Молонова Цыреновна Сэсэг,
Хэжэнгын 1-дэхи дунда һургуулиин багша
 
 
 
«НЭРЭШНИ, ДУУНШНИ, ШҮЛЭГШНИ НЭРЬЕХЭЛ,
ЗЭДЭЛХЭЛ ХЭЗЭЭДЭ!
 
Георгий Дашабыловай зохёохы замаар
 
7 класс
 
    Зорилго: Георгий Дашабылов олон хэлбэритэ поэт гэһэн мэдэсэ үгэхэ.
    Хэрэгсэлнүүд: поэдэй фото-зураг. Номуудайнь выставкэ.
    Эпиграф
    Алтанай тэрэ үнгэдэ
    Жэбэ юрэдөө һуудаггүй,
    Арадай сэсэн үгэдэ
    Алдуу гэжэ байдаггүй.
 
    Тэрэ үгын дээжые
    Түмэн уладай сээжые
    Зүрхэн соогуур носооһойб,
    Зүүдэн, һанаан болгоһойб!
 
    Үеһөө үедэ дамжаһан
    Үгынь мэргэн годлиие
    Хүлэг мэтэ тэршээ
    Шүлэг соогоо харбаһайб!
 
    Словарна худэлмэри:
    Шэнэ үгэнүүд
    База – базанар
    Абиһаалин – абиһаалингууд
 
Хэшээлэй ябаса:
    1. Эмхидхэлэй үе.
    Һурагшадые хэшээлэйнгээ зорилготой танилсуулга.
    2. Багшын үгэ:
    · Юундэ хэшээлдэмнай иимэ эпиграф абтабаб?
    · Юугээрээ темэдэмнай таарууб гэжэ бодомжолжо һуугты
 
    Дондог Улзытуев Георгий Дашабылов хоёр манай Буряад ороной мэдээжэ зохёолшод. Эдэ хоёрнай базанар. Ямар зониие база (базанар) гэдэг бэ?
 
    Захаамин нютагай сэбэрхэн, сэдьхэлээрээшье уянхан, нэгэ айлай басагад эдэ зохёолшодоймнай ханинар (һамгад) байһан. Валентина ба Зинаида Чимитованууд. Дондог Улзытуев Буряад ороноо эгээл түрүүн «Ая гангын орон» гэжэ нэрлэһэн. Ямар бэрхэ поэт байгааб даа. Таанад Д. Улзытуевай зохёолнуудтай танилсахат.
    Бидэ мүнөө Георгий Дашабыловай творчество дээрэ тогтохобди. Хэшээлэйнгээ темэ харая.
 
    Георгий Дашабылов 1938 оной июниин 22-то, шорой бар жэлдэ түрэһэн, 8 сагаан мэнгэтэй — «сэдьхэл хододоо арюун». Бар жэлдэ түрэһэн солото зон: Чингис хаан, Кирсан Илюмжинов. Европын литээр — Рак. Друидүүдэй гороскопоор: Инжир модоной тэмдэгтэ түрэһэн. Иимэ зониие тон найдамаар гэнэ. Инжир: Г. Гейне, Бетховен, Э. Пиаф, Гарсиа Лорка (является настоящим кладом для своих близких).
 
    Георгий Дашабыловай бага наһан. Эхин класста һуража байхадаа, шүлэг бэшэжэ эхилһэн. «Зүрхэнэй дуунууд» гэһэн кружогто ябадаг байһан.
 
    1. «Харгын бэлшэр» — повесть (С.61-65, 96).
    «Би эсэгын хүбүүмби! Баабаймни амиды!»
    “Үүлэтэйхэн бага наһамни» — документальна повесть.
    2. 3алуу наһан
    «Буряад басагадта»
 
    «Буряад басагадта»
    Һаял даа, 16-тай ябахадаа,
    Һайхан басагад, таанад тухай домоглооб.
    Түрэл Хэжэнгэ, түхэреэн сагаан таладаа
    Түрүүшын дурантаяа тэрэ үедэ золгооб.
     
    Харахан нюдэниинь бугын сэлмэг хараса һэн
    Халта шэртэхэдэнь, хамаг бэеэрээ шэшэрхэш.
    Халуун гарай охин галаар дулаасаһан
    Хамаг жаргални энэл даа гэжэ шэбшэхэш.
 
    3. 10-дахи классаа дүүргээд, армида абтажа, Туркменидэ 3 жэл соо хилэ сахиһан байна.Хилэ сахигшын (дэбтэрһээ) бэшэгүүдһээ:
 
    Тэрэл хабарай ургы сэсэг
    Һанаан соохоноол мартаагүйб.
    Үрэ зүрхэнэйм халуун дуран
    Ургын наһатай байгаа гү?
 
    Одо мүшэд туяа сасан
    Ходол досоом жэгтэй даа.
    Урин сэдьхэлтэй шамай һанан,
    Удаан гунигтай ябааб даа.
 
    Зай, үхибүүд, дуратай басаганиинь хүлеэгээ гү?
    Ургы сэсэг хэр удаан һалбардаг бэ?
    «Түрүүшын бороо» (С.114).
    «Ерэнэгүй бэшэгүүд...»
 
    «Гызылгуль»
    Гызылгуль, Гызылгуль,
    Гүрлөө үһэниинь юундэ дүрбэб?
    Дунгяа һайхан үдэшэ
    Дуулаха дурам юундэ хүрэбэб?
 
    Ялалзаһан хоёр нюдэдшни,
    Ягаа улаахан уралшни,
    Хушууржа ниилэһэн нидхэшни,
    Хуһандал матарһан бэешни -
 
    Зүүдэн соохидол һайханиие
    Зүрхыем ходо шэшэрүүлнэ.
    Һолонгодол холо байһаншни
    Һонирхол одоо түрүүлнэ.
 
    Булган доботой
    Бутуула ногоотой
    Буряадхан талын
    Булжамуурхан ябаа һэм.
 
    Хабарай хабатай
    Хангалтай һүниин сэлгеэндэ
    Хатарһаа хашардаггүй
    Харахан шарайтай буряад басагадтаа
    Хамаг сэдьхэлһээ
    Халтижа, дурлажа ябаалби.
 
    Теэд мүнөө юундэ
    Тэшэгэнээд, гэжэгэнээд досоом
    Халуухан нэгэ мэдэрэлдэ
    Хазаарлагдаһамни хайшаал юм?
 
    Саһанай үнгэтэй сахилзамни
    Сагаахан сэсэгтэм хүрэнэгүй.
    Алим амтан жэмэсшни
    Алирһандам хүрэнэгүй.
 
    Һүүдэр бэдэрэн ябахадаа,
    Шүүдэр ногоогоо дурданаб.
    Һүни шамайе һанахадаа,
    Үни унтажа яданаб.
 
    Теэд юундэ мүнөө
    Тэрэ үнгэрһэн эдир наһамни
    Хаана холын
    Хадануудай саагуур
    Хоргодоһон мэтээр
    Холодоһон шэнгиб даа?
 
    Нютаг нугаяа,
    Нэрэ соло, заншалаа
    Хүсэд дууһан мартаһан
    Хүбүүн али болоно гүб?
 
    Гызылгуль, Гызылгуль,
    Гүрлөө үһэншни юундэ дүрбэб?
    Шинии зүрхэнтэй
    Минии зүрхэн зэргэлээд,
    Юундэ сохилхоёо хүсэбэб?
    Юундэ? Юундэ?...
    Харюуса!
    Харюу хүлеэнэб, хүлеэнэб...
 
    “Гызылгуль” — рассказ (С.20—21).
    Баяртай, Гызылгуль, сүл губиин улаахан сэсэг!
 
    4. 20-ёод наһатай хүбүүн ямар гүнзэгы бодолтой гээшэб. Уг гарбалаа холисогүйгөөр үргэлжэлүүлхэ мэдэрэлтэй байһаниинь һайшаалтай.
    “Москваһаа эльгээһэн бэшэг...”
    “Минии гар соо шинии гар адхаатай”
 
    Шинии нюдэд соо минии жаргал наадана...
    «Нютагай һэбшээн» (С.14. до конца).
 
    5. «Сасуулшагүй»- прозоор бэшэһэн багахан поэмэ,
    «Эртын жэргэмэл» – ном сооһоо «Сасуулшагүй» (с.27-28).
    1-дэхи абзац уншаад, саашань шэлэн уншаха, һүүлшын абзац заатагүй уншаха. Сэдьхэл соогоо бөөмэйлэн ябаһан бүхы һанаа сэдьхэлээ, дураяа энэ уянга соогоо бэшээ. Иигэжэ нэгэтэ инагтаа хэлээшьегүй байһан байха.
 
    6. Георгий Дашабылов арадай аман зохёолоор тон һонирходог. Һайн мэдэдэг байһан. Зохёолдоо тэрэнээ тон нягтаар хэрэглэдэг һэн.
    «Сэгээн хуһан» — рассказ (С.24-25),
    «Бага наһанайм һүнинүүд», «Зунай үдэшэ» номһоо (С.44).
 
    Үхибүүн наһанайм дурасхаалда
    Үлэнхэй юм нэгэ зураг.
    Һүниие һүнилэн зугаалдаг
    Зодбын Сэрэнэй һураг.
 
    Дахин, дахин һанахадаа,
    Дайнайл үе һэн ха.
    Даруухан минии Бургаастай
    Үльгэрэйл орон һэн ха.
 
    Шэнгэн һахалтай үбгэн
    Шэнээр эхилэн түүрээнэ
    Шэдитэй үльгэр онтохо
    Шэлэн шэлэн хөөрэнэ.
 
    Суутайн сагаан хулагшанай
    Зоболон тухай шагнажа,
    Бүтүү дороо уйлажа,
    Булта нюдөө аршанхай.
 
    «Суутайн сагаан хулагшан» гэһэн үльгэр-поэмэеэ Хэжэнгэ нютагайнгаа түүхэтэ үльгэршэ үбгэн Сэрэн Зодбоевой дурасхаалда зорюулһан юм. Энэ үльгэр-поэмэ 1971 ондо хэблэгдээ. Багша эндэһээ өөрөө шэлэн уншана, хөөрэхэдэ болоно. Поэмын һүүлшын 13-дахи хэһэг заатагүй уншаха.
 
    Үлгэн сагаан дэлхэйдэ
    Үншэрхэ ушар бии.
    Үншэрөөшье һаа нэгэтэ
    Үнэржэхэ заяан бии.
 
    Сагай шэрүүн долгиндо
    Сохигдохо ушар бии.
    Сохигдоошье һаа нэгэтэ
    Тэхэрихэ заяан бии.
 
    Энэ нютагһаа үлүү
    Эльгэтэй дайда үгы.
    Шүтэн дурлан ябаал һаа,
    Үнэн ябахаш мүнхэл даа.
 
    Иибии, баабайн заяанһаа
    Үнэтэй юумэн үгы.
    Энээниил ходол сахяа һаа,
    Энхэ ябахаш мүнхэл даа.
 
    7. Хүн бүхэн эхэ эсэгэеэ 3 зөөлэн дээрэ үргэхэ, нютаг нугаяа һанажа, хүндэлжэ ябаха. Хаанаһаа, хэнһээ, ямар уг унгитайгаа, түрэл хэлэеэ, түрэһэн тоонтоёо һанажа, заһал юумэеэ хүүлэжэ ябаха гэнэ ха юм. Ямаршье хүндэ аюулай гү, али хүндэ сагай тудалдаа һаа тэрэниие зориг ехэтэй байжа, дабажа гараха шухала. Тиихэдээ нютаг нугыншни буурал баабайнар, эхэ эсэгын буян абарха. Ходол хүн гээшэ юумэ һайн тээшэнь һанаха, һайн ама амалха, сэбэр сагаан сэдьхэлтэй ябаха ёһотой.
 
    “Гараса дээрэ” повесть (1982 он).
    Гол түлэб удхынь богонёор хэлээд, үхибүүдээр тобшолол хүүлэхые оролдохо. Тиихэдэ авторай үгые хэлэжэ үгэхэ. «Гараса дээрэ» (С.158)
    «... Юун гэхэ юм даа, хүнэй дабашагүй сэдьхэлэй хилэ, хаалта гэжэ байдаг. Ойлгохош даа. Мүнөө бэшэшье һаа, хожом...».
 
    8. Георгий Дашабылов ехэ журналист байһан, Россиин, Буряадай журналистнуудай холбооной гэшүүн, Ярослав Гашегай шангай лауреат. Ямар удхатай статьянуудые бэшэдэг һэм. «Георгий Дашабыловай ябаад ерэһэн аймагаар 1-2 жэлэй туршада ошоогүй һаа дээрэ», – гээд, нүхэдынь хэлсэдэг байһан. Г. Дашабылов ехэ бэрхэ оршуулагша байһан. Намжил Нимбуевай, Анна Ахматовагай, Баир Дугаровай, Андрей Румянцевай болон бусадай шүлэг, прозо оршуулһан. Баир Дугаровай «Мужчине – дым, а женщине – огонь...» гэһэн шүлэг поэт  ехэ һайнаар оршуулаа. «Эхэнэр – гал-гуламта, эрэ – утаан дээгүүр..».
 
    Георгий Дашабылов – поэт-дуушан. Ямар олон шүлэгүүдынь дуун болонхойб? Ямар дуунуудыень мэдэхэбта?
 
    Георгий Дашабылов – хүүгэдэй уран зохёолшо. «Худалшан», «Гоёмсуу», «Үглөөгүүр» гэһэн шүлэгүүдэй сборник сооһоо багшын үзэмжөөр.
 
    Георгий Дашабылов олохон уран зохёолшодойнгоо зохёохы замыень шэнжэлжэ, ехэ удха түгэлдэр, сэдьхэлэй оёрһоо мүндэлһэн ажал хэһэн байна: Ц-Д. Дондокова, Дамба Жалсараев, Андрей Румянцев, Лопсон Тапхаев, Дондог Улзытуев, Барадий Мунгонов.
    Зай, үхибүүд, Г. Дашабылов тухай юун гэжэ ойлгобот?
    Поэт. прозаик. поэт-дуушан г. м. Зай, темэеэ харая, хэшээлнай темэдээ таарана гү? Наашаа харагты, эпиграфнай хэшээлдээ хэр тааранаб?
 
    Уншагша, шагнагша бүхэнэй зүрхэн соогуур
    Зулан носоожо шадаа гү?
    Зүүдэн һанаан болгоо гү?
 
    Хүлэг мэтэ тэршээ
    Шүлэг сооһоо харбаһайб гээшэнь зүб гү!
 
    «Хүсэл» Түрүүшын бороо» (С.18)
 
    Хабарай һүүлшын саһан
    Хайлажа юундэ хамхарнаб.
    Зуралзааша манай наһан
    Зуладал юундэ үнгэрнэб.
 
    Ургадаг, хагдардаг ёһые
    Ургалжа хэзээш болохогүй.
    Мүнхын хара уһые
    Мүшэд дээрэш олохогүй.
 
    Байхал энэ юртэмсэ
    Гайхал дүүрэн жэгтэй.
    Замбиин гортиг эрьесэ
    Захагүй аад лэ, эршэтэй.
 
    Хуби заяанай тэргэ
    Хурдан, дэншээ, холборхой.
    Наһанай харгы, зүргэн
    Нарин, үргэн, халтирхай.
 
    Эсэгын хүбүүд — далай тээшэ
    Эсэжэ, сүхэржэ бү нэтэрһэйш!
    Хэншье, юуншье мүнхэ бэшэ,
    Хүн мэтээр үнгэрһэйш!
 
    Энэ шүлэг мүнөө сагтамнай тааруу. Энэ сэмүүн, орёо сагта хүн бүхэн иимэрхүү һаналтай, сэдьхэлтэй ябадаг һаа, гүрэн түрэмнай айл аймагнай, арад түмэмнай урагшатай, урматай байха.
 
    Сээжэлдэхэ
 
    «Хэншье, юуншье мүнхэ бэшэ
    Хүн мэтээр үнгэрһэйш»! — найруулга бэшэхэ.
 
    Зай, үхибүүд, анхарагты даа. Г. Дашабыловай «Хэжэнгэ» гэһэн дуугаар хэшээлээ дүүргэе.
 
    Литература:
 
    «Сасуулшагүй» — рассказ — поэма в стихах
    «Эртын жэргэмэл» — сасуулшагүй (С.27-28).
    1-дэхи абзац (С. шэлэн уншаха).
    Һүүлшын абзац заатагүй.
 
    Сэдьхэл соогоо бөөмэйлэн ябаһан бүхы һанаа сэдьхэлээ, дураяа энэ уянга соогоо бэшээ. Иигэжэ нэгэтэ нүхэртөө хэлээшьегүй байһан. Зохёолдоо тон нягтаар хэрэглэдэг һэн.
 
    9. «Сэгээн хуһан» — рассказ (С.24-25)
    «Суутайн сагаан хулагшан» (шэлэн уншаха).
 
    10. «Гараса дээрэ» — повесть
    Тобшолол. Хүн бүхэн өөрын гарасатай байдаг. Зүгөөр... юун гэхэ юм, хүнэй дабашагүй сэдьхэлэй хилэ, хаалта гэжэ байдаг. Ойлгохош даа. Мүнөө бэшэшье һаа, хожом.
 
    Поэзи, шүлэг лирикын уянгата зохёол болоно. Тиимэһээ уянгата зохёолнууд шүлэгүүд юу харадаг юм? Эпическэ (туужын зохёол) зохёолһоо ямар онсо илгаатайб?
Б. Д. Баяртуев. д. ф. н.
    Эпическэ зохёолдо орходоо шүлэглэмэл зохёолнууд нэн түрүүн сэдьхэлэй байдал уран һайханай аргын хүсөөр харуулха гэжэ оролдоно. Тиимэһээ лирикэ уран зохёол соо өөрын аргануудтай, эпосһээ ондоо зорилготой, бодото байдалые онсо аргаар харуулжа шададаг юм. Нэн түрүүн лирикэ хүнэй дотоодын байдал, бодолой, сэдьхэлэй хүдэлөө харуулдаг һэн тула, хажуу тээһээ харагдадаггүй, далда, нюуса хүгжэдэг байна.
    Шүлэглэмэл зохёол нэн түрүүн хүнэй уйдхар, баяр, гашуудал, мэдэрэл, сэдьхэлэй тэнсүүригүй болоод байһан үе, байгаалиие олон үнгэтэ һолонго томо шэрэнүүдээр зураглаха гэжэ оролдоно. Лирикэ субъектые (хүниие) урдаа табидаг. Объектые (бодосые) зураглаха гэжэ оролдодог. Лирическэ шүлэгэй удха юу харуулнаб?
 
    Шэбхын шэнхэг бэедээ шэнгээһэн,
    Би, талын хүн,
    Шэдитэ уран шүлэгһөө хашараад,
    Түмэн хүнэй түшэглэһэн хото городһоо
    Түргэн зайлаха дурамни хүрэдэг.
 
    Сэдьхэлдэш хогоосон мэтэ болоодхихо,
    Сэсэгэй хангал дуталдаһандал болоодхихо,
    Сэбэр басагад һонигүйдэл үзэгдэхэ,
    Сэсэн нүхэдшни хуурмаг мэтээр һанагдаха.
    Одоол тиихэдэ
    Би, талын хүн,
    Уняартажа байһан
    Хуа сэнхир дайдаһаа
    Хонин һүрэгһөө гээгдээд,
    Уйтан нюдөөрөө
    Дүүрэн нулимса гүйлгэн,
    Хүрзэн хохир соо
    Хүльбэржэ хэбтэхээ хүсэдэгби!
 
    Олон шэнжэлэгшэд поэдэй сэдьхэлэй байдал харуулна гэжэ бододог. Тэрэ зүб. Теэд энэмнай ганса поэдэй сэдьхэлэй байдал харуулна бэшэ, харин городто байдаг болоһон, нютагаа һанашаһан талын хүн бүхэнэй байдал харуулна бэзэ. Хүдөөгэй гарбалтай, унайн үнэр шэнгээһэн хүн Д. Улзытуев шэнгеэр баһал талынгаа ая гангын хангалда һогтодог ёһотой. Теэд энэ байдал мүнөө, бидэ Д. Улзытуевай сэдьхэлэй байдал харуулһан мүрнүүд дээрэһээ мэдэрнэбди. Харин автор нютагаа һанаһан хүнэй сэдьхэлэй байдал харуулхадаа, типическэ хэб образ зураглажа шадаад, лирическэ геройн дүрэ харуулба. Энэ шүлэгэй субъект — лирическэ герой хадаа, поэдэй мэдэрэлһээ мултаран гаража, өөрөө бэеэ дааһан образ болоно бшуу. Иигэжэ поэдэй бэлиг талаан, буурашагүй шадабаринь шэнэ, поэдһээ һураггүй ута наһатайшье, мүнхэшье, поэзидэ сэсэгтэ талаяа һанашаһан мүнхэ үлэхэ образ болоодхино.
    Лирическэ зохёол, шүлэгэй юртэмсэ хүнэй дотоодын байдалһаа дулдыдана. Тиимэһээ шүлэг соо хүнэй сэдьхэлэй байдал хүгжэлтынгөө үедэ поэдтэшье, лирическэ геройдошье, уншагшадашье хабаатай. Нэгэл адли сэдьхэлэй хүдэлөө харуулна. Эпическэ геройн «би», лирическэ образай «би» хоёр ондоо. Прозын герой бодото дээрээ байһан шэнги, харин шүлэгэй баатар сэдьхэлэй хүдэлөөнэй хүсөөр бэегүй, абстрактна шэнги. Лирическэ образ юумэнэй шалтаг, гол баримта харуулна. Энэ шүлэг соо «нютагаа һаналга».
    Согсолходо, лирическэ зохёолой гол удха – шүлэгэй шалтагаан (лирическэ мотив) дээрэ үндэһэлөөд, хүнэй сэдьхэлэй байдал зураглаһанайнгаа хүсөөр элдэб ондоо художественнэ, уран һайханай аргануудай хүсөөр хүнэй сэдьхэлэй тогтууригүй байдал зураглана. Эпическэ зохёолой үгэ бүхэн боложо байгаа үйлэ тэмдэглэнэ, лирическэ зохёол дайбар ондоо удхатай, хулжаһан мэдэрэлтэй үйлэ харуулна. Тиимэһээ шүлэг соо элдэб олон хэлэнэй шэмэг болохо арганууд: метафора, метоними, аллегори, бэлиг тэмдэг (символ), олицетворени. дүрсэлхэ ёһо үзэгдэнэ.
 
    Гансахан нажарай туршада
    Газартаа мүндэлһэн улаалзай
    Намарай түрүүшын ольбондо
    Нариихан эшээрээ шэшэрнэ.
     
    Хадарган хюруугай шүдэндэ
    Хагдаран унаһан улаалзай.
    Элдинхэн нажарай эхиндэ,
    Эрьежэ дахинаа мүндэлнэ.
 
    Энэ шүлэг соо улаалзайн образ бии. Тиимэшье һаа, шүлэгэй гүн удха улаалзай тухай бэшэ, мүнхэ байгаа юртэмсын эрьесэ тухай гэжэ ойлгонобди. Тиимэһээ лирическэ зохёол сэхэ удха прозодо адляар харуулдаг бэшэ, мүнхэ байгаа юртэмсын эрьесэ тухай гэжэ ойлгонобди. Тиимэһээ лирическэ зохёол сэхэ удха прозодо адляар харуулдаг бэшэ, заабол далда удхатай, ондоо юумэ хараадаа абаһан байдаг.
 
    Лирикэдэ шүлэгэй байгуулга (байгуулалта) ехэ удха шанартай. Нэгэ маягаар сэдьхэлэй элдэб янзын байдал бэшэхэнь хүндэ һэн тула, бэлигтэй поэт зохёохы ажалдаа элдэб арга хэрэглэнэ. Тиимэһээ ритм, шүлэгэй байгуулалта баһал сэдьхэлэй байдал харуулха зорилготой. Энээн дээрэһээ олон шүлэг дуун болошоходоо ядадаггүй, өөрөө аялга татажа байһан шэнги.
    Уянхан гараараа хүзүүдээд,
    Ухаанхан зүрхыем хүлгүүлээш.
    Урихан налгайхан зангаараа
    Уйдхарым сэлмээн тараагааш.
                               Д. Дамбаев, Б. Балдаков