Аюшеева Тамара Чимитовна,
Зэдын аймагай Инзагатын дунда һургуули
 
«ТООНТО НЮТАГАА МАГТАН ДУУЛАЯ!»
 
Поэзиин үдэшэ
 
    Зорилго: Инзагата нютагай суута мэргэн поэдүүдэй зохёохы замтай танилсалга. Тэдэнэй тоонто нютаг тухай шүлэгүүдтэй танилсалга. Һурагшадые Эхэ орондонь дуратайгаар хүмүүжүүлхэ, Эхэ оромнай түрэһэн үдэһэн гэрэй богоһоһоо эхилдэг юм гэжэ ойлгуулха.
    Һурагшадай аман хэлэлгэ хүгжөөхэ. Һурагшадые уран гоёор шүлэг уншуулжа, багахан зохёолнуудые, шүлэгүүдые зохёолгожо һургаха.
    Хэрэгсэл: Компьютер, слайд, уран зохёолшодой номууд, видеомагнитофон.
 
    Хэшээлэй ябаса:
    1. Эмхидхэлгын үе
    2. Видеозапись « Тоонто нютаг» гэжэ дуун зэдэлнэ
    1-дэхи һурагша:
    Зэрээлгэтэ Зэдын хоймор эзэлэгшэ үндэр Бүрин-Хаанай хормойдо оршогшо ирагуухан Инзагата нютагтамнай айлшан боложо бууһан таанадта үнэн зүрхэнэй халуун амар мэндые хүргэхыем зүбшөөгыт. Үдэрэй амар мэндэ!
    3. Багшын оролто үгэ
    Темэеэ нэрлэхэ. Энэ хэшээлэймнай эпитет:
    Слайд
    «Нютагаа магтаха
    Ямар хүнэй буян бэ?
    Нютагаа эрьехэ
    Ямар хүнэй жаргал бэ?»
                         Матвей Чойбонов
 
    – Үхибүүд, тоонто нютаг гээшэмнай юун гээшэб?
    – Тиимэ даа! Хүнэй түрэһэн тэнжэһэн нютаг ха юм даа. Манай тоонто нютагай нэрэ?
    – Инзагата.
    – Инзагата нютаг ямар аймагта байна гээшэб?
    – Зэдын аймагта. Зэдын аймаг Буряадай Республикада оршодог.
     
    «Зэдын соло» гэжэ дуун зэдэлнэ.
    Слайды – открытки. Һурагшад гаршагуудыень уншана.
    1. Не обозреть долин Джиды.
    2. Встреча на родной земле.
    3. Сартуул-Гэгэтуйский дацан.
    4. Боргойская степь.
     
    1-дэхи һурагша: Табан ехэ хаашуулай нэгэн болохо үндэр Бүрин-Хаанай хормойдо, үлзытэйхэн Инзагата нютагтамнай Бурхан Багшын табилгаар хэтын хэтэдэ арад зондоо туһатай, Инзагата нютагаа суурхуулха, нютагайнгаа зониие үргэхэ уран бэлигтэй хүнүүдшье, хүн зониие аргалха, абарха ламанаршье байха юм гэһэн эртэ урдын домог бии юм. Тиимэһээ Инзагата нютагта ехэ шанга ламанар, мэдэлшэд, аргашад байһан юм: Соржо лама – Дарма-Доди, зурхайша – Очир эмгэй, унзадууд Чойроб, Лүдэб, жоодшо Түдэб баабай, Шогомбо лама Жамьян, Чойрон багша Найдан ламхай гэгшэд нилээд суутай һэн. Мүнөө бултанда мэдээжэ болоһон, олон зоной һайн һайхан болохын түлөө оролдодог, эрхы хургандаа эмтэй, долёобор хургандаа домтой баряаша, поэт, олон нэрэ зэргэтэй дид-хамба лама Данзан-Нима ламхай (Матвей Чойбонов), гадна Сартуул-Гэгээтэйн дасанай шэрээтэ Чингис ламхай манай нютагһаа гараһан хүнүүд гээшэ. Инзагатаархид эдэ зоноороо омогорхожо ябадаг.
 
    Багшын үгэ:
    Тиимэ даа, иигэжэ тоонто нютагаа суурхуулжа, үргэжэ, магтажа ябаха хүнүүдтэй байһандаа бидэ тон ехэ баяртайбди, жаргалтайбди. Мүнөөдэр бидэ нютагайнгаа поэт хүбүүдтэ зорюулһан поэзиин үдэшэ үнгэргэхэбди. Аха захатанайнгаа тоонто нютаг тухайгаа бэшэһэн шүлэгүүдтэй танилсажа, уран гоёор уншажа, гол тематикынь илгажа, сасуулжа, тобшолол хэхэбди. Таанадта иимэ даабари үгэхэмни: Эдэ поэдүүдэй шүлэгүүдые шагнаад, гол шухала юун тухай хэлэгдэнэб гэжэ тэмдэглэхэ ёһотойт. Юугээрээ эдэ шүлэгүүд адлиб гэжэ тодорхойлхот.
 
    Нютагаймнай ахамад поэдүүдэй нэгэн Д.-Д. Мункуев болоно. 11-дэхи классай һурагша Цыренова Сайханда үгэ үгтэнэ.
    Шүлэг – М. Чойбоновой «Д. Мункуевай дурасхаалда»
    Намтар-соносхол
    Шүлэг – « Инзагата»
    Видеозапись “Мүнгэн дуһалнууд” – «Эжы»
    Д.-Д. Мункуевай зохёолнуудай гол тематикыень хэлэжэ үгыт. Бүрин-Хаан, Эжы, Инзагата нютаг. Үшөө ямар шэнэ юумэ мэдэхэ болобот? (Буряад драмын артистнууд зохёолнуудыень гүйсэдхэнэ, буряад һургуулиин программада оронхой.)
 
    Слайд Элидхэл – Матвей Рабданович тухай.
    Мүнөө шүлэгүүдыень һурагшад уран гоёор уншажа үгэхэнь. Шүлэгүүдынь ямар темэнүүдтэ бэшэгдэһэн байнаб?
 
    Номуудайнь слайд
    Багшын тобшолол:
    Матвей Чойбоновай шүлэгүүд уян, нугархай хэлэтэй, хүндэ ойлгосотой, баян лексикэтэй, гүнзэгы удхатай. Гол тематикань гэхэдэ: Бүрин-хаан уула, тоонто нютаг, нютагай байгаали, нютагай арад зон, нютагаа магталга, нютагаа һаналга, нютагаа бусалга.
    Чойбонов гансашье Зэдэдэ, Буряад гүрэндөө мэдээжэ бэшэ, харин бүхы Росси гүрэндөө, Монголдо, Беларуссида, Тувада мэдээжэ болонхой юм. Тэрэнэй номууд хойно хойноһоо гаражал байдаг. Мүнөө һаяшаг «Ами наһанай алтан зүргэ» гэжэ шэнэ номынь гараа. Улаан-Үдэдэ презентацинь болоо. Матвей Чойбонов үшөө нэгэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэжэ Россиин герой болоо. Энэ амаралтын үдэр түрэл тоонто Инзагатаяа ерэжэ, Инзагатынгаа арад зонтой баяраа хубаасалдахань гэжэ бидэ мүнөөдэрэй дуулажа байнабди. М. Чойбонов хэды ехэ нэрэ зэргэтэй боложо ябаашье һаа, түрэһэн гараһан тоонто нютагаа ходол эрьежэ, Бүрин-Хаан уулаяа тахижал, нютагайнгаа юрын хүнүүдээр амар мэндэеэ хэлсэжэл, багшанарайнгаа амар мэндые мэдэжэл (Мария Данзановна, Владимир Гендунович), анда нүхэдэйнгөө аяга сайень уужал ябаһаар. Ухаатай, томоотой, сэсэн хүн иигэжэ юрын хүн шэнги ябаха ха юм даа. Юундэ? Юундэб гэхэдэ, таанад шэнгил иимэхэн борохон, магад уймарханшье хүбүүн энэл Инзагата нютагта томо болоо. Эжы абын һайн һургаалаар, нютагай тэдхэмжээр, өөрын ухаагаар иимэ хүн болоод ябана ха юм. Тиибэшье нютагаа мартаагүй. Олон шүлэгүүдэйнь үгэнүүдтэ дуунууд зохёогдонхой.
 
    Слайд
    «Тоонто нютагтаа дуратай хүн нютагайнгаа байгаалиие, уһа голые бузарлахаяа сээрлэжэ, ан амитадые хюдахагүй, нангин үргэлтэй газарнуудаа сахин хүндэлдэг».
 
    «Тоонто нютагтаяа холбоогоо мэдэрһэн хүн аха хүниие хүндэлхэ, эхэ эсэгэдээ энэрхыгээр, хүндэтэйгоор хандаха, түрэл гаралай холбоое нангинаар сахиха, залуу наһанай һайханай нүхэсэлдэ үнэн сэхэ байха»
    – Зай иигээд Матвей Рабдановичай үгэ дээрэ Ю. Ирдынеевэй зохёоһон «Инзагатын вальс» гэжэ дуугаа бэлэг болгон айлшадтаа бария даа. (10 классай һурагша Майдар гүйсэдхэнэ).
 
    Манай нютагай бэлигтэй залуу поэдүүдэй нэгэн Рахмет Шоймарданов тухай 11 классай һурагша Цыренов Арсалан хөөрэжэ үгэхэнь. Мүнөө шүлэгүүдыень шагнаябди.
 
    Багшын тобшолол:
    – Рахмет Шоймарданов татар яһатанай хүн, тиибэшье буряад хэлэн дээрэ тон һайнаар бэшэдэг байгаа. Тиигэншьегүй яахаб даа, Инзагата нютагта түрөө, үдөө ха юм даа. Һургуулида һуража байхаһаа эхилжэ шүлэгүүдые зохёожо эхилээ. Дурасхаалайнь үдэшэ болоо һэн. Тэндэ одоошье Рахмедэй ямар хүн байһые тон һайнаар ойлгоо һэмди. Ц. Жимбиев, Ц-Д. Дондогой, А. Лыгденов гэгшэд Рахмет Шоймарданов тухай олон дулаан үгэнүүдые хэлээ һэн. Энэ номой зураг зураһан уран зурааша Виталий Намтаев иигэжэ хэлээ һэн: «Рахмет ходо иигэжэ хэлэдэг байгаа: «Нюдэндэмни ходо нэгэ гал харагдадаг юм – энэ Бүрин-Хаамни намдаа иигэжэ харагдана бэшэ аа гү? Бүрин-Хаан баабаймни намаяа ходо хаража, намдаа ходо туһалжа байдаг юм».
    – Хүн гээшэмнай юунтэеэ холбоотой гэжэ хөөрэлдөө бэлэйбди? (Байгаалитаяа). Тиимэ даа. Хүн бүхэн байгаалитаяа тон нягта холбоотой. Байгаали гээшэ юун гээшэб? Бидэнэрые тойроод байһан юумэн: хада уула, гол горход, аршаан булаг, тала дайда.
    – Буряад зон байгаалида гараад байхадаа хайшан гэхэ ёһотойб? (Эдеэнэйнгээ дээжэ үргэдэг, ой ошоходоо эдеэ хоолой үлэгдэл, хооһон шэл, баанха хаяжа болохогүй, уһа булаг, гол горхые бузарлажа болохогүй, юумэ хаяжа, толгой тархи угаажа болохогүй. Жэл бүри хада уулаяа тахижа байдагбди. Тиимэ бэзэ? Бидэ булта эхэ байгаалиин үхибүүд гээшэбди. Рахмет Шоймарданов гансашье шүлэг бэшэдэг бэшэ, тэрэ оршуулгануудые хэдэг байгаа. Ород хэлэн дээрэ оршуулдаг байгаа. «Хараасгай» «Ласточка» журналнуудта редактораар, журналистаар ажаллаһан байна.
    Шүлэгүүдынь юун тухайб?
    1. Бүрин-Хаан
    2. Инзагата тоонто
    3. Инаг ганса нүхэр
    4. Нютагаа һаналга
    5. Нютагаа бусалга
    Өөрынгөө зохёоһон шүлэгүүдые һурагшад уншахань.
    — Сайхан
    — Эржена
    — Дари
    Шүлэгүүдынь юун тухайб?
 
    Багшын тобшолол:Зай иигээд, поэзиимнай үдэшэ дүүрэхэ тээшээ дүтэлбэ. Иимэ олон, гоё һайхан шүлэгүүдые поэт бүхэн нютагаа магтан бэшэхэдээ юунһээ эхилдэг байна гээшэб? Би таанадай харюунуудые согсолоод, иимэ сасуулга хэбэб.
    Слайд – сасуулга.
    Энэ гурбан поэдүүдэй шүлэгүүдэй гол тематикань юун боложо үгэнэб?
    1. Бүрин-Хаан
    2. Нютагаа магталга
    3. Нютагаа һаналга
    4. Нютагаа бусалга
    Үхибүүд, таанад хаанашье ябаа һаа, түрэл тоонто нютаг Инзагатаяа, тахижа һууһан Бүрин-Хаан баабайгаа һанан һанан ябаарайт даа, нютагаа бусажа ерээрэйт даа.
    Үхибүүд «Талын хүбүүд» гэжэ дуу дуулана.
    Бултадаа «Тоонто нютаг» гэжэ дуугаар дүүргэнэбди.
 
Хэрэглэгдэһэн литература:
    Матвей Чойбонов
    1. «Сэнхир хадаг»
    2. «Долоон үнгын һолонго»
    3. «Минии нүхэд — амиды бурхад»
    4. «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһалнууд»
    5. «Ами наһанайм алтан заяа»
    Рахмет Шойморданов
    1. «Шэлэгдэмэл шүлэгүүд»
    2. «Хүгжэмэй эхин»
    Даши-Дабаа Мункуев
    1. «Бүргэд»