Бальжинимаева Сэсэг Сосоровна,
Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда
һургуулиин буряад хэлэ ба литературын багша
 
 
Темэ: ХЭЛЭН – АРАДАЙ БАЯЛИГ
5-6 класс
 
 
    Аман журнал: Хэлэн – арадай баялиг
    Зорилго:
    Буряад хэлэнэй үүргэ тухай һурагшадай ойлгосо үргэдхэлгэ, гүнзэгырүүлгэ;
    буряад хэлэн дээрээ уран гоёор хөөрэхэ дурлал түрүүлхэ; түрэл хэлээрээ
    омогорхохо мэдэрэл түрүүлэн, һуралсалдаа ба ажабайдалдаа үргэнөөр
    хэрэглэхэ.
    Хэрэгсэл:
    Буряад Республикын гимн; монгол режиссёр Жигжитсүрэнэй видеофильм
    “Буряад Республикын 85 жэлэй ой”, Буряад уран зохёолшод ба поэдүүдэй
    хэлэн тухай хэлэһэн үгэнүүд (слайд гү, али плакадууд).
 
    Аман журналай ябаса
    Мүнөөдэр танай анхаралда “Хэлэн – арадай баялиг” гэһэн аман журнал. Журналда иимэ хуудаһанууд байха.
    1-дэхи хуудаһан: “Хэлэн – арадай баялиг” (оролто)
    2-дохи хуудаһан:
    “Замби дэлхэй дээрэ
    Эрхын шэнээн бэетэй аад,
    Эрэ хонгор дуутайлши,
    Буряадни.”
    Д. Дамбаев
 
    Буряад Республикын 85 жэлэй ой
    3-дахи хуудаһан “Буряад хэлэн – бурьялма эршэтэй аршаан” Ц-Б. Бадмаев
  4-дэхи хуудаһан “Шүлэг – минии хүлэг” (Поэдүүдэй шүлэгүүдые, мүн өөһэдөө зохёоһон шүлэгүүдые уншалга).
    5-дахи хуудаһан “Хэлэн – гайхамшагта зэмсэг”
    6-дахи хуудаһан “Эсэгын үгэдэл эрид сэхэ,
    хутагын эридэл торгон хурсал
    Буряад хэлэмнай”
        Д. Улзытуев
    7-дохи хуудаһан Буряад хэлээр викторина
 
    Хуудаһан бүхэниие 2-2 һурагшад багшын хүтэлбэри доро хөөрэн һэхэнэ.
 
Журналаймнай 2-дохи хууудаһан
 
    К-1
    “Замби дэлхэй дээрэ,
    Эрхын шэнээн бэетэй аад,
    Эрэ хонгор дуутайлши, Буряадни”.
    Д. Дамбаев
    К-2
    Слайд дээрэ
    “Хүн бүхэн түрэһэн эхэтэй, түрэл хэлэтэй, түрэл арадтай гээшэ ааб даа. Эдэ гурбанай алинииньшье хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй холбоотой”, — гээд мэдээжэ эрдэмтэн, поэт Ш-Н. Р. Цыденжапов бэшэһэн байдаг.
    (Гимн зэдэлнэ)
    К-1
    Буряад Республикын анхан тогтоһоор 85 жэлэй ой һаяын үдэрнүүдтэ тэмдэглэгдэжэ байнхай. 1923 оной майн 30-да Буряад Республика байгуулагдаа гэжэ мэдэнэт. Ниитэ талмайнь 351, 3 мянган дүрбэлжэн километр. Энэнь Франциин, Германиин, Япониин газар уһантай адлирхуу юм.
    2002 оной тоо бүридхэлэй ёһоор 1 млн. зон ажаһуудаг, эдэнэй 250 мянганиинь – буряад яһатан. Росси дотор бүхыдөө 450 мянган буряадууд ажаһууна.
    К-2
    Мүнөө Монгол ороной кинорежиссёр Жигжидсүрэнэй буулгаһан “Буряад ороной 85 жэлэй ой” гэһэн видеофильм хараябди.
20\25 мин.
 
3-дахи хуудаһан “Буряад хэлэн – бурьялма эршээтэй аршаан”
Ц-Б. Бадмаев
    К-1
    Арад бүхэн өөрын хэлэтэй. Аха дүү ород арадай – ород хэлэн, япон арадай – япон хэлэн, монголшуудай – монгол хэлэн гээд лэ, тоолоо һаа, тооложо барахаар бэшэ.
    Эрдэмтэдэй элирүүлһээр, дэлхэй дээрэ гурбан мянгаад гаран хэлэн юм.
    Ямаршье хэлэ абаад үзөө һаа, түрэл арадтаа хүндэтэй, ямбатай. Хэлэн бүхэн өөрын онсо илгарма “шарайтай”.
    К-2
    Жэшээнь, немец хэлэн – огсом шанга, итальян хэлэн – хүгжэмтэ, француз хэлэн – уян нугархай.
    Эдэ хэлэнүүдһээ манай буряад хэлэн нэгэшье дутахагүй. Буряад хэлэмнай – баян, эли тодо, хурса, ульгам жороо, хүгжэм дуута, аршаан булагтал дундаршагүй дүүрэн.
 
4-дэхи хуудаһан “Шүлэг – минии хүлэг”
    К-1
    Уран үгэнүүдэй жолоо баригшад, поэдүүд буряад хэлэеэ олон тээһээнь магтан дуулаа. (Д. Улзытуевай, Н. Дамдиновай, М. Чойбоновай, Ц-Д. Дондоковагай, Г. Базаржаповагай шүлэгүүдые һурагшад уншана, мүн өөһэдынгөө зохёоһон шүлэгүүдые, найруулгануудые уншана).
 
5-6-дахи хуудаһанууд “Хэлэн – гайхамшагта зэмсэг”
 
    К-2
    Ородой поэт Вадим Шефнер нэгэ шүлэг соогоо иигээд бэшэһэн байдаг:
    “Словом – можно убить,
    Словом – можно полки поднимать!”.
    Үгын хүсэн аргагүй ехэ. Бидэ һайн һайхан үгэнүүдые дуулахадаа, урмашанабди, досоомнай зула бадархадал болодог, муу үгэнүүдые дуулахадаа, урмаа хухарнабди, досоомнай – харанхалһандал болодог..
 
    К-2
    Наһатай зондо 3 зөөлэн хэрэгтэй гэлсэдэг:
    Үгын зөөлэн, унтариин зөөлэн, эдеэнэй зөөлэн.
    Ямар тиимэ зөөлэн, хүндэтэй үгэнүүд манай хэлэн соо бии гээшэб?
    Би эхилһүү, таанад, шагнагшад, үргэлжэлүүлхэт.
    Сайн, сайн байна, амар сайн, мэндэ, эжы, аба, үбгэй (үбгэн аба), эмгэй (хүгшэн эжы), буряад, буряад орон, буряад хэлэн, буряад хүн, һайн, һайн гүт, һайн байгты, амгалан, дээжэтэй, дэмбэрэлтэй, баяртай, барһан, баярлааб, бэрхэт(-ш), тоонто, һайндэр, хөөрхы, сагаан һара, сагаан сэдьхэл, һайн бэлэйт, хайрлагты, хэшээгты г.м.
 
    7-дохи хуудаһан. Викторина
    К-2
    Хэн ямар жороо үгэнүүдые мэдэнэб, хэлэе даа (хэдэн һурагшад үгүүлнэ).
    Жэшээнь:
    Тэмээн, тэмээн тэбэрюухэй
    Тэмээнэй хүбүүн табарюухай.
 
    Борбогорхон борбилоо
    Борбоёо борбиилгоо.
    Борьбоёо борбиилгоод,
    Борьбиһоор борбиигоо.
 
    Тэрэ хойно
    Гэрэй хойно
    Хори гаран
    Хара галуун
    Холуур ябаа
    Хори гаран
    Хонгор халтар
    Галуунууд.
 
    К-1
    Би оньһон үгэнүүдые эхилхэб, таанад үргэлжэлүүлхэт.
 
    Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанай (дуһал) байдаг юм.
    Абын һургаал – алтан, эжын һургаал – (эрдэни).
    Ута дэгэл хүл орёохо, ута (хэлэн) хүзүү орёохо.
    Эмшэ хүнэй гар зөөлэн, эрдэмтэй хүнэй (хэлэн) зөөлэн.
    Һайн хүн нэгэ үгэтэй, һайн морин нэгэ (ябадалтай).
    Һураһан хүн толон соо ябаха, (һураагүй хүн манан соо ябаха).
    Һайн мориндо эзэд олон, һайн хүндэ (нүхэд) олон.
 
    К-2
    Һүүлшын хуудаһан һэхэгдэжэ, журналнай хаагдаба.
    Һайнта даа!
    Буряад хэлэ эрхим мэдэжэ ябаһан һурагшадта бэлэг сэлэг баригдана.