиин зураглалнууд танай шүлэгүүдтэ таарана гү? Ээлжээгээр ерэжэ, шүлэгүүдээ зурагуудта удхаарнь тааруулагты, хүнэй сэдьхэлдэ оротор уранаар уншагты.
 
    Һурагшадай харюунууд:
    1 бүлэг
    Галай хүсөөр хүн хоолойгоо тэжээдэг, бэень дулаасадаг.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    (Түрэл нютагһаа холо ябахадаа,
    Гэртэхи галаа зүрхэн соогоо абаха ёһотойт.
    Галай хүсөөр хүн хоолойгоо тэжээдэг, бэень дулаасадаг).
 
    Ута харгыда, уужам дайдада ябахадаа, түрэл нютагаа бү мартаарай.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    (Ута харгыда, уужам дайдада ябахадаа,
    Уула хадануудаа, тала дайдаяа һанахадаа,
    Түрэһэн хүйһөөрөө холбоотой эхэ эсэгэеэ,
    түрэл нютагаа бү мартаарай).
 
    Зүрхэ сэдьхэлэймни тэгүүлдэг уг гарбалайнгаа тоонтотой байһандаа жаргалтайб.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    (Зүрхэ сэдьхэлэймни тэгүүлдэг
    уг гарбалайнгаа тоонто.
    Эндэ минии уг гарбал,
    энэ нютагтаа жаргалтайб).
 
    Хүн бүхэн тоонто газартаяа «хүйһөөрөө» холбоотой байһанаа мартаха ёһогүй.
    Энэ бодол шүлэгэй удхаар гаргагты.
    (Ута харгыда, уужам дайдада ябахадаа,
    Уула хадануудаа, тала дайдаяа һанахадаа,
    Хүйһөөр холбоотой түрэһэн эхэ эсэгэеэ
    Түрэл нютагаа бү мартаарай.
 
    Түрэл һайхан тоонтоёо
    Хүйһөөрөө холбоотой байһанаа
    Холын аянай харгыда
    Тон һайнаар һанадагби).
 
    2 бүлэг
    Нажарай үдын халуун соо
    Намаа боролжын оёорһоо
    Хонгор борохон жэргэмэл
    Хонгёо дуугаа татанхай.
 
    Зулгы зунай түлэг соо
    Зуһалан талада сэнгүү даа
    Хээрын талын хүнжэл соо
    Хүльбэрхэдэ гоё даа.
 
    Үндэрэй шобхо оройгоор
    Үдэрэй толон яларба.
    Уужам үргэн талаар
    Үдэшын наран оробо.
 
    Хуудам талын оршонһоо
    Ая ганга анхилаад,
    Хабтагай Буряад орондом
    Аялга дуун зэдэлнэ.
 
    Маряан соохор сэсэгүүдээр
    Сэнгэн ябаһан хаһамнай.
    Нангин арюун бодолтой
    Сэбэр залуу наһамнай.
 
    Мундаргын үндэр орьёлнууд
    Мүльһэн гэрэл толорно
    Мүнхэ сагаан һарьдагууд
    Мүнгэн толоор яларна.
     
    3 бүлэг
    Намжаа тэнюун нютагтаа
    Намар зурааша дурлана (аа гү)
    Набшаһанай үнгэ – алтан
    Наранай элшэдэл толорно (аабза).
    (үлүү үгэ, дутууень хүсөөхэ)
 
    Сэмүүн шүүдэр – арюун ундаа
    Шэмэн, шэмэн угжажа,
    Шэлбэ дээрээ сомор уяхан
    Сарюун сэсэгүүд (нойрсоно) һалбарна.
    (үгэнүүдые удхаарнь тааруулха, шүлэгэй түхэл оруулха)
 
    Үргэн (нуурай) талын жэргэмэл
    Үүрэй толоноор һэридэг юм.
    Үлхэмэл мүнгэн дуугаараа
    Үүрэй сайхые (үдэшөө) угтадаг юм.
    (удхаараа таараагүй үгэнүүд).
 
    IV. Хэшээлэй тобшолол
    Мүнөө бүлэг эрхилэгшэд бүлэг соогоо хүдэлһэн нүхэдэйнгөө хүдэлмэри шүүлбэрилжэ, сэгнэлтэ үгэгты. Танаа шагная...
    Харана гүт, үхибүүд, манай урда эхэ нютагаймнай байгаали мантай хөөрэлдэжэ байһандал болобо? Энэ хүдэлмэриеэ юун гэжэ нэрлэхэмнайб?
    · Альманах?
    · Альбом?
    · Ном?
    Альманах гээшэ уран зохёолой суглуулбари элдэб түхэлэй, олон ондоо зохёолшодой бүтээлнүүдые нэгэ доро суглуулан хэблэһые хэлэдэг. Тиимэһээ манда таарана гэжэ һананаб.
    — Юун гэжэ нэрлэхэбибди, хэшээлэймнай темэ юун байгааб?
    Би таниие энэ шэнэ бүтээлөөртнай амаршалнаб. Уран үгэтэй, хурса бодолтой, урма зоригтой ябахыетнай хүсэнэб. Баяртай.