Ханхасаева Людмила Георгиевна,
Усть-Ордагай тойрогой Эхирэд-Булагад аймагай
Байтагай дунда һургуулиин багша
 
 
ТЕМЭ: МОРИН ЭРДЭНИ – БУРЯАД АРАДАЙ ҺҮР ҺҮЛДЭ
Ц.-Ж. Жимбиевэй «Гал могой жэл» гэһэн романай
хэһэгүүдээр хэшээл-мастерской
11 класс
 
Хэшээлэй зорилго:
1. Табан хушуун малай нэгэн морин тухай мэдэсэеэ үргэлжэлүүлхэ:
а)    мориной наһанһаа дулдыдаһан нэрэнүүд;
б)    мориной зүһэ;
в) мориндо зорюулагдаһан таабаринууд, оньһон үгэнүүд, дуунууд, хатарнууд.
2. Моридой зурагуудаар, Д.З. Жалсараевай «Моринтухай үгэ» гэһэн шүлэгэй хэһэгүүдые уншалга, саашадаа һурагшадай сэдьхэлдэ эгээ дүтэ үгэнүүдээр мини-сочиненинуудые бэшэлгэ.
3. Ц. Ж. Жимбиевэй «Гал могой жэл» гэһэн романай бүлэгүүдээр хөөрэлдөөн. Мориной зэбсэгүүдтэй, моридой абари зантай танилсалга.
4. Карточкануудаар ажал.
5. Морин хүн шэнги амитан гэжэ тобшолол гаргаха.
Хэшээлэй хэрэгсэл: таблицанууд, зурагууд. Карточканууд, фонограмма.
Хэшээл-мастерской 2 хубиһаа бүридэнэ:
1-дэхи хубинь мастерской болоно. Һурагша өөр тухайгаа бодожо үзөөд, өөрынгөө бэеые дэлхэй дайдатай нягта холбоотойе болгоно.
2-дохи хубидаа Ц.-Ж. Жимбиевэй «Гал могой жэл» гэһэн романай хэһэгүүдээр хэшээл-хөөрэлдөөн.
 
Хэшээлэй ябаса:
Багшын үгэ: ­
– Үхибүүд, хэшээл-мастерскоймнай темэ “Морин - буряад арадай эгээл ехэ һүр һүлдэнь, эгээл хүндэтэ нүхэрынь гээшэ”. Зорилго иимэ юм. (Хэлэхэ)
Эртын урда сагһаа хойшо буряад ба монгол арадта морин хүлэг хадаа эгээл хүндэтэ нүхэрынь байгаа юм. Монголшууд эртэ урдын сагһаа хойшо морин хүлэгые һургажа, өөрынгөө һанаанда оруулжа эхилһэн байна. Морин гээшэ анха түрүүн Монгол нютагай тала дайдаһаа гараһан гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Мүнөө монголшуудай ажаһууһан дайда нугануудаар 40-өөд гаран миллион жэлэй саада тээ зэрлиг адуун бэлшэжэ, бүхы талые бүрхөөжэ ябадаг байгаа юм. Монголшууд, тэдэнэй тоодо буряадууд, уг изагуурһаа эхилжэ мориие һургажа, үнэн нүхэр болгоһон хадаа, тэрэнэй зан абарида, түхэл маягта, үнгэ зүһэдэ хабаатай 300-аад хүрэтэр үгэнүүдые гаргаһан байгаа. Нээрээшье, агта, хүлэг, сабидар, жороо, ардаг, эмниг гэхэ мэтэ бүхы зондо ойлгосотой үгэнүүдэй хажуугаар нютаг нугануудаар өөрын онсо удхатай үгэнүүд олоор бии юм.
Һайн морин хүнэй зэргэ һүлдэтэй. Түхэреэн жэл соо сабшаад бэлшэдэг, хооллодог һэн. Үбэлэй сагта үбһөөр, һолоомоор, обёосоор эдеэлүүлдэг. Зариманиинь ото түхэреэн жэл соо бэлшэдэг. Морид хүндэ ехэ туһа хүргэдэг: морёо унаад, үбһэ хулһаа зөөдэг, сабшадаг, юумэ шэрэдэг, агнуурида ябадаг г.м. Буряад зон мориндо угаа дуратай, хани нүхэрнай гэжэ тоолодог, мориндо соло дуудадаг, мориёо хайрладаг юм.
Морин, морин!
Морин гэһэн нэрэшни
Ямар хонгёо һайхан бэ!
Ябадалайшни хүгжэм -
Түгдэрсэ шулуу дайраһан
Түмэр тахын ханхинаан,
Эрын хүл тогтооһон
Эмээлэй дүрөөтэй шэнхинээн,
Холохонуур сууряатаһан
Хонхын хүхюун жэнгирээн -
Шэхэнэй шэмэг абяанууд
Шэнгээ байнал нэрэдэшни!
Моригүй нютаг гэжэ
Буряад орондо байдаггүйдэл,
Мориной нэрэ дурдаагүй дуун
Манай арадта байдаг гүйдэл.
 
Словарна ажал
Моридой зүһэ:
1. Хуа – каурый (светло – каштановый);
2. 3ээрдэ – рыжий;
З. Буурал – бурый;
4. Хара – вороной;
5. Соохор боро — серый в яблоках;
6. Хээр — гнедой (темно-рыжий, хвост и грива черные);
7. Шаргал – соловый;
8. Сабидар – игреневый (рыжий, хвост и грива светлые);
9. Соохор – чубарый (с темными пятнами по светлой шерсти, хвост и грива черные);
10. Хула – саврасый;
11. Алаг – пегий;
12. Хара хээр – караковый.
Морин гэһэн үгын синонимууд
Морин – агта, хүлэг, эмниг, хазаартан, гүйгөөшэ, ардагхан, галдан.
Мориной наһанһаа дулдыдаһан нэрэнүүд:
Унаган
/
Дааган
/                              \
Үреэ                         Шүдэлэн
/                                          \
Һоёолон                    Хизаалан
/                                            \
Морин, азарга            Гүүн
 
Үхибүүд. Словарна ажалда анхаралаа хандуулая.
1. Даабари: стол дээрэ зурагууд, открытканууд. Нэгэ мориие шэлэжэ абагты.
— Юугээрээ танда һайшаагдааб? Словарна ажал хэрэглэн, дүүрэн харюу үгэгты.
2. Даабари: Открыткануудаа анхаралтайгаар хаража, морин гэһэн үгэдэ элирхэйлэгшэнүүдые нэмэгты. Мориной зүһэнүүдые һанагты, нюдэдынь ямар бэ, нюрган ба туруунуудынь, дэлһэнүүдынь г.м. Холбуулалнуудые зохёогты.
— Бэе бэедээ харуулалга, нэмэри оруулалга, класс соогоо уншалга. (Хурдан морин, зээрдэ хүлэг, буурал унаа, хара жороо, соохор боро, агта, сэсэн амитан, дулаахан харасатай, сэгнэшэгүй туһань, бата нүхэр, гоёхон амитан, дулаан амисхал г.м.)
3. Даабари: Дамба Жалсараевай «Морин тухай үгэ» гэһэн шүлэгэй хэһэгүүдые уншаад, зураатай холбуулалнуудаар нэрэ болгон, мини-сочинени бэшэгты.
1. Һанана гуш даа, һанаадхиш -
һамбай дэлһээ хиисхүүлэн,
Хүл хүнгэн гүйдэлөөр
Хүбүүдэй сэдьхэл ханаажа,
Бахатай унаган жороогоор
Басагадые үлгыдэжэ,
Согтой, солгёон, жэбжэгэр,
Солото морин бэлэйш даа!
2. Харин ши тиихэдэ -
Харахадашье хайратайлши!
Түмэр яндай кузорта
Түлеэн шэнгеэр ашаатай,
Тооһондоо дарагданхай,
Толгойгоо ганзагаланхай,
Талын хонхор ёнхорто,
Ташуурһандал, татагалзан,
Хамаг энэ дэлхэйдэ
Хамаадалгүй шэнгихэн,
Харгын нэгэ һалаагаар
Хайшаашьеб даа шэрүүлнэш.
3. Уур хираанһаа эхилжэ
Үдэшын буруул болотор
Ажана байдалай һүлдэ -
Ажалша булад анзаһаар
Юртэмсын ала хуудаһанда
Юунһээш һайхан мүрнүүдые
Зурылган бэшэлсэһэн
Золтой морин бэлэйлши!
4. Габьяануудшни, морин,
Гайхалтай олон ха юм даа.
Хамагые хуу гаталһан,
Халуун шулуу долёоһон,
Энэ дэлхэйн эзэн хүн:
«Эгээл дүтын нүхэр» - гээд,
Нилээн зүбөөр шамайе
Нэрлэһэн байгаа гэел даа.
Мини-сочиненинүүдэй темэнүүдые харагты: «Харахадашье хайратайлши!», «Солото морин бэлэйш даа», «Юртэмсын тала хуудаһанда бэшэлсэһэн морин», «Эгээл дүтын нүхэр» г.м. 5-7 минутын хугасаа соо бэшэлгэ, саашаа уншалга.
 
Харахадашье хайратайлши!
Мориндо зариман хүнүүд хайр гамгүйгөөр хандадаг. Сохидогшье, зүрхэнэйнь байтарнь хатаргадаг, худалдаанда зобоожо абаашадаг. Тиимэ моридые харахада, хайратай байдаг.
Шагныт, намайе, хүнүүд! Моридые бү зобоогты. Морид хүн шэнги амитад, хүнэй эгээн дүтын нүхэр.
Дэлхэй дээрэ угаа олон яһатад, дэлхэй дээрэ угаа олон амитад. Намда, буряад хүбүүндэ, эгээл хайратай амитан – морин юм. Би юундэ хүлэгтэ дуратайб гэхэдэ, өөһэн намайе ойлгодог. Хүүр хэлэнгүйгөөр шагнаад, урайһааш уянгата нюдөөрөө харадаг. Ехэ ажал хэдэг амитан гээшэ. Минии һанахада, морин хүнэй нюусые хэзээшье хэлэхэгүй, сэсэн юм. Мориндоо: «Эгээл дүтын нүхэр!» — гэжэ эльбэжэ ябадагби.
– Үхибүүд, мориндо арад зомнай угаа дуратай, урилдаанда түрүү ерэхэдэнь, хүлэгтөө алдар солын дуу дууладаг, морин эрдэниеэ «тэнгэридэ» хүрэтэр магтадаг байгаа. Эртын урда сагһаа хойшо морин хүлэгтөө таабаринуудыешье, оньһон үгэнүүдыешье, дуунуудыешье олоор зохёоһон юм.
4 Даабари. Морин тухай таабаринуудые, оньһон үгэнүүдые, дуунуудые һанажа хэлэгты, дуулагты.
Гурбан хурдан
Хүлэг мориной хүл хурдан,
Хурса хүнэй һанаан хурдан,
Хужуун номын һомо хурдан.
Гурбан һайхан
Нуурта һууһан нугаһан һайхан,
Һая бууһан бэри һайхан,
Хүлэгтэ мориной дэлһэн һайхан.
 
Оньһон үгэнүүд:
1. Хүлэг туруугаараа илгардаг.
     Хүн эрдэмээрээ илгардаг.
2. Ажал хэхэ гэжэ хүн түрэдэг,
    Ашаа шэрэхэ гэжэ унаа гарадаг.
З. Гал түлибэл – газар нютаг,
    Мори уябал – газар үтэг.
 
Адуугаа дэлһэлгын дуун
1. Аргамжаяа барижа,
    Ардаг адуугаа дэлһэлэе,
    Ардагшанаа дэлһэлжэ,
    Аха зоноороо зугаалая.
2. Ургаяа барижа,
    Улаагша адуугаа дэлһэлэе,
    Улаагшануудаа дэлһэлжэ,
    Урагуудаараа зугаалая.
Фонограмма «Адуушанай дуун»
 
— Үхибүүд, та моридто дуратай гүт? Хэнтнайшьеб моридые унажа үзөө һэн гү? Морин дээрэ хатаржа үзөө һэн гүт?
— Ц.-Ж. Жимбиевэй «Гал могой жэл» гэһэн роман соогоо хүндэ хүшэр үе – Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үе харуулба. Батажаб – романай гол герой, бишыхан хүбүүхэн дайн соо моришон болоно, моридые манана. Хайшан гээд Батажаб энэ ажалда ханданаб, моридто дуратай гү, али үгы гү –энэ асуудалнуудые ойлгожо абахат.
Хөөрэлдөөгөө эхилэе:
— Эрдэни Гармаев (колхозой һуниин моришон) Батажабта һүниндөө моридые гансаарыень манахые гүйна.
— Ямараар Батажаб энэ гүйлтадань ханданаб?
(Тэрэнэй бүхы моридоо намда найдаһандань ехэ баярлабаб. Теэд гансааран моридые манажа шадаха гээшэ гүб, али үгы гү, гэжэ марганам. Гэбэшье моришон болохо гээшэ хэды һайхан бэ! Юрэдөө, туршаад үзэхэдэ, яаха юм!» гэжэ шиидэбэб).
— Батажабай эмээлтэй эгээл һайхан дурасхалнуудыень хэлэжэ үгэгты.
(Түрэһэн эсэгэмни энэ эмээлээ мориндоо тохоод, «ши эмээлэй дүрөөдэ хүрөөш, эрэ хүн болоош» гээд намайгаа, гурбан наһатай хүбүүгээ мордохуулһыень мартагшагүйб).
— Эмээл Батажабай гэр бүлын һанаха байха зөөри юм. Үбгэ эсэгэнэрэйнь омогорхол.
— Ямараар бүтээлгэһэн эмээл бэ? Уранаар уншажа үгэгты.
(Урданай уран дарханай хэһэн сайр мүнгэн табануудтай, хуһа модон сэргэнүүдтэй, ногоон сэмбэ маюузатай, хара булгайр дүрөөбшэтэй һэн. Тэрэнэй мүнгэн гоёолто, хара дүрөөбшыень үшөө гоё һайхан болгохо гэһэндэл аршанам. Гүрэмэл хилгааһан уламуудыень, гуулин горьёнуудыень, һур ганзагануудыень шалганаб.)
Эмээлэй зураг.
 
Даабари: Эмээлэй хубинуудые харуулха.
— Юундэ Батажаб моришон болохо дуратайб?
(Одоо дуратай мориёо унаад ябахаш).
— Дуратай моринойнь нэрэ ямар бэ? (Хүрин хээр).
— Юундэ хүрин хээр хүбүүнэй дуратай мориниинь бэ?
(Эсэгыень хурдан морин үхэлһөө абараа).
— Юундэ хүрин хээр хүбүүндэ хазаараа углуулжа үгөөгүйб?
(Бишыхан гээд баһана).
— Хайшан гээд Батажаб хазаарлааб?
(Намайе набтар гэжэ наадалагша гү, али яагшаб. Би үльмы дээрээ үндыжэ байгаад лэ, хазаарлаа болобоб).
— Юундэ колхозой морид туранхайнууд бэ?
(Эдэнэр хабарай тарилгын үедэ алдатараа хүдэлһэн юумэд).
— Һүрэгые толгойлһон мориной нэрэ нэрлэгты. Юу энэ морин зүүнхэйб?
(Тахим таһархай боотол-хонхо зүүнхэй юумэ наяргана).
— Юундэ Тахим таһархай гэжэ нэрэтэй болооб?
(Гуринха шонодо зуулгаһан аад лэ, хурдан гүйгөөшэ байһандаа амиды мэндэ гарасалдаһан юм).
— Ямар морид энэ һүрэг соонь бииб?
 
Карточкануудаар ажал
Нэгэ карточканууд соо моридой нэрэнүүд
Нүгөө карточканууд соо моридой зангууд
Даабари:
Мориной нэрэдэнь зангыень тааруулха.
1. Шаргалдай;
2. Табгай сагаан;
З. Үндэр боро;
4. Бүхэтэр боро;
5. Цыган соохор;
6. Төөнтэй хара;
7. Халтагша гүүн
1. Дуутай суутай морин, манай нютагай гүйгөөшэнүүдэй уг залган ябадаг, тэрэ хэдэн найрта түрүүлэн ерэжэ, оло дахин солоёо дуудуулжа, жэлэй дүрбэн сагта заһуулжа, үһэ дэлһэеэ һамнуулжа байдаг юм.
2. Ноёд һайдай унадаг морин «биб» гэһэн янзатай юумэ табарна.
3. Хүн бүхэндэ баригдаад орхидоггүй, дошхон зантай морин хатарна.
4. Амгайгшаар унахаар номгон, ажалша, хүдэлмэришэ агта ябана.
5. Элдэб муу эрдэмтэй, хазадаг, үдьхэлдэг, тангардаг морин.
б. Ябууд дундаа унтажа ябаһан юумэдэл, нозог аалин, шоодборишог амитан.
7. Жороолно, энэ хүл һайтай амитан, тэрэ мүнөөшье магнайдаа төөнтэй солбон хурдан унагые дахууланхай.
 
— Юун Батажабта һайхан хүгжэм шэнгеэр дуулданаб?
(Моридой боотолой ханхинаха, турьян, нарьян ябаха, заримандаа хии табин хатархань...)
— Хүбүүнэй зүрхэн соо юун түрэжэ гаранаб? (Ирагуу гоё аялга).
— Юундэ Батажаб баяртайб?
— Ямар бодолнууд хүбүүндэ түрэнэб?
(Түрэһэн эсэгэмни намайгаа хараа һаа, яатараа хүхихэ байгааб, ёһотой эрэ хүн болоош, гэхэл һэн).
— Хайшан гээд морид бэлшэнэб?
(Өөр өөрынгөө абари зангые алданагүй, зариманиинь ябуултан зайхаяа һанана, нүгөөдүүлынь үдэртөө тэргэ, косилка, жаткада, зэргэшэн ябаһан байгаа һаа, энэ мүнөөшье бэе бэеһээ һалангүй бэлшэнэд. Харин Эрдэни моришоной һургаһан һаарал хула хоёрой хододоо хамта ябан эдеэлхыень харахадаа гайхахаар).
— Батажабай досоо айдаһаниинь хүрэнэ. Ямар элдэб юумэнүүд һанаандань орожо захалнаб?
— Юундэ хүрин хээр гэнтэ сухалдаһан янзатай турьяад абанаб, эршэтэйгээр тонгойн, газар шүүрэжэ оробоб?
(Морин ногоо эдихэеэ һанаба. Тиихэдэнь Батажаб жолоогоо һула табиба).
— Үүр сайхада, унагад, гуудынь юу хэжэ байнаб?
(Үбдэгсөө ногоон соо унтажа хэбтэһэн садхалан унагад, хажуугаарнь —гууд-эхэнүүдынь һэргэг юумэд бэлшэнэд).
— Энэ һүрэг соонь ямар морин ерээд байгааб?
(Бодхуул морин хойто хүлөөр дохолно, тэрээндэнь таһаршанхай шүдэр).
— Хүлыень харахадаа, Батажаб яанаб?
(Батажаб хайрлаба, өөһэн тонгойгоод, шүдэрыень мулталан хаяба).
— Хара морин энэ хэһэг соо хэн шэнгиб?
(Хүн шэнги, намайе һайн юумэ хэхэеэ ерээ гэжэ тааһандал, хүдэлэнгүй зогсобо).
— Батажаб, һүрэг моридынь ямараар хатаруулнаб?
(Омогтой, согтой, һүрэг мориднишье баярые хубаалдаһандал, хүгжэм ехэтэй табарнад).
— Тобшолол: Батажабайн дүрэ танда һайшаагдаа гү? Моридто хайшан гэжэ хүбүүн ханданаб? Батажабһаа та барандаа жэшээ абаха ёһотойт. Ямар хүнүүд болохо зэргэтэйбта?
Батажабта адли һайхан һанаатай, сагаан сэдьхэлтэй, номгон даруу зантай, зориг эрмэлзэл ехэтэй, ажалша шуран, солбон болохо хэрэгтэй.
 
Хэшээлэй тобшолол:
Үхибүүд, Дамба Зодбич Жалсараев «Морин тухай үгэ» гэһэн шүлэгөө 1968 ондо бэшээ. Энэ зохёол соо хүнэй ажабайдалда морин ямар үүргэ дүүргэнэб, хүн морин хоёрой нягга холбоотойень, морин –буряад хүнэй эрдэни, һүр һүлдэнь гээшэ гэжэ уншагшадта харуулна. Шүлэг соогоо автор (лирическэ герой) моридые хайрлана, онсо өөрэ шэнжэеэ орхихогүйень юрөөнэ, булаг шэнгеэр бурьялһан буряад һайхан дуунда хатарша хэзээдэшье байха, морин гэһэн нэрэнь мүхэшэгүйгөөр мүнхэжэхэл гэжэ дурадхана.
Та мини-сочиненинууд соо моридые гамнаха, хайрлаха хэрэгтэй гэжэ бэшэнэт. Таанадта морин эгээл дүтын нүхэр болоно. Энэ бодолнуудтнай угаа зүб, иигэжэ шүүбэрилээ хадаа ямаршье амитадта дуратай болохот, гамнажа һурахат.
Урданай сагһаа хойшо маанадта элинсэг хулинсагнай һүргаал заабаряа арадай аман зохёолоор хүргэнэ. Таабаринууд, оньһон үгэнүүд, дуунууд, үльгэрнүүд, онтохонууд г.м. фольклорой ямаршье жанр соо морин ехэ һуури эзэлнэ. Үльгэрнүүд соо морин хүнэй хэлээр хэлэдэг, баатараа абардаг, үүлэн доро ниидэдэг, үндэр уула дабажа гарадаг... Абай-Гэсэрэй морин гурбан жэлдэ эзэеэ хүлеэжэ, яһандаа ороно. Энэ бишыхан үйлэ мориной ямар бэеэ үгэнги ябадал харуулнаб! Харин хүнүүд хайра гамгүйгөөр амитадта хандадаг.
Үхибүүд! Морин – манай арадай омогорхол гээшэ. Хүлэгтөө ходо дурлажа, хайрлажа, зөөлэнөөр хандажа ябахыетнай би өөрынгөө зүгһөө дурданаб.
 
«Гэрэл Будамшуу хоёрой дуун».