Цыренова Лхама Санжимитуповна,
Агын 1-дэхи һургуулиин
буряад хэлэн ба литературын багша
 
 
ТЕМЭ: ҮЙЛЭ ҮГЫН ҺУУРИ
 
Хэшээлэй зорилго:
Анхан ба гараһан һууритай үйлэ үгэнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэлгэ.
Һургалгын зорилго:
Үйлэ үгэ ямарнууд һууритай байдаг бэ гэжэ элирүүлхэ, тэрэ һууринуудые илгажа һураха.
Хүгжөөлгын зорилго:
Һурагшадай ухаан бодол хүгжөөхэ.
Хүмүүжүүлгын зорилго:
Хүниие хүндэлхэ ёһо хадууха.
 
Хэшээлэй ябаса:
1.                                                              
– Бидэ буряад хэлэнэй юун гэжэ һалбари үзэнэбибди?
— Морфологи гэһэн һалбари соо юу үзэдэг бэ?
— Буряад хэлэндэ хэды хэлэлгын хубинууд бииб? Нэрлэгты.
— Ород ба буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинууд юугээрээ илгаатайб? Зэргэсүүлэгты.
— Урда хэшээлдээ ямар хэлэлгын хуби үзэжэ эхилээбибди? (Гл. удха шанар)
Үйлэ үгэнүүдые дабтангаа, даабари дүүргэе.
а) Хэн самбарта үйлэ үгын удха шанар тухай схемэ зураха дуратайб?
б) Индивидуальна даабари (доодо классуудта буряад хэлэ №3 программаар үзэһэн, али үзөөгүй һурагшад) «Так говорят старики» («Наһатайшуул хэлэдэг») гэһэн текст соохи үйлэ үгэнүүдые оршуулагты. (см. Виктория Алагуева «Золотая книга о бурятах» стр. 52)
в) Электронно учебник сооһоо («Түрэлхи хэлэеэ үзэе!», морфологи һалбари) «Хүндэмүүшэ зан» гэһэн үгүүлэл диктор уншана.
Даабари:
Үйлэ үгэнүүдые үгтэһэн схемэдэ тааруулан хоёр бүлэгтэ хубаажа бэшэгты.

Үйлэ үгэ (глагол)
амяараа суг
ерэһэн хүндэлөөд, хонуулаад гаргадаг
хүндэлхэһөө зуулгангүй гаргадаггүй
ябаһан орожо ерэхэдэ
бусалжа байгаа
(ама хүргэхэ ёһотой –фраз.)
 
— Юундэ 2 бүлэг болгожо хубаагдааб? Үйлэ үгэнүүдые ямар шэнжээрынь хубаагаабта? (бүридэлөөрынь).
— Үйлэ үгэнүүдые үшөө ямар шэнжээрынь хубаажа болохоб? (переходно ба переходно бэшэ; 4 түхэлөөр)
— Үйлэ үгэнүүд олон талаһаань хубаагдадаг байна. Удаадахи 2 бүлэг үгэнүүдые харая. Үйлэ үгэнүүд ямар шэнжээрынь илгаатайб?(классификаци)Хаража үзэе.
Үйлэ үгэ
ерэһэн гаргадаг
ябаһан зуулгангүй
орожо хүндэлхэһөө
бусалжа хүргэхэ
— Зэргэсүүлэгты. (Үгэнүүдэй үндэһэ тэмдэглэгты. Һуури заагты.)
— Үйлэ үгэнүүд юугээрээ илгаатайб гэжэ энэ хэшээлдээ хэлсэхэбди.?
— Юун гээд темэеэ нэрлэхэмнайб?. Тетрадьтаа темэ бэшэе.
— Мүнөөдэр бидэ үйлэ үгэнүүд ямарнууд һууритай байдаг бэ гэжэ элирүүлхэ, тэрэ һууринуудые илгажа һураха болонобди.
2. Үйлэ үгэ
ерэһэн гаргадаг
ябаһан зуулгангүй
орожо хүндэлхэһөө
бусалжа хүргэхэ
ЭД. — Үйлэ үгэнүүдэй схемэ зурая.
—--------------------а. һ.---------------- ------------------------г. һ.-------------------------
 
ФИЗ. МИН.: Багшын үйлэ үгэнүүдые нэрлэхэдэ, шабинар харуулна, хүдэлнэ.
Бодогты, дохигты, найгагты, тонгойгты, һарбайгты, үндыгты, һуугты. (Бэрхэт)
 
 
— Үйлэ үгэнүүд анхан ба гараһан һууритай гэжэ харабабди. Гараһан һууриин һуурида элдэб хубилалта болоно. Зүб дүрим гаргахын тула, бүлэг бүлэгоор даабари дүүргэе. Али бүлэг харюу зүб тайлбарилнаб, тодо схемэ зуранаб гэжэ харахабди.
 
Даабари А
1.Үгтэһэн үгэнүүдһөө суффиксын хүсөөр үйлэ үгэнүүдые гаргагты.
2. Үгын анхан һуурида суффикс нэмэхэдэ, һууридань ямар хубилалта болоноб гэжэ тайлбарилагты.
3. Схемэ зурагты.
Баян, хүйтэн, тоһон (-до; -рэ; -жа…)
 
Даабари В
1.Үгтэһэн үгэнүүдһөө суффиксын хүсөөр үйлэ үгэнүүдые гаргагты.
2. Үгын анхан һуурида суффикс нэмэхэдэ, һууридань ямар хубилалта болоноб гэжэ тайлбарилагты.
3. Схемэ зурагты.
Бэлэн, дуран… (-ла; -дэ…)
 
Даабари С
1.     Үйлэ үгын һуурида залгалта нэмэжэ бэшэгты.
2.     Үгын һуурида залгалта нэмэхэдэ (һууридань) ямар хубилалта болоноб?
3.     Схемэ зурагты.
 
Хөөрэлдэ, хүдэлмэрилэ, хамгаала ( -бэ; -нэ; -ха)

Даабари Д
1.     Үйлэ үгын һуурида залгалта нэмэжэ бэшэгты.
2.     Үгын һуурида залгалта нэмэхэдэ (һууридань) ямар хубилалта болоноб?
3.     Схемэ зурагты.
 
Залхуура, тамара, барилда ( -ха; -на; -ба)
 
Харюу
(Модель зураха)
 
 
Бүлэгүүдэй ажал онсодхон, тобшолол гаргая. Схемэнүүдые тетрадьтаа бэшээд абая.
— Зүб дүрим гаргаа гээшэ гүбди? Номдоо хандая. 171 нюурта, параграф №4 уншаад, схемэеэ шалгая.
 
Үйлэ үгын анхан ба гараһан һуури юугээрээ илгаатай гэжэ тобшолол гаргаабибди?
СХЕМЭ
Теори гаргабабди, практика дээрэ хэрэглэе.
Даабари
Упр. 32, 172 нюурта.
2-дохи хуби (тетрадьтаа гү, али сээжээр) дүүргэе. Үйлэ үгын анхан һууринуудыень ологты.
Һамна, шэрдэ, хүхэрэ, гарга, һэрюулэ, бэлдэ, айлшала.(һам, шэрэ, хүхэ, гара, һэри, бэлэн, айл,(айлшан)).
 
3. Үйлэ үгын анхан ба гараһан һуури илгаруулжа хэр зэргэ һураа гээшэбибди гэжэ электронно номоор даабари дүүргэе.
«Түрэлхи хэлэеэ үзэе!» раздел — һалбаринууд – морфологи — үйлэ үгын һуури — даабаринууд. (5 даабари)
Даабаринууд. Тест.
 
1.     Сэгүүдэй орондо үйлэ үгэнүүдые тааруулан табигты.
1)    Дархан гоёор а) оёно
2)    Басаган амһарта б) барина
3)    Бадма гэр в) угаана
4)    Эжы шэнэ самса г) ниидэнэ
5)    Самолёт түргөөр д) дархална
2.     Үгтэһэн үйлэ үгэнүүдэй анхан һуурииень бэшэгты.
Үргэлхэ, хэлэнэ, үзэдэгшни, уурлана
3.     Үйлэ үгэнүүд юу тэмдэглэнэб?
4.     Үйлэ үгэнүүд ямар асуудалнуудта харюусадаг бэ?
5.     Илгагдаһан үйлэ үгэнүүдэй анхан һуури бэшэгты.
Тайраһан, үргэлжэ, дүнгөөд, ябана, харагдагшын, дуулана.
 
— Вариант. 5 даабари дүүргэжэ үрдиһэн шабинар шалгалтын тест сэгнэлтэдэ хэхэдэ болохо.
 
Хэшээлэй дүн гаргаха. Тобшолол. Сэгнэлтэ.
— Схемэдээ бусаха.
— Мүнөөдэр хэшээлдээ шэнэ юумэ абаа гүт?
— Ямараар хүдэлөөбибди?
— Бэе бэеынгээ ажал сэгнэе. Хэд онсо бэрхээр хүдэлөөб? Танай һанамжа. Юундэ?
Тайлбарилагты.
 
Гэрэй даабари:
1. Упр. 33 (нюур 172) (Үйлэ үгэнүүдые түүжэ бэшээд, анхан ба гараһан
һууринуудыень илгаха).
2. «Намар» гэһэн темэдэ зохёолго бэшэхэ.
3. 1 адли үзэгүүдээр эхилһэн үйлэ үгэнүүдые һанажа бэшэхэ.
 
Сагай үлэбэл, наада эмхидхэхэ.
Мүрысөөн «Али бүлэгэй үгын нөөсэ баян бэ?». Нэгэ адли үзэгтэ ээжэлээд, үйлэ үгэнүүдые нэрлэхэ. Хэн һүүлшын нэрлэнэб, диилэхэ.
Малтана, мэрэнэ, мүлжэнэ, маарана, магтана, мэдэхэ, мэхэлнэ, мэндэшэлнэ, мэлзэнэ, мэгдэнэ, мордоно, мөөрэнэ, манаха, мансылха, мартаха, маргаха, модохирхо (деревянеть), монсогойлхо, мансылха, мохоорхо мулталха, мушхаха, мунсадаха, муудаха, мүлшэдэхэ, мүлхихэ, мэлзэхэ, мяхалха, мэргэжэхэ…
 
Даабари А
1.Үгтэһэн үгэнүүдһөө суффиксын хүсөөр үйлэ үгэнүүдые гаргагты.
2. Үгын анхан һуурида суффикс нэмэхэдэ, һууридань ямар хубилалта болоноб гэжэ тайлбарилагты.
3. Схемэ зурагты.
 
Баян, хүйтэн, тоһон (-до; -рэ; -жа…)
 
Даабари В
1.Үгтэһэн үгэнүүдһөө суффиксын хүсөөр үйлэ үгэнүүдые гаргагты.
2. Үгын анхан һуурида суффикс нэмэхэдэ, һууридань ямар хубилалта болоноб гэжэ тайлбарилагты.
3. Схемэ зурагты.
 
Бэлэн, дуран… (-ла; -дэ…)
 
Даабари С
1.     Үйлэ үгын һуурида залгалта нэмэжэ бэшэгты.
2.     Үгын һуурида залгалта нэмэхэдэ (һууридань) ямар хубилалта болоноб?
3.     Схемэ зурагты.
 
Хөөрэлдэ, хүдэлмэрилэ, хамгаала ( -бэ; -нэ; -ха)
 
Даабари Д
1.     Үйлэ үгын һуурида залгалта нэмэжэ бэшэгты.
2.     Үгын һуурида залгалта нэмэхэдэ (һууридань) ямар хубилалта болоноб?
3.     Схемэ зурагты.
 
Залхуура, тамара, барилда ( -ха; -на; -ба)