Будажапова Римма Бадмаевна,
Дээдэ Хэжэнгын Бата Базароной нэрэмжэтэ дунда һургуули
 
Темэ: «… УГ ИЗАГУУРАА, УДХА ЗАЯАГАА
                        УЛАМ СЭГНЭЖЭ, ҮРГЭН ЯБАЯЛ!»
 
    Хэшээлэй зорилго
    Буряад зонойнгоо ёһо заншал һэргээхэ, уг гарбал, түрэл гарал тухай һурагшадай мэдэсэ үргэдхэхэ, үндэһэн буряад хэлэндэнь һурагшадые дуратайгаар хүмүүжүүлхэ.
    Хэшээлдэ хэрэглэгдэхэ зүйлнүүд:
    «Буряад хэлэн» гэһэн электронно номой «Ёһо заншал» гэһэн хуби;
    самбарта: «Булагаа шэргээһэн нютаг – нютаг бэшэ, угаа алдаһан хүн – хүн бэшэ», «Модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр», Хориин 11 эсэгын нэрэнүүд.
 
    Хэшээлэй ябаса
    1. Эмхидхэлэй үе
    2. Багшын оролто үгэ:
    Ямаршье яһанай хүн хадаа түрэл нютаг, гал гуламтаяа, хаанашье холын нютаг ороноор ябабашье, бага балшар наһанһаань тэнжээһэн, үргэжэ бодхооһон, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэһэн нютагаа, түрэл гаралаа һанажа ябадаг.
    Түрэл нютаг, түрэл арад, түрэлхи хэлэнһээ үлүү юумэн хаанашье байдаггүй, олдодоггүй. Манай түрэл хэлэн – буряад хэлэн гэжэ мэдэнэбди.
 
    Мүнөө Элбэг Манзаровай шүлэгэй мүрнүүдтэ анхаралаа хандуулая.
    Һурагша уран гоёор уншана:
        «Уян һайхан буряад хэлээрээ
        Урин зөөлэхэнөөр хэлэжэ һураял,
        Уг изагуураа, удха заяагаа
        Улам сэгнэжэ, үргэн ябаял!
        Баршад хёмороотой энэ сагта
        Буряад хэлэеэ, буряад нэрэеэ,
        Баабай, эжы, айл аймагаа
        Бурхан шэнгеэр сахижа ябая!
 
    Багша:
    Буряад хэлэн тухай поэт юун гэжэ хэлэнэб?
    (Һурагшадай харюунууд, һүүлдэнь багша тобшолол хэнэ).
 
    Багша:
    Урда сагһаа хойшо элинсэг хулинсаг, эхэ эсэгэмнай үри хүүгэдээ үнэн зүбөөр һургадаг байгаа. Һургаал заабаринуудайнь дунда уг гарбалаа мэдэхэ ябадал ехээр һайшаагдадаг, энэ хэрэгтэ ехэхэн анхаралаа табидаг байһан юм. Хүүгэдэйнгээ хэлэндэ орожо эхилхэдэ, эсэгэнэр болон элинсэгүүдэйнгээ омог, обог, нэрэ алдарые сээжэлдүүлдэг, ямар угтай байһыень ойлгуулдаг байгаа. Буряад хүн бүхэн, адагынь долоон үе, шадаа һаа арбаад үе мэдэхэ ёһотой. «Уг түрэлөө мэдэхэгүй һаа, дүүтэеэ гэрлэжэ болохо, уладайнгаа түүхые мэдэхэгүй һаа, урбагша боложо болохо» гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа. Угай бэшэг харахада, угаа һонин юм.
    (Угай бэшэг харуулагдана: электронно ном сооһоо харуулжа болохо, һурагшадай өөһэдөө хэһэн хүдэлмэринүүд харуулагдана).
 
    Багша:
    Манай буряад зон Хориин арбан нэгэн эсэгын хүбүүдһээ гаража таһарһан угтай гэлсэнэбди. Мүнөө домог шагная.
    (Һурагша уншаха али, үгы һаа хөөрэхэ).
    Уг гарбал тухай һурагшадай хөөрөөн:
    Урданаймнай эхэ эсэгэнэр угаа таһалхагүйн тула ехэл оролдодог, үриин һүлдэ гуйжа үргэдэг, мүргэдэг, хүнһөө хүүгэдые үргэжэ абадаг байгаа. Урдандаа газар газарта уг угаараа һуудаг байһан, ун унгинарайнгаа ажаһууһан орон нютаг, бууса аргагүйгөөр сахидаг, тахидаг байгаа. Иигэжэ уг омогоороо, айл хотоороо нютаг нютагта түбхинэжэ һуухадаа, үбэлэй һүниин утада үльгэр таабарияа хэлсэжэ байха үедөөл, ямар угай зон ямар зан абаритай, аяг аашатайб, шанар шэнжэтэйб гэжэ бэе бэеэ ажаглан хараад, хошон зугаа болгожо, иимэхэнүүд шүлэглэмэл мүрнүүдые зохёоһон байха.
 
    1-дэхи һурагша: Харбаха номондо
    Хабагүй Хальбан,
    Хара тогоондо
    Хабатай Хальбан.
    2-дохи һурагша: Галзууд хүн гайтай,
    Ганса модон эзэтэй.
    3-дахи һурагша: Хуасай хүн ходорхой,
    Хооһон тэргэ дондорхой.
    4-дэхи һурагша: Хүбдүүд хүн хүхюутэй,
    Хүнды модон абяатай.
    5-дахи һурагша: Шарайдай байгаагүй нютаг үгы,
    Шаазгайн һуугаагүй модон үгы.
    6-дахи һурагша:         Гушад хүн
    Гушан зантай.
    7-дохи һурагша: Харгана хүн харатай,
    Хартаганаа модон хадхууртай.
    8-дахи һурагша: Хурса хутагата
    Худанса Шарайд.
    Мохоо хутагата
    Моотогон Харгана.
    9-дэхи һурагша: Худагай уһа
                                 Хундагаар ууһан Худай.
    10-дэхи һурагша: Бодонгууд хүн буритай,
                                   Бодон гахай һоёотой.
    11-дэхи һурагша: Батанай хүн тэнэгтэй,
                                   Буруугай хорёо шабааһатай.
    12-дохи һурагша: Сарай мяханда садаагүй Сагаангууд,
                                   Сагаан архида һогтоогүй Сагаангууд.
 
    Багша:
    Үшөө ондоошье үгэнүүдээр бэе бэеэ шоглон хэлэдэг байгаа. Зай мүнөө Мэргэн Намсараев өөрынгөө уг гарбал тухай хөөрэжэ үгэхэнь»
    (Угай бэшэг эртэнһээ зуража бэлдэнхэй).
 
    Багша: Буряад зон уг гарбалаа адагынь 7 үе хүрэтэр мэдэхэ ёһотой. Таанар хэдые мэдэхэ гээшэбта? Шагная.
    (Үхибүүд тоолоно.)
 
    10. Викторина-наадан
    (2 команда боложо хубаарха)
    Асуудалнууд:
    — түрэһэн эсэгэ (аба)
    — түрэһэн эхэ (эжы)
    — абын эсэгэ (үбгэн аба)
    — абын эхэ (хүгшэн эжы)
    — эжын эсэгэ (нагаса баабай)
    — эжын эжы (нагаса эжы)
    — хүбүүнһээ гараһан хүбүүн (аша хүбүүн)
    — хүбүүнһээ гараһан басаган (аша басаган)
    — басаганһаа гараһан хүбүүн (зээ хүбүүн)
    — басаганһаа гараһан басаган (зээ басаган)
    — эжын аха дүүнэр (нагаса тала)
    — абын аха дүүнэр (абга тала)
    — нэгэ айлай хүрьгэд (базанар)
    — нэгэ айлай бэреэд (абьһаалингууд)
    — хүбүүнэй һамган (бэри)
    — басаганай үбгэн (хүрьгэн)
    — хүрьгэ бэриин гэртэхин (худанар)
    — ахын һамган (абгайхан)
    — эгэшын үбгэн (хуряахай)
    — аха дүү хүбүүдэй үри хүүгэд (Үеэлэнэр, 4-7 үедөө - хаяаланар)
— эгэшэ дүү басагадһаа гараһан үхибүүд (бүлэнэр).
 
    (Али үгы һаа, сагай байбал иимэ наада наадуулжа болохо.)
    «Хэн 5 абаха дуратайб?» (наадан)
    Хажуу тээһээ туһаламжа: 1 — класс. 2 – класс сооһоо туһаламжа. 3 — 50+50%. 4 – сэсэн мэргэшүүл.
    Шэлэлгын асуудал:
    Эдэ тоонуудые эгээ багаһаань һубарюулан табихадатнай, хэды тоо болохоб? А. Хоёр. В. Гурбан. С. Нэгэн. Д. Дүрбэн. (нэгэ мянга хоёр зуун гушан дүрбэн.) Шэлэлгын даабари түрүүн зүб дүүргэһэн хүн наадаха.
    1. Түрэһэн болон бүлэ эгэшын, абга абгайн, нагаса абгайн үбгэн.
    А. нагаса аба. В. Хуряахай. С. База. Д. Хүрьгэн.
 
    2. Түрэһэн басаганай, мүн дүү басаганай үбгэн.
    А. Дүү. В. Хуряахай. С. Бүлэ дүү. Д. Хүрьгэн.
 
    3. Түрэһэн хүбүүнэй гү, али бүлэ болон үеэлэ дүү хүбүүнэй һамган.
    А. Базаалин. В. Бүлэ эгэшэ. С. Бэри. Д. Дүү басаган.
 
    4. Түрэһэн аха дүү эрэшүүлэй һамгад.
    А. Абиһаалин. В. Абгайхан. С. Абгай. Д. Абжаа.
 
    5. Түрэһэн эгэшэ дүү басагадай үбгэд.
    А. Нагаса. В. Хуряахай. С. База. Д. Аха.
    (Ажаглалта: Энэ табан асуудалда харюусаһан хүн түрүүшын шата дабажа, «3» сэгнэлтэ абаба).
 
    6. Үеэлын үхибүүд хоорондоо хэн болодог бэ?
    А. Үеэлэ аха. В. Хаяала. С. Бүлэнсэр. Д. Даяалин.
 
    7. Хүбүүн басаган хоёроо айл болгоһон эжынэр бэе бэедээ хэн болоноб?
    А. Худагы. В. Хадам. С. Нагаса эжы. Д. Нагаса абгай.
 
    8. Хүбүүн басаган хоёроо айл болгоһон эсэгэнэр бэе бэедээ хэн болоноб?
    А. Ураг. В. Хадам. С. База. Д. Худа.
 
    9. Басагаяа хадамда хүргэжэ ерэлсэһэн хүнүүдэй нэгэн.
    А. Худа. В. Абга. С. Ураг. Д. Нагаса.
 
    10. Үбгэнэй гү, али һамганай эхэ, эсэгэ.
    А. Аба. В. Эжы. С. Хадам. Д. Худа.
    (Ажаглалта: Энэ табан асуудалда харюусаһан хүн хоёрдохи шата дабажа, «4» сэгнэлтэ абаба).
 
    11. Һамганай дүү хүбүүн, али басаган.
    А. Дүү. Бүлэ. С. Аша. Д. Хүр дүү (хүбүүн, али басаган)
 
    12. Хаяаланарай үхибүүд хоорондоо хэн болохоб?
    А. Зээ. В. Үеэлэ. С. Даяалин. Д. Дүшэ.
 
    13. Дүшын үхибүүн.
    А. Гуша. В. Жэшэнсэр. С. Бүлөөлин. Д. Зээнсэр.
 
    14. Хадамда гараһан басаганай түрэл гарал, эхэ ба эсэгэ.
    А. Түрхэм. В. Хадам. С. Худанар. Д. Урагууд.
 
    15. Эсэгын угаар түрэл гарал хүн.
    А. Дүтын түрэл. В. Тоһон түрэл. С. Мяхан түрэл. Д. Үндэгэн түрэл
    (Ажаглалта: Энэ табан асуудалда харюусаһан хүн гурбадахи шата дабажа, «5» сэгнэлтэ абаба, буряад хэлэ бултанһаа бэрхээр мэдэгшэ гэжэ элирбэ.
 
    11. Оньһон үгэнүүдые хэлэлгын мүрысөөн
    а. Угаа уһанда хаяхагүй.
    б. Гансаһаа газар дүүрэхэ.
    в. Түрэл зоной түһөө нэгэ, нютаг зоной үгэ нэгэ.
    г. Төөрижэ ябаһаар, түрэлөө олохо, зобожо ябаһаар, золоо олохо.
    д. Түрэл һайнтай, муутай, түлеэн үмхитэй, ульһатай.
    е. Түрэлэй һайн наашаа гэхэ, түрэлэй муу саашаа гэхэ.
    ё. Хүбүүтэ хүн бэридээ үргүүлхэ, басагата хүн хүрьгэндөө үргүүлхэ.
    ж. Түгэншэлхэдөө түрэлөө мэдэхэ, үншэрхэдөө үриеэ бэдэрхэ.
    з. Худа урагай холонь дээрэ, уһа түлеэнэй ойронь дээрэ.
 
    (Үшөөшье ондоо мэдэхэ оньһон үгэнүүдые һурагшад хэлэхэ.)
    Багша
    Класс соо хэн хэнэй түрэл бэ? Абаараа гү, али эжыгээрээ. Һурагшад ойлгуулан хөөрэхэ.
 
    Тобшолол
    — Энэ хэшээлдэ шэнэ юу мэдэхэ болообибди?
    — Угаа һайнаар мэдэхэ; угаа үргэлжэлүүлхэ; түрэл гаралаа мэдэхэ; угайнгаа бэшэг шэнжэлхэ; уг гарбалаа гутаахагүй гэжэ оролдохо; буряад хэлэеэ гүнзэгыгөөр шудалжа, дээшэнь үргэжэ, ёһо заншалаа һэргээхэ.