Бубеева Баярма Цырендоржиевна,
Хэжэнгын дунда ниитэ
һуралсалай интернат-һургуули

ХЭБЭД НОМХОН ХЭЖЭНГЭМ…
(аяншалга)
Эхэ нютаг жэгтэйгээр
Эльгэ зүрхым эзэлнэ.
Элдин хонгор дэлхэй дээр
Эгээл һайханаар һанагдана.
Ц. Жимбиев

Һургалгын аспект:
Тоонто нютаг тухай гүнзэгы мэдэсэтэй; арадай аман зохёолоор (таабаринууд, оньһон үгэнүүд, магтаалнууд, домогууд, дуунууд) һурагшадай мэдэсэ үргэдхэлгэ.
Хүгжэлтын аспект:
Һурагшадай бэеэ даажа хүдэлхэ, ухаан бодолоо гүйлгэхэ шадабаринуудые хүгжөөлгэ; гоё һайхан юумэ ойлгохо мэдэрэл түрүүлхэ.
Хүмүүжүүлгын аспект:
Үхибүүдтэ түрэл нютагтаа дурлал түрүүлгэ; Буряад арадайнгаа ёһо заншал, һургаалнуудые баримталан, байгаалидаа гамтайгаар хандаха тухай хүмүүжүүлгын хүдэлмэри үнгэргэлгэ.
Хэрэгсэлнүүд: Хэжэнгын карта, мультимедийнэ проектор, слайднууд, магнитофон.
 
Хэшээлэй ябаса:
Хүн бүхэн тоонто нютагтай юм. Манай тоонто – Хэжэнгэ. Хэжэнгэ нютагнай ямар һайхам даа! Хэжэнгын аймаг 1940 оной декабриин 12-то Хориин аймагһаа таһаржа, амяараа аймаг болоһон байна. 7871 дүрбэлжэн км. газарай 72,9 процентыень уула хаданууд эзэлнэ. Эдэ хаданууд набшаһата, шэлбээһэтэ модотой ойгоор элбэг. Тэндэ хуша, нарһан, шэнэһэн, хасуури, хуһан ба жэмэстэ һөөгүүд элбэгээр ургана. Тэрээн дотор буга, хандагай, шэлүүһэн, боро гүрөөһэн гэхэ мэтэ олон ангууд байдаг.
 
Баруун талаһаа Хэжэнгэ гол, зүүн талаһаань Худан гол урдажа ерээд шанха хойшоо Үдэ голтой хамтархаяа ошоно. Хужар дабһа ехэтэй, хододоо ая гангаар хангалтаһан, үбһэ ногоогоор баян газарта, адуу мал үдхэхэдэ ашагтай, таряа түмһэ тарихада үрэжэлтэй байдаг. Тиимэһээ арад зоной ажабайдалаа зохёожо, амидаран жаргажа һуухада таарамжатай, тоһо бушхажа, торго дэбдижэ байһан шэнги хэшэгтэй баян дайда юм.
 
1. Мүнөөдэр бидэ Хэжэнгэ нютагайнгаа тала дайдаар аяншалгада гарахамнай. Харгы замда тогтоходоо дайдынгаа эзэдые хүндэлжэ, үргэл үргэжэ ябаха хэрэгтэй. Нэн түрүүн «замби түбиин шэмэг гүүлэһэн, залаата үндэр Шалсаана Буурал баабайдаа ошожо мүргэе, магтая!
Марина: Зунай һайхан сагта арад зон обоогоо тахижа, наада эмхидхэжэ орон дэлхэйнгээ эзэдые баярлуулжа, баян ургаса гуйдаг заншалтай байгаа. Хэжэнгынхид зунай дунда һарын 13-да (монгол литээр) Шалсаанын болон бэшэшье обоо тахижа эхилдэг. Урдандаа Шалсаанын обоое «9 үрхэтэ», «9 хүлэг», 9 төөлэйтэй ерэжэ тахидаг байһан юм гэжэ Хэжэнгын үбгэд хүгшэд хөөрэдэг һэн.
Дуун: «Харалсыт даа, Буурал баабай», хатар.
Домог: Урдань хара мүргэлтэй долоон аха дүүнэр булта дайдын эзэд болоһон домогтой. Тэдэнэй нэгэниинь Шалсаана гэжэ нэрэтэй байһан. Дошхон зантай байһыень номгоруулжа, Буддын шажанда оруулһан гэлсэдэг. Хоршод гэгээн Шалсаана Буурал баабайда Уран Манза Шэриин ном табиһан байна. Тиимэһээ Хэжэнгэһээ олон бэлигтэй зон гараһан юм.
Нэрлэбэл: Э.-Х. Галшиев, Х. Намсараев, Бидия Дандарон, Бау Ямпилов г. м.
 
2. Зай, мүнөө «аршаан мэтэ сэбэрхэн уһаараа ундалуулһан, хүдөө аажамхан эхэ түрэл нютагыемни, хүгжэм мэтэ аялгата долгёороо суурхуулһан» Хэжэнгэ, Худан голнуудтаа айлшалая, танилсая.
Худан голнай, Худамнай  Нина Ц.-Д. Будожапова
Морин хуурай шэнгэн аялгаар
Мэлмэрнэ Худан голнай,
Хүгжэм татаад, Хангай тайгаһаа
Хүдөө талаар зэдэлүүлээ.
Хэзээш манаа энхэрһэн
Худан голнай, Худамнай,
Холын замдаа зориһон
Хэтын мүнхэ аршаамнай.
Дунхан сагаан шэмэг хуһадаа
Налгай эрьедээ надхуулаа
Дайдын хэшэг баглаа сэсэгээ
Наран элшээр надхуулаа.
Хэжэнгэ, Худан голые шэнжэлэгшэдэй хэлэһээр промышленна (Шэнэ Хэжэнгын рудник, колбасна цех), хүдөө ажахын бог шорой Хэжэнгэ Худан голнуудтамнай хаягдана, тиимэһээ голнууднай бузарлагдана. Модо хулгайгаар отологшодой гэмээр уһа голнууднай хатажа үгы болоно, гүйхэн болоно.
Сарана: Түрэл байгаалиингаа арюухан агаарыень бузарлангүй, ой модыень отолонгүй, ан гүрөөлыень хюдангүй, гол нуурнуудайнгаа уһыень муухай болгонгүй ажаһуухые хүн бүхэн оролдоһой даа! Бидэшье өөрынгөө хубита оруулангаа Хэжэнгынгээ эрье бог шоройһоонь сэбэрлэхэеэ ошуужабди.
 
3. – Үхибүүд ямар аршаануудые мэдэхэбта?
Жэбхээһэнэй аршаан хэр угһаа зондо туһатайгаараа суурхажа байдаг. Энэ аршаанай нэрэнь гэхэдэ «Баян Жаргалан» гэһэн удхатай юм. Дара Эхэ бурханай заяатай, Һама, Жамсаран хоёр хиидэй сахюусадтай.
Домог: Анхан сагта ехэ лама хүн ябажа ябатараа энэ булагай эхиндэ ерэһэн ха. Аргагүй сэбэр хүйтэн уһатай, хадын оройһоо бурьялан гаража байһан энэ булаг гайхан хаража, умдаа харяагаад байтарынь, бодол түрэбэ: «Ямар нэгэл лэ удхатайхан булаг хаш». Тиигээд уншалга бүтээжэ: «Энэ аршаан ерээдүй сагта амитан зониие үбшэн зоболонһоо абаржа байха аршаан болог лэ. Иигэжэ тэрэ сагһаа хойшо энэ аршаан хүртэжэ туһалуулжа, аргалуулжа, аршаанай аша үрэтэйе хүн зон мэдэжэ абаһан юм. Энэ аршаамнай ханяаданда, эхэнэрнүүдтэ ехэ туһатай.
Арюна: Бэе махабадаа һайн болгохын түлөө аршаантай газарта ошожо хүлөөрөө газарта хүрэхэдөө хүсэ шадал ородог. Тамир тэнхээ орожо, эршэ зориг нэмэжэ, сэдьхэлээ ханажа, һанаагаа тэгшэлжэ, үбшэ зоболоноо орхижо, саашанхи ажабайдалынь урагшатай болодог.
 
4. Саашанхи харгымнай, үльгэр түүхэдэ ороһон, дуу шүлэгөөр магтуулһан Һэбхеэн хада манай урда һууна.
Һэбхеэн Буурал баабайгаа баярлуулжа, наада зугаагаа эхилэе.
Наадан: Бэһэлиг нюулга (Дуун, шүлэг, таабаринууд)
Һэбхеэн уула
Эртын наранай туяа
Элдин нютагайм энгэртэ
Эхым үдэшэхы үреэл
Эхин замайм баярта.
Һэбхеэн, шамһаа гарааб
Һэбхеэн, шамаяа һанааб.
Хэзээ хододоо солотой
Хэтын үльгэрэй зугаатай
Дура сэдьхэлдэ хүндэтэй
Дунай агуу зэндэмэнитэй
Һэмжэн сагаан оройтой
Һэбхеэн уулам үреэлтэй.
            Ч. Гуруев
 
Һэбхеэн хадада эртүүр, сентябрь һара соо саһан ороод, аяар июниин һүүл болотор хайлажа дууһадаг юм. Эмтэй домтой аршаан булагтай, олондо суурхаһан Тогоон шулуутай, элбэгээр ургадаг хуша һамартай Һэбхеэн Буурал баабайдаа манай хэжэнгынхид шүтэн мүргэдэг. Үдэшэ багта бооридонь буужа, зугаа наадаяа эмхидхэжэ, Буурал баабайгаа баярлуулдаг гуримтай юм.
Тиигээд үглөөгүүр эртэ, наранай гараагүй байхада сугларжа, дээшээ Обоодоо мүргэхөө гарадаг. Бэе бэеһээ таһарангүй ябаха хэрэгтэй, төөрижэ болохо. Оройдонь гаража, Хэжэнгынгээ голой бүхы һуурин нютагуудые һонирхон харахаш, аршаанһаань залан хүртэхэш, жодоо арсын үнэрөөр хангалтаһан арюухан агаараарнь амилхаш. Иимэл даа, мүнгэн Буурал баабаймнай.
 
5. Мүнөө, үхибүүд, Хөөрхэ һууринай Хужарта нуурта хүрэжэ ерэбэбди. Энэ нуураймнай шабарынь яһа уһанай үбшэндэ ехэл һайн. Хужарта нуурта зорюулһан шүлэг шагная.
Хужарта нуур
Эльгэн түрэл Хужарта нуурни –
Һүн сагаан тогоон мэтэ…
Эрьедэнь һуунаб.
Һэбшээн хүдэлжэ,
Нуурһаа сэлгеэ татаад, сэнгүү…
Һабаараа дүүрэн, эмтэй домтой
Хужар мүнгэн уһаниинь хөөһэтэжэ,
Һайхан, арюухан хуба шүрэдэл,
Эбхэрнэ долгин эрье тээшээ
Амгалан налуухан сэсэгээр бүрхөөгдэһэн
Зүүн эрьедэнь байра түхеэржэ,
Ажалшан арадни, сэдьхэлһээ һүзэглэн,
Бэе махабадаа арюудхан жаргана.
Үеын үедэ магтаалда хүртэһэн
Хужарта нуурни – хуби заяамни.
Үнэхөөр сэнтэй аршаан золоороо
Һайн хүндэл туһатай байна.
                                         Ч. Гуруев
 
6. Мүнөө дасандаа хүрэжэ гороолоод, Джарун Хашоройнгоо субаргада тогтоё.
Домог: Джарун Хашорой субарга.
Магтаал
Аажамхан Хэжэнгэ нютагым
Ашатын буянаар жаргуулһан
Джарун Хашорой субарга.
Дахинаа мүндэлэн тодорбо.
Түхэреэн Хэжэнгэ нютагни
Туяахан элшээрээ гиигүүлһэн
Шэдитэ бэлигүүн субарга
Сэдьхэлхэн бодолдом мүнхэрөө.
Буусахан Хэжэнгэ нютагым
Бурханай оронтой сасуулһан
Субадхан эрдэниин субарга
Суртаалаа үршөөжэ оршобол.
 
7. Эндэһээ интернадаа бусажа, аяншалгынгаа дүн гаргая. Аяншалжа ябахадаа, үхибүүд, ямар һургаалнуудые мэдэхэ болообта?
(Һургаалнууд)
Энэ аяншалгын һүүлээр, ямар һайхан бодол досоомнай түрэнэ гээшэб?
(эпиграф)