Мантыкова Балжинима Дамдинцыреновна,
Усть-Ордагай тойрогой Оһын аймагай
Буряад Енгүүдэй дунда һургуулиин багша
ТЕМЭ: ЦЫРЕН-БАЗАР БАДМАЕВ
«БУДАМШУУГАЙ ОРОН НЮТАГААР
СЕРЁЖЫН АЯНШАЛГА»
Хэшээлэй зорилго:
1. Повестиин гол удхыень, үхибүүдэй уншаһыень, ойлгоһыень шалгаха.
2. Угсаата арадайнгаа ёһо заншалнуудтай, һургаалнуудтай, наадануудтай гүнзэгыгөөр танилсалга, тэрэнээ шадаха зэргээрээ сахижа ябахыень үхибүүдые хүмүүжүүлгэ.
Хэшээлэй хэрэглэхэ зүйлнүүд:
Ц-Б. Бадмаевай портрет, тэрэнэй творчествоор бэлдэһэн планшет, бэшэһэн номуудынь, Россиин карта, Агын автономито округ тухай фотоальбом, «Хүрин хээр» гэжэ дуунай пластинка, шагайнууд, 12 жэлнүүдэй литэ, кроссворднууд.
Хэшээлэй ябаса:
1. Бэлэдхэлэй үе.
Хэшээлэй темэ, эпиграф дэбтэр соогоо бэшэхэ.
Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо
Алтанай дуһалнууд байдаг юм.
Х. Намсараев
Багшын үгэ:
– Үхибүүд, бидэ Ц-Б. Бадмаевай «Будамшуугай орон нютагаар Серёжын аяншалга» гэжэ һонирхолтой туужа үзэжэ дүүргэбэбди. Мүнөөдэр энэ туужынгаа гол удхыеь дабтахабди, энэ хэшээлдээ ойлгоһоноо хөөрэжэ үгэхэ ёһотойбди.
Мүнөө бэеэ һорилгын
конкурс хэебди. (Конкурс-разминка)
«Мэдэнэ гүш?»
Асуудалнуудые багша табижа, һурагшадайнгаа мэдэсэ шалгаха.
1. Хаана Сережа Будамшуу хоёр танилсааб?
2. Серёжын аяншалгын харгы карта дээрэ харуулагты.
З. Серёжые Буда нүхэрынь яажа угтааб?
4. Сережа Буряад нютаг ерэжэ, ямар буряад ёһо заншалнуудаар танилсааб?
Харюунууд:
1. Хара далайн эрьедэхи «Артек» гэжэ Бүхэсюзна пионерлагерьта тэдэ хоёр танилсаа.
2. Буда нүхэрынь үнэн зүрхэнһөө халуун баяртайгаар Серёжые угтана.
3. Айлшаниие угталга ба хүндэлгэ, даага дэллэхэ, зунай найр гү, али һур харбаан.
I. Бэхижүүлгэ
Хэн энэ һайндэрнүүд, ёһо заншалнууд тухай хөөрэхэб?
1 һурагша. (Гэртээ бэлдээд ерэнэ)
– Би айлшаниие угталга ба хүндэлэлгэ тухай хөөрэхэм.Буряад арад хадаа хүниие хүлеэн хүндэлхэ һайхан ёһо болон заншалаараа алдартай. Олон зуун жэлэй туршада зоной ажамидаралай заншал болоһон хүндэмүүшэ зан, хүниие хүлеэн хүндэлхэ ёһо болон гурим, айлшанаа угтаха гурим арьбан, баян юм.
Айлда ерэһэн бүхы хүн, айлшад, хүршэнэр, танилнууд, аянай гү, али ябуул хүн, хэншье байг, айлай мориной сэргэдэ ерээд: «Нохойгоо хориит» – гэжэ нохойтой нохойшьегүй һаань, эзэдэй гэрһээ гаража ерэтэр, моринһоо буунгүй хүлеэдэг байһан. Айлһаа хүнэй гараагүй һаа, айлшан хүн тэдэнэйхи эзэгүй гэжэ ойлгохо ёһотой. Айлшан айлда гэнтэ орохо ёһогүй. Тэрэ айлай гэрһээ хэдэн алхам газарһаа абяа үгэдэг ёһотой. Гэрһээ хүн гаража, морииень абахадаа, моринһоо буужа, гэртэ орохыень дурадхан уридаг. Эзэн хүн гэртээ урин, үүдэеэ нээжэ үгэдэг. Хариин хүн айлда буу, ташуур, зэбсэг барин ородоггүй, хүн айлда ороходоо, малгайгаа абажа, бүһэеэ заһан тэгшэлээд, хутагаа буулган һанжуулаад, гэрэй богоһо баруун хүлөөрөө алхан ородог. Айлда ороһон хойноо мэндэшэлдэг юм. Мэндэшэлсэхэ үедэ хүнэй бэе сэхэ, нюдэнэй хараса зөөлэн, нам тэнюун дуугаар хандалсаха.
Эгээн түрүүн айлшанда шэнэ шанаһан һүтэй халуун сай аягалаад, баруун гарайнгаа тохоног зүүн гараараа дүнгэн, айлшанда бариха ёһотой. Айлшадтаа эдеэ унда барихадаа, ахамадһаа эхилэн баридаг. Хутага, һэрээ эшэ барюулаарнь табиха, гартань барюулжа болохо. Айлшанай байхада, хүүгэд яриха, шууялдаха, урдуур хойгуурнь гүйхэгүй, журамтай байха ёһотой. Айлшанай байхада, элдэб олон юумэ асуужа, шанга шэрүүнээр дуугархые, үхибүүдээ зандарха, харааха, зэмэлхые сээрлэхэ ёһотой.
– Сережада ямар хүндэтэ табаг табяаб? (Төөлэй.)
Төөлэй
Буряад зон айлшаниие хүндэлхэдөө, тон түрүүн сагаан эдеэн табаг табидаг. Хүндэтэй айлшадта хони гаргажа, шарууһалуулдаг заншал бии.
Буряадууд ехэ хүндэмүүшэ зон гэжэ олон арадуудай дунда мэдээжэ. Үбгэжөөлые гү, али ямар нэгэн холын айлшаниие хүндэлхэ ушарай гараа һаань, эхилхэдээ табаг дээрэ төөлэй табидаг. Хониной тархиһаа үргыень хэлэтэйгээр заалажа һалгаагаад, арһыень һайнаар галда хуухалжа, тон сэбэрээр угаагаад шанахада, хонин төөлэй бэлэн болобо гээшэ. Төөлэйгөө айлшадтаа табихадаа, хоншоороорнь урагшань харуулжа баряад, нара зүб эрьюулээд, хүнэй дэгэлэй энгэр рүү зүглүүлэн табидаг.
Төөлэй барихадаа иимэ үгэнүүдээр хандадаг:
Һахал сагаан баабайнар,
Һаншаг сагаан эжынэр,
Холоһоо ерэһэн хүндэтэ айлшандаа
Халуун зүрхэнһөө
Хун сагаан хонин төөлэйгөө
Барихыемнай зүбшөөгыт.
Үндэр ехэ наһатай үбгэжэлдөө
Үнэншэн баярлан байһандаа
Эрье хонин малайнгаа төөлэйе
Хүргэжэ амталхыетнай дурадхан байнабди.
Айлшан иимэ харюу хэлэдэг:
Хонин һүрэг малтнай
Ороходомни огторгой шэнги сэлмэг,
Хоймор нютагаа бүрхөөг лэ.
Харахадамни хада шэнги бата,
Холо ойрын турэлхидые
Бусахадамни булаг шэнги баян,
Хүндэлжэ байхатнай болтогой!
Һуужа байхатнай болтогой!
– Үреэл тогтохо болтогой!
– Яалай! Яалай!
Туужын 3-дахи бүлэгөөр асуудалнуун
1. Будын гэртэхин холын айлшаниие хайшан гэжэ угтабаб?
2. Ямар эдеэгээр хүндэлнэб?
(Ногоон сай, хатаһан үрмэ, хатааһан мойһон, тибһэн, зэрлиг мангир, төөлэй, эреэмэг, эльгэн, бөөрэ, хошхоног).
Мүнөөдэр бидэ буряад эдеэн тухай үзэһэнөө, мэдэһэнээ элирүүлэн, хоёр команда болон мүрысөө үнгэргэхэбди.
1-дэхи мүрысөөн:
1. Юун эдеэнэй дээжэб?
«А» үзэг — эрдэмэй дээжэ,
Аяга сай — эдеэнэй дээжэ.
2. Тибһэн гэжэ юун бэ?
З. Төөлэй гэжэ юу нэрлэнэб?
4. Мяхан табагта юун ороноб?
5. Сагаан эдеэн табагта юун ороноб?
6. Хониной гэдэһэ дотороор ямар эдеэ бэлдэдэг бэ?
2-дохи мүрысөөн
Таабари таалган
1. Бухын тархи булаатай, булган малгай хиидхэнтэй?
(Тибһэн)
2. Харахан буруу яһан хототой. (Мойһон)
Эдеэндэ хабаатай ёһо журамуудые хэлэгты:
— Эдеэнэй дээжэ гэрэй эзэндэ, эсэгэдээ аягалха;
— Эдеэлхэдээ аха хүнһөө урид табагта орожо болохогүй;
— Амһарта хооһоор бусаажа болохогүй;
4-хи бүлэгөөр хүдэлмэри.
— 12 жэлнүүд ямар бэ?
12 жэлнүүд тухай ямар һонирхолтой онтохо Согто абга Серёжэдэ хөөрөөб.
— Мүнөө 12 жэлнүүдые таагты:
1. 12 жэлэй аха заха ама сагаан ... жэл.
2. Дүн сагаан бэетэй, дурам хара нюдэтэй, түүрээн түүрээн маарадаг, дурасхал ехэтэй ... жэл.
З. Буурал, һаарал үнгэтэй, бүмбэр бүмбэр гүйдэлтэй, бүгэдэндэ һайшаалтай ... жэл.
4. Газарай хүрьһэ онгилдог гани бүхэ ... жэл.
5. Хото, хорёо һахигша, хүл хурдан ... жэл.
б. Аажам тайбан алхан ябадаг, амтан һүтэй ... жэл
7. Ута эреэн бэетэй, уран хэлэтэй ... жэл.
8. Уулзаһан бүхэниие һажаадаг, үзэмжэ муутай ... жэл.
9. Аянгын һомо буулгадаг, абарга хүсэтэй ... жэл.
10. Дуутай, дүрбэн туруутай түрын хүлэг ... жэл.
11. Амитан бүхэниие айлгадаг, алаг эреэн бэетэй ... жэл.
12. Сахир мүнгэн үндэгэтэй, саг сагтаа донгододог сагаан алаг ... жэл.
Туужын 6-дахи бүлэгөөр асуудал
«Үшөө холохон ябахадаа, фермэ гэдэг газартань олон гэрнүүд үгы, нэгэ обогор, нүүдэл циркдэл адли юумэн байна гэжэ айлшан обёороо һэн». Энэ юун байгааб?
Харюу: һэеы гэр.
Хүгжэмэй саг: дуун «Хүрин хээр»
Туужын 7-дохи бүлэгөөр хүдэлмэри
1. Сережын хайшан гэжэ түрүүшынхеэ мориндо мордоһон тухай өөһэдынгөө үгөөр хөөрэгты.
2. Мори унаад ябахын тула ямар дүй дүршэл хэрэгтэйб?
3. Мори уядаг модон юун гэжэ нэрэтэйб?
А) Гасуу;
Б) Сэргэ:
В) Годли;
Г) Ташуур.
Кроссворд таагты «Морин эрдэни»
1. Эмээлэй урдахи, хойнохи хуби.
2. Эмээлээ татадаг үргэн бүһэ.
3. Эмээлэй зөөлэн дэбдисэ.
4. Түмэр аматай, бүтүү жолоотой тоног.
5. Хазаар мориндо тоходог модоор хэһэн һуури.
6. Мориной табгайда хададаг заархай тумэр.
7. Эмээлэй урагшаа һолжорхогүйн тула, мориной һүүл доогуур
оруулагдадаг татуурга.
8.Мори унаһан хүнэй хүлөө табидаг түмэр самхаг.
9.Мори уядаг зоомол модон.
Харюунууд:
Бүүргэ, улам, маюуза, хазаар, эмээл, таха, хударга, дүрөө, сэргэ.
— Мориндо хабаатай ямар ёһо гурим мэдэнэбта?
Харюунууд:
— Буряад арад морин унаагайнгаа ашаар ажалай урда ороходоо, аян замые гаталхадаа, агнууриһаа олзотой бусахадаа морёо нүхэр шэнги һанажа магтадаг, хайрладаг.
— Үбһэнэйнгээ һайханиие мориндоо үгэхэ.
— Эмээл хазаараар морёо гоёохо.
— Морёо уяжа заһаха, бэеынь арилгаха һайн һайхан заншалтай байгаа.
— Мориной толгой сохижо болохогүй.
— Мориной толгойдо углаха хазаар ногтоёо алхажа, гэшхэжэ болохогүй гэжэ дээрэ үлгэдэг.
Мориной соло дуудалга тухай
Багша уншана:
Хотогор һайхан бэетэй,
Хулман һайхан шэхэтэй.
Шара алтан һобойтой,
Шудхамал мүнгэн туруутай,
Горгон зээрдэ дэлһэтэй,
Огторгойдо хараасгай мэтэ,
Уһанда загаһан мэтэ,
Хабталзаһан харабсар мэтэ,
Харбан бууһан харсага мэтэ,
Үзүүр гүйгөөшэ эрдэни
Үүрһээн байна урдатнай.
Туужын 9-дэхи булэгөөр хүдэлмэри
— Энэ бүлэг соо Сережа ямар буряад арадай нааданда һурааб?
(Шагай наадан).
— Мүнөө шагайгаар мори урилдаа наадахабди.
Хорин шагай һубарюулжа, субажа ябаһан морид болгожо табиха. Энэ 20 модо ута тала гээшэ. Нэгэ морин нэгэ модон болоно. Нэгэдэхи мориной эзэн 3 шагайгаа орхихо. Тэдэнэйнь нэгэ шагай морин буугаа һаа, мориниинь нэгэ модо ябаха. Мориёо түрүүшын шагайтай зэргэлүүлжэ табиха. Хоёрдохиёо орхиходонь, 2 морин буушаба, мориниинь 2 модо урагшаа гаража, 3 модоор түрүүлжэ ябана гээшэ.
3-дахияа шагайгаа орхиходонь, морин буубагүй. Наадаха эрхээ алдаба.
Нүгөөдэ хоёрдохи наадагша эхилбэ. Морин буубагүй. Нэгэдэхи наадагша наадаха эрхэтэй болобо. 3 шагайгаа хаяхадань, нэгэ морин бууба. Мориниинь нэгэ модо урагшаа гүйбэ. Дахин охиходонь, морин буубагүй! Хоёрдохи наадагшань 3 шагай хаяхадань, нэгэ морин бууба. Мориниинь нэгэ модо гүйбэ бшуу.
Энэ мэтээр хурдан мориной арбан модо гүйжэ урилдаанда түрүүлэн гаратарнь наадаха. Энэ урилдаанда гаража ерэһэн мориндо соло дуудажа, алдар солыень үргэхэ хэрэгтэй.
Дүрбэн туруунһаа
Дүлэ бадараан зурыгша,
Хурсахан туруутай,
Хонин уусатай зээрдэмнай,
Адуун һүрэгөө суурхуулбаш,
Арад зоноо баярлуулбаш!
Агтымнай эрхим хурданай
Алдар солыень дууданам!
Агта шамда, Алдар соло! (дохино)
Туужын 10-дахи бүлэгөөр хүдэлмэри
— Даага дэллээн тухай ойлгоһоноо өөрынгөө үгөөр хөөрэгты. Тэрээндэ бага үхибүүд юу хэдэг бэ?
— Адуун хадаа арадай ажахыда ямар аша туһатайб?
— Буряад арадай наадан һээр шаалга тухай юу мэдэнэбта?
Туужын 11-дэхи бүлэгөөр хүдэлмэри
Асуудалнууд:
Сережа һур харбаан тухай ямар һонин юумэ ойлгожо абааб?Эрын 3 наадан гээшэ юун бэ?
· Бүхэ барилдаан;
· Мори урилдаан;
· Һур харбаан.
Багшын хөөрөөн:
Бүхэ барилдаан
Һэеы туургата монгол угсаатанай ниигэм түрын ехэ баяр эрын гурбан наадан болоно. Энэмнай эрэгтэй хүнэй хүсэ шадал, шандааһанай шангые болон зоригойнь хурсые шалгаха гэһэн мүрысөөн юм. Бүхэ барилдаан бүһэтэй хүнэй ёһоорхон лэ шалгалта болоно.
Арсалан, заан бүхэшүүл
Арад соомнай олон даа
Аза талаанаар заримдаа
Алдар соло ерэдэг даа.
Мори урилдаан
Эрын гурбан нааданай нэгэ эди хабань эрэ бэеэ шангалжа, хүлэг моринойнгоо хүсые, хүлэйнь хурдые үзэхэ мори урилдаан. Аргамаг һайхан хүлэг мориёо һорин урилдуулжа, түмэнэй дундаһаа түрүүлжэ шалгарһан мориндо соло дуудажа бахаа ханадаг.
Хамаг моридой хойно гээгдэжэ, гартажа ерэһэн мориндо соло дуудажа, ганзагадань хониной шанаһан хототой шуһа үлгөөд, шагнал, бэлэг үгэдэг. Энэнь хадаа мори малаа хайрладаг малшан уладай онсо заншал болоно.
Һур харбаан
Манай арад һур харбаха талаар эртэ урдын дээдэ үеһөө уламжалһан заншалтай. Эхин түрүүн ан агнаха талаар ажалаа хүнгэдхэхын тула харбаха зэбсэг гэжэ зохёоһон. Ябан ошон агнахаһаа гадна, дайн сэрэгтэ хэрэглэхэ зэбсэг болобо. Саашадаа буу һомо, дари мэтэ галта зэбсэг элбэгжэн дэлгэржэ, һурша номомнай спортын гэхэ гү, али бэеын тамир шангадхалгын зэбсэг болонги.
Эрхим мэргэнэй соло абаха гээшэ эрэгтэй зоной эрхимүүдэй тоодо ороһон ябадал болоно. Мэргэн эрэ гэгдэжэ, эсэгынь нэрэ нэрлүүлжэ угайнгаа солые үргэхэдэ хэды һайхан бэ!
Эрэ түрэһэн урмандаа
Эрхим һурша гүүлээ һаа,
Энэ наһанайм баяр гээд
Этигэхэ баһа ёһо бии.
III. Хэшээлэй тобшолол
Асуудалнууд:
— Энэ туужа уншаад, Сережада ямар характеристика үгэхэбтэ? Ямар хүбүүн бэ?
— Сережа Буда нухэрэйнгөө нютагай арад зоной ажал хүдэлмэреэр һонирходог, мэдэхэгүй юумэеэ мэдэхэ болохо оролдожо абадаг. Иимэ урагшаа һанаатай хүбүүн гэжэ харуулагдана. Тиихэдээ Сережа хэдышье городто хүн болоошье һаа, дээгүүр һанаагүй, боро юрьеэнэй хүбүүн ухаатай, шэнэ юумэндэ һурахые хүсэдэг байһанаа харуулна.
Үхибүүд гээшэ багаһаа хойшо айл зайгаад, юушье хэнгүй үнэтэй сагаа бү үнгэргэгты, шадаха ажалдаа хүдэлжэ, хүдэлмэридэ хүдэржэгты гэһэн уряал харуулна ха юм.
Эндэ «Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа», «Ажалда атаржаха, хүдэлмэридэ хүдэржэхэ» гэжэ оньһон үгэнүүдэй удха элирүүлжэ, эдэ ажалша хүбүүдтэ, илангаяа Буда Сережа хоёрто ямар хабаатайб гэжэ элирүүлхэ шухала.
ҮI. Гэрэй даабари
Таанар Сережа Буда хоёрто адли нүхэдтэй болохые хүсэнэ гүт, али тиимэ нүхэдтэй һаа, тэдээн тухайгаа «Минин нүхэд» гэжэ сочинени бэшэгты.
Хэрэглэгдэһэн литература:
1. «Бурятский слог». Пособие для самостоятельного изучения. – г. Ангарск, 2006 г.
2. Дугаржапова Г. С., Загдаева Л. Б. «Мүнхын дуһал». - п. Агинское, 2001г.
З. В. Б. Махатов. «Буряад аман зохёол». - г. Улан-Удэ, 1998г.
4. Ц. Номтоев. ««Шагай наадан». - г. Улан-Удэ, 1996г.
5. Ц. Номтоев. Эрдэм бэлиг — эрхим баян... »
6. ««Писатели Бурятии». (Альбом пособие для учителей бурятских школ). - г. Улан-Удэ, 1981г.
7. Цырен-Жап Сампилов. «Этнографические зарисовки». – «Наука», Новосибирск, 1995г.
8. Б.-Х. Ж. Цырендоржиева. «Хүн болохо багаһаа... » – Улан-Удэ, Бэлиг,
2001г.